Сұхбат • 24 Мамыр, 2023

Сырдағы хан ордасы

329 рет
көрсетілді
17 мин
оқу үшін

Өткен жылы Жанкент археологиялық экспедициясының барлау тобы Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан Адам ата кешеніне зерттеу жүргізген еді. Археологтар құм қойнауынан өткен тарихтан дерек беретін бірталай мұра қазып алып, зерттеуге кірісті. Ежелгі Қуаңдария бойындағы кешеннен табылған жәдігерлер ғалымдардың ерекше қызығушылығын тудырып отыр. Басты олжа – ертедегі ғалымдардың «Сырдың бойында Түркістанда туып, 1693-1748 жылдар аралығында ғұмыр кешкен атақты хан, қаһарман қолбасшы Әбілқайырдың ордасы болған» деген пікірін тірілтуге тиянақ боларлық деректер ұштығының шыққаны. Бұл туралы экспедиция жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты Әзілхан Тәжекеевтен сұрадық.

Сырдағы хан ордасы

Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»

– Әзілхан Әуезханұлы, Әбіл­қайыр ханның жерленген жері Ақтөбе облысы аумағындағы «Хан моласы» атауы­мен белгілі қорым екенін біле­тінбіз. Сондықтан да сіз бастаған экс­пе­ди­цияның мына жаңалығы шыны­мен де елді елеңдететіндей болып тұр.

– Оныңыз рас, жалпы Әбілқайыр хан мен оның ұрпақтары туралы, олардың жерленген жері жайлы жазылған ғылы­­ми еңбектер аз емес. Олардың көпшілі­гін­де Ақтөбе облысы, Әйтеке би ауда­ны Толы­бай ауылынан оңтүстік-шы­ғыс­қа қарай 77 шақырым жердегі «Хан ­моласы» қорымын он сегізінші ғасыр­дың соңғы ширегінде П.Рычков, 1832 жылы А.Левшин, одан үш жыл кейін Д.Аристов, он тоғызыншы ғасыр соңына қарай И. Крафт басқарған экспедиция­­лар зерттегені айтылады. 1979 жылдан ­бас­тап деректер негізінде қорымды та­рих ғылымдарының докторы Серік Әжі­ғали зерттеді. Өткенді танытудағы ты­ным­сыз еңбекке Әбіш Кекілбай, Амантай Са­таев, Өзбекәлі Жәнібековтей қабыр­ға­лы қайраткерлер де аз үлес қосқан жоқ. Осының арқасында бұл орын ғылыми айналымға енгізілді. 1998-2001 жылдар аралығында Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты этно­графия бөлімінің меңгерушісі Серік Әжіғалидің жетекшілігімен «Хан моласы» қорымының топографиялық картасы жасалды. Мыңға тарта бейіт пен 40-тан аса құлпытас анықталып, эпиграфикасы зерттелді. Нәтижесінде, бұл жерлеу орындары XVII–XVIII ғасырларда кіші жүздегі алтын-жаппас руларының қорымы ретінде қалыптасып, 1748 жылы Әбілқайыр хан жерленгеннен кейін «Хан моласы» деген атау алғандығы белгілі болды. Бірден айта кетейік, біздің мақ­сат алдыңғы зерттеушілердің осындай кешенді талдауларын жоққа шығару емес, табылған жаңа деректер арқылы қаһарман ханның Сыр өңіріндегі ордасы мен оның жанындағы ежелгі қорым жайлы зерттеулерді жалғастыру.

 Әбілқайырдың Сыр бойында ордасы, елдің сол тұстағы саяси-әлеумет­тік ахуалы туралы 1740–1743 жылдары Д.Гладышев, И.Муравин, В.И.Назимов, У.Арсланов секілді әскери шенеунік­тер экспедицияларындағы зерттеулерде көп дерек болғанымен нақты орны анықталмаған еді. Кейбір зерттеу­лер­де хан мен оның ұрпақтары да Сыр­дың бойында жерленуі мүмкін деген де деректер кездеседі. Әбілқайыр хан­ның өмір сүру кезеңін зерттеуші ғалымдар И.Ерофеева, Б.Т.Жанаев, М.Қожа да осындай пікірлерге қазық байлап, Сыр бойында әйгілі ханның ор­дасы болғанын, тіпті хан осында қай­та жерленуі мүмкін екендігін айтады. Осыған сәйкес зерттеуде жоғарыда айтылған әскери шенеуніктермен қатар А.И.Макшеев, Е.Батыршин, И.Аничков сынды Ресей империясының әскери ма­ман­дарының берілген деректеріне талдау жасалды. Нәтижесінде, Қуаңда­рия өзенінің бір саласы, ежелгі Адам ата арнасының бойында орналасқан Адам ата кешеніндегі Әбілқайыр хан орда тіккен жер алғаш рет анықталып отыр. Деректер ізімен жүргізілген дала­лық зерттеу жұмыстарының кейбір қоры­тындылары шықты. Бұл деректер ханның жерленген орны мен ордасы жайлы ғылыми ізденіс жұмыстарын қайта жүргізуге негіз болады деп есептейміз. «Қазақстан археологиясы» журналының биылғы бірінші нөміріне жарияланған «Әбілқайыр ханның Сыр бойындағы ордасы және Адам ата кешені» атты ұжымдық мақалада осы туралы егжей-тегжейлі айтып өттік.

 – Мұндай ойға табан тіреу үшін де бір негіз керек екені белгілі. Хан орда­сының орнын қалай анықта­дыңыздар?

– Жалпы далалық барлау жұмыс­тарының әдістері қатарына ескерт­кіш­­терді есепке алу, картаға түсіру, гео­­гра­фиялық координаттарын анық­тау және ғылыми фотоқұжаттама да­йын­­дау жатады. Хан ордасының орнын анықтау үшін картография әді­сі қол­да­нылды. Осылайша Д.Гла­ды­шев, И.Муравин (1740–1741 жж.) және Н.А.Ивашинцев (1854 ж.) құрас­тыр­ған карталарды «Google Earth» бағ­дар­ламасының мәліметтерімен салыс­тыруға мүмкіндік туды. Ескі арналар мен кешендегі ескерткіштердің орнын анықтау мақсатында зерттелген аймақта ұшқышсыз ұшатын құрылғы DJI Panthom 3 арқылы әуеден суретке түсіру әдісі пайдаланылды. Барлау жұмыстары барысында кешеннен әр түрлі кезеңмен мерзімделетін көне қоныс орны, тораңғы бағы, күйдірілген кірпіштен тұрғызылған ежелгі жерлеу құрылыстары, саз кесектен салынған төртқұлақ жерлеу құрылыстары және кейінгі жерлеу орындары анықталды. Бұл Адам ата кешені Алтын Орда кезе­ңінде пайда болып, ол аумақ кейін елдің байырғы тұрағы болған деген болжам жасауға итермелейді. Қоныстар мен жерлеу ескерткіштерінің орналасуы, сипаттамасы мен мерзімдеріне қатысты зерттеушілердің деректері не­гі­зінде салыстырмалы-тарихи әдіс­тер қолданылды. Аумақтан табылған мыс тиынға нумизматикалық, жерлеу ескерткіші басына қойылған құлпы­тастағы арабша жазуды анықтау үшін эпиграфикалық зерттеулер жүргізіл­ді. Осының нәтижесінде Адам ата ес­керткіштер кешеніне толық сипаттама беріліп, сақталған деректер бойынша қорытындылар жасалды.

Хан ордасының орны мен жерле­нуі мүмкін деген тұс жайлы батыл бол­­жам жасауымызға негіз болған ал­ғаш­қы дерек 1740–1743 жылдар ара­лы­­ғында Арал теңізі мен Хиуаға жа­са­ған экспедициясындағы поручик Д.Гла­дышев, геодезист И.Муравин, ин­женер-бақылаушы В.И.Назимов және аудар­машы У.Арслановтың есе­бінде берілген. Белгілі картограф Я.В.Ха­ны­ковтың пікі­рінше аталмыш экспе­ди­цияның басталуына Әбілқайыр ханның Сырдарияның сағаларына жақын жерлерге қалалар салу өтініші негіз болған. Осылайша 1739 жылы 20 тамызда атал­ған аймаққа зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін патша­ның жарлығы шығады. Оның жазбасында: ­«На 33-й день пути, то есть 7 октября 1740 года Гладышев с товарищами прибыл в ставку Абуль-Хаира, на реке Адам-Ата, неподалеку от Куван-Дарьи», деп берілген (Ханыков Я.В. Пояснительная записка к карте Аральского моря и Хивинского ханства с их окрестностями // Записки Русск. геогр. о-ва, кн. V, 1851. С. 268-358).

 Хан ордасы жайлы болжамымызды Арал маңы мен Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы жер-су атаулары, арналар мен сағалар, өткелдер, бекіністер мен ежелгі ескерткіштер жайлы егжей-тегжейлі сипаттама берген подполковник А.И. Макшеевтің Адам ата арнасы мен оның бойындағы бекініс туралы жазбалары бекіте түседі. «Из этих протоков особенно замечателен Адам ата, выход которого из Сыр-дарьи у Муравина не означень, а впадение его в Куван-дарью показано верстами десятью выше впадения Муравинского протока Карасара, или нынешняго Биш-арама Муравин жил на берегу его, в ставке хана Абуль-Хаира, целую неделю; да и теперь среди песков сохранились еще развалины стариннаго укрепления Адам ата, которое конечно не могло существовать без воды», «остатки укрепления Адам-ата, находятся среди песков, в 25 верстах к югу от Кара-тюбя, имеют в длину и ширину по 50 сажен. Здесь разбросано довольно много полуразрушенных могил, в числе которых одна (Аудке) поросла довольно крупным и густым осокоревым лесом. Вопрос каким образом существовало это укрепление, среди песков, без воды, разрешается маршрутною картою Мурави­на, на которой показано, что через эти мес­та протекал, ныне несуществующий про­ток Адам ата» деген жазбасы өлке тарихы мен оның тұлғалары туралы тың ізденіс­ке жол ашады ( Макшеев А.И. Описа­ние низовьев Сырдарьи // Морской сбор­ник. 1856. Т. ХХІІІ. № 9. С. 448-527)

Ізденіс барысында біз сүйеніш қыл­ған үшінші дерек – тілмаш Ескен­дір Батыршиннің күнделігі. Бұл күн­де­лікті тілмаш Ресей әскерінің Райым бекі­нісінен Ақмешітке дейінгі 1853 жыл­ғы экспедициясы құрамында бол­ған кезінде жүргізген. Экспедиция құра­мын­да сұлтан Ермұхаммед Қасымов (Әбілқайыр ханның шөпшегі, Ералы ханның шөбересі, Бөлекей ханның не­ме­ресі, Қасым ханның ұлы) болған. Кіші жүздің бір бөлігі 1843 жылы хан кө­терген Ермұхаммед Қасымұлынның билігін Бұқара мен Хиуа билеушілері де мойындаған. Осы сапарда Е.Батыршин Ермұхаммед Қасымұлынан көптеген мәліметтер жазып алады. Хандардың жерленген орны жөнінде Ескендір Батыршин күнделігінде мынадай жазба кездеседі: «21 июня. Ночлег на урочище Ильчибай. Против ночлега на Ак-Яре. Видна на левом берегу Сыра могила Ирали-хана, тело которого, по его завещанию, перенесено потом на Куван, недалеко от могилы отца своего хана Абульхаира, убитого близ линии; похороненного сначала недалеко от реки Улькояка (впадает в Тургай), а потом перевезенного тоже на Куван» (Краткий дневник, введенный переводчиком Искандером Батыршиным во время похода на Акмечеть. 1853 г. / Предисл., подгот. текста, комм. И.В. Ерофеевой, Б.Т. Жанаева // История Казахстана в документах и материалах. Альманах. Вып. 2. Астана, 2012. С. 318-335).

Орынбор облысының мемлекеттік архивіндегі құжатта да Ералы ханның 1794 жылы маусым айында қайтыс бо­лып, мәйіті Сырдарияның бойына жер­ленгені айтылады: «при реке Сырдарье в том урочище, где мечеть построена» (Ерофеева И.В., Жанаев Б.Т. О захоро­нении и перезахоронении останков хана Абулхаира // Древности Отрара и Отрарского оазиса, Казахстана и Евра­зии. Алматы: ИА КН МОН РК, 2012а. С. 318-335). И. Ерофеева осы аталған құжат­тарға және М. Бекчуриннің Әбіл­қайыр ханның жерленген орны туралы мәліметіне сүйене отырып, Ералы ханның денесі қойылған аумақты: «оно находится на границе современных Казалинского и Кармакшинского районов Кызылординской области на расстоянии от 4,5 до 10 км к югу от уро­чища Акжар и в 27–30 км юго-восточнее проселочной дорог, соединяющей аулы Сарытобе и Сарыбулак, между долиной Сырдарьи и сухим руслом одного из ближайших к ней правых рукавов Ку­вандарьи» деп жобалап көрсетеді. Ға­лым еңбегінде бұл аймақтың ертеден Әбілқайырдың және оның ұрпақ­та­ры­ның қыстауы болғаны да деректер­мен дәйектеле түседі. И. Аничков та 1897 жы­лы жазған мақаласында Адам ата қасиетті орны, оның орналасқан жері жайлы анық та, қанық сипаттама береді: «есть еще между старой и новой хивинскими дорогами, на левом берегу Сырдарьи, не далее 18–20 верст от нее, в совершенно пустынном месте, порядочная туранговая роща, около которой разбросаны мазарки позднейшего происхождения. Странное, но отрадное впечатление производит эта туранговая роща своею зеленью среди желтой песчаной степи. Стоит она на высоком довольно месте и называется «Адам-Ата». Ей приписывают большую древность, чуть ли не времен Пайгамбара. Кто был святой, который здесь жил и умер, неизвестно. Предание не сохранило нам его имени, но утверждают, что живший здесь древний святой «Аулия», которого показывают, был ни каракалпак, ни киргиз, ни сарт, ни узбек, но мусульманин» (Аничков И. О некоторых местностях Казалинского уезда, интересных в археологическом отношении // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историкокультурные памятники Казахстана. Туркестан: Туран, 2011. С. 120-123).

– Далалық зерттеу жұмыстарының нәтижелерін жазба деректермен салыстыра отырып, талдап, зерттегенде алшақтық байқалды ма? Жалпы, зерттеуде қандай әдіске сүйендіңіздер?

– Адам ата шамамен ХІХ ғасыр­дан бастап құрғап қалған Қуаңдария өзені­нің бір арнасы. Ұзындығы иіндері мен бұрылыстарын қоса есептегенде шамамен 100 шақырым болады. Арна Қазалы ауданы Сарыбұлақ ауылынан солтүс­тік-батысқа Ақтау кесенесі маңы­нан Қуаңдария өзенінің оң жағалауы­нан бөлініп шығады. Солтүстік-батыс бағытында 25 шақырымдай ағып, Адам ата қорымы тұсында екіге бөлінеді. Сол жағы 14 шақырым ағып, Қуаңда­рия­­ға қайта қосылады. Ал оң жақ арна батысқа қарай 20 шақырымнан ке­йін Асар төбе қалашығы тұсында қа­зіргі Бозкөл батпағына (Муравинше – Қара­сар арнасы, Макшеевше – Бес арам (Биш-арам) арнасы) құяды. А.И.Мак­шеев Адам атадағы ханның бекініс ордасы Қара төбеден оңтүстікке қарай 25 верст (26,6 шақырым) қашықтықта ескі арна бойында орналасқанын жазып кеткен. Қаратөбе Қазалы ауданындағы Абай ауылы іргесінде орналасқан орта­ғасырлық қалашықтың орны. Бар­лау жұмыстары барысында бұл арақа­шық­тық GPS құралымен өлшенді. Қара­тө­бе қалашығы мен Адам ата бекінісінің арасы 27,6 шақырым болып шықты, А.И.Макшеевтің өлшемінен алшақ емес. Айырмашылығы бар болғаны бір ша­қырым. Бүгінде мұндағы ауқымды ескі қорымды жергілікті халық «Адам ата қорымы» деп атайды. Барлау жұмыстары кезінде Адам ата кешенінде орналасқан ескерткіштерді арна жағасындағы қоныс орны, Әбілқайыр ханға қоныс болған Адам ата бекінісі, хан дүниеден өткеннен кейін 100 жылдан соң Макшеев жазатын тораңғы бағы, күйдірілген кірпіштен салынған жерлеу құрылыстарының қиран­ды орындары және саз кесектен тұр­ғызылған төртқұлақ жерлеу құры­лыс­тары және қоршаулар деп жік­те­дік. Зерттеу барысында керамика сы­нықтары, темірден жасалған бұйымдар мен оның сынықтары және тиындар табылды. Ескерткіштің беткі қабатынан барлық археологиялық материалдар жинап алынды. Жазба деректердің негі­зінде жүргізілген барлау экспедиция­сы нәтижелеріне сүйене отырып, бір­қатар қорытындылар жасауға болады. Зерт­телген аумақтан әр дәуірден, түрлі мәдениеттен дерек беретін жәдігерлер табылды. Осыған қарап, Адам ата кеше­нінде Алтын Орда кезеңінде пайда болып, кейінгі орта ғасырларға дейін өмір сүрген халықтың қоныстарын және бір­неше кезеңнен тұратын қорымның қалып­тасқанын байқаймыз. Бекініс пен күй­дірілген кірпіштен салынған қо­рым жайлы деректерді нақтылау үшін архео­логиялық қазба жұмыстарын жүргізу қажет. Бұл Әбілқайыр ханның ордасы мен оның немесе ұрпақтарының жерленген орны туралы тың деректер берері анық.

– Әңгімеңізге рахмет. Ғылыми жаңа­­лық­­тар күтеміз.

 

Әңгімелескен

Мұрат Жетпісбай,

«Egemen Qazaqstan»