Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Бірақ осы дәлелдердің бәрі де ескерілмеді. Керісінше, бұған қарсы пікір айтқандардың бәрі де, егер жергілікті ұлт өкілдері болса – «буржуазиялық ұлтшылдар», ал орыс ғалымдары болса – «ғылымдағы ұлы державалық шовинистер» деп айыпталды. Мұндай айып тағылғандардың тағдыры қалай аяқталғаны белгілі.
Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарды отырықшылыққа ауыстыру мынадай сипат алды: 1930 жылы – 87 136 қожалық, І931 жылы – 11 508,1932 жылы – 77 674, ал 1933 жылы 242 208 қожалық отырықшылыққа көшті.
Қазақстанда ұжымдастыруды және отырықшылыққа көшіруді басқарып, байыппен іске асыра қоятын білікті мамандар да болған жоқ. Жергілікті басқару органдарында, ауыл-селоларда белсенділік көрсетіп, «шаш ал десе бас алатындардың» ешқандай сауаты жоқ не шала сауаттылар болатын. Ұжымдастыру науқаны отырықшылыққа көшірумен қатар жүргізілді. Казкрайком бұл науқанды жүргізуге 8 мың жұмысшыны тартты. Бұларға қоса республикаға әйгілі 25 мыңшылардан 1204 адам жіберілді. Олар Мәскеу, Ленинград, Харьков және басқа өнеркәсіп орталықтарынан келген, жергілікті ұлт дәстүрінен, тарихынан, тілінен ешқандай хабары жоқ адамдар еді. Бұлар ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшіруді тек халықты бір жерге жинап қоныстандыру, барлық мал-мүлкін ортаға салдыру деп түсінді.
«Революциялық қызумен» желігіп алған отырықшылыққа көшірушілер кейбір жерлерде жүздеген шаруа қожалығын күшпен бір жерге жинастырып, орыс деревнясы үлгісімен сахарада қаз-қатар тігілген киіз үйлерден түп-түзу көшелері бар «поселкелер» жасауға кірісті. Мұнын арты малшылардың шаруа кеңістігінен, жайылымынан қол үзуіне, малға қолайлы суаты мен жем-шөбінен айырылуына әкеліп соқты.
Казкрайкомның нұсқауы бойынша мал шаруашылығымен айналысатын аудандардағы ұжымдастыру қарқыны егіншілік аудандарымен біркелкі болуға тиіс еді. Көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы отырықшылыққа көшіру науқаны бұл жерлерде шаруаларды 100% ұжымдастырумен аяқталуға тиіс болды. Сондықтан мал өсіруші аудандар шұғыл түрде ауыл шаруашылығы артельдеріне біріктіріле бастады. Мысалы, Абыралы ауданында барлық шаруалардың 70%, Жымпиты ауданында – 80%, Жәнібек ауданында 95% бірден ұжымдастырылды. Республиканың басқа аудандарында да жағдай дәл осыған ұқсас болды.
Халыққа жасалып жатқан зорлық елдің наразылығын туғызбай қоймады. Қазақстанның әр жерлерінде шаруалардың бой көрсетуі, жаппай үдере қашуы мен көшуі, тіптен қарулы көтеріліске шығуы да жиілеп кетті. Бұларға қатысқандардың бәрі де жау, контрреволюциялық ұлтшыл элементтер деп айыпталғанымен, наразылықтың жаппай сипат алуы үкімет басындағыларды ойландыра бастады. 1920 жылы наурыз-сәуір айларында И.Сталиннің «Табыстан бас айналу» және «Колхозшы жолдастарға жауап» атты мақалалары жарияланды. Бұл екеуі де ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында ұжымшар қозғалысын қалыпты арнаға түсірген кезеңдік мәні бар құжат деп дәріптеліп келді. Ал тарихи шындық Қазақстанда (жалғыз мұнда ғана емес, бүкіл елде де) террордың бұрынғыша жалғаса бергенін көрсетеді. Ұжымшар құрылысындағы жаппай зорлықты «барлық халық көсемі» қанша айыптағанымен, ол жергілікті жерлердегі партия бағытының бұрмалануы емес, кайта орталық пен республиканың ең жоғарғы басшы органдарынан шығып отырған саясат екені даусыз. 1931 жылы мамыр-тамыз айларындағы Казкрайком қабылдаған қаулы-қарарлардың бәрінде де жергілікті басшы органдарға ұжымдастыру қарқынын үдете беру міндеттелді.
Оның үстіне мал шаруашылығы аудандарындағы саясат ешқандай ақылға сыймайтын еді. Кезінде Казкрайком мен Ф.И.Голощекин бұл жерлерде негізгі жұмыс барлық тауарлық-өндірістік малдың ортаға (яғни ұжымшарларға) түгелдей алынуы бағытында жүргізілуі қажет деген шешімге келген болатын. Жергілікті жерлердегі белсенділер мұны асыра орындап, халықты әбден тұқыртты. Мысалы, Торғай ауданының басшылары жекеменшікте тіптен жалғыз лаққа дейін қалдырмау керек деді. Осындай жағдай басқа аудандарда да белең алды. Сөйтіп, 1932 жылы ақпанға қарай Қазақстандағы колхозшылардың 87%, жекеменшік шаруалардың 51,8%-ы
малынан жұрдай болды. Барлық мал ұжымшардың тауарлы фермаларына жинақталды.
Соқыр саясаттың нәтижесінде 200 шақырым жердегі ауылдар бір жерге, бір ұжымшарға біріктіріліп, алып өндіріс шаруашылықтары құрылды. Мысалы, Қордай ауданында 600-ден 800-ге дейінгі шаруа қожалықтарын біріктірген осындай ұжымшарлар аз болған жоқ. Келес ауданында әуелде құрылған 112 ұжымшардың орнына енді олар 35 ұжымшарға біріктірілді. Арыс ауданында 138 ұжымшардың орнына 67 ұжымшар құрылды. Талас ауданында 300-400 қожалық бір «қалашыққа» жинақталды. Ешқандай зоотехникалық іс-шаралары қамтамасыз етілмеген әрі жемшөп пен cу мәселесі ойластырылмаған ірі фермаларда малдың жаппай ауруы мен қырылуы басталды. Сөйтіп, Қазақстанның ауыл шаруашылығы мүлдем құлдырап, күйзеліске түсті.
Бірінші бесжылдық кезінде (1928-1932) одақтық тауарлы астық өндірісінде Қазақстанның үлесі 9%-дан 3%-ға дейін төмендеп кетті. Ал бұл жылдары республикадағы егіс көлемі едәуір ұлғайтылған еді. Тек 1928-1940 жылдары арасында дәнді дақылдар егісі 1,5 есе ұлғайғанымен, жалпы астық өнімі 1,5 есе кеміді. Сол жылдары әр гектардан алынған астық көлемі 9,2 центнерден 4,2 центнерге дейін төмендеді.
Әсіресе мал шаруашылығы орасан зор апатқа ұшырады. 1928 жылы 6 509 мың бас ірі қара болса, 1932 жылы одан 965 мың бас қана қалды. Тіптен 1941 жылы соғыс қарсаңында да бұрынғы мал басы қалпына келген жоқ. 18 566 мың қойдан 1932 жылы 1 386 мың бас қана қой қалды (соғыс қарсаңында республикадағы қой саны 8 млн басқа әрең дегенде жетті). 1928 жылы республикадағы 3 516 мың бас жылқыдан 3 200 мыңы шығын болды (1941 жылы ол 885 мың басқа әрең ілікті). Өлкеде түйе шаруашылығы құрып бітуге айналды: 1928 жылы 1 042 мың бас түйеден 1935 жылы небәрі 63 мың бас қана түйе қалды.
Мал басының мұншама кеміп кетуіне үкіметтің орталықтандырылған ет және астық, т. б. ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау саясаты да себеп болды. Индустрияландыру жылдарында елдің күш-қуаты мен ресурстарына қарамай жаппай алып өнеркәсіп орындары мен теміржолдарын сала бастаған өкімет енді ондағы жұмысшылар мен қызметкерлерді, қала халқын ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді көбейту арқылы азық-түлікпен қамтамасыз ету орнына, шаруалардың астығы мен малын зорлықпен тартып алып қамтамасыз етуге кірісті. Оның үстіне индустрияландыруға қажетті жабдықтар мен техниканы шетелден сатып алу үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығарды. Осының бәрі өз халқының мүшкіл жағдайын ойламай, тек шаруаларды, ауыл мен деревняны жаппай сыпыра тонау саясаты арқылы жүргізілді. Тіптен 1931-1933 жылдары елді аштық меңдеп алған кездің өзінде де Қазақстанда ет және астық, басқа да ауыл шаруашылығы өнімдерін жинап, орталыққа жіберу тоқтатылған жоқ.
Өрескел саясат нәтижесінде жергілікті органдарға барынша ерік беріліп, олар халыққа ойларына келгенін істеді. Өйткені жоғарыдан түскен бұйрықты өкімет орындатпай қоймады. Азық-түлік, ет, астық, жүн, мақта тапсыру жоспарын орындамаған шаруалар абақтыға жабылып, сотқа берілді. Өткізер малы, не астығы болмағандар барын сатып, соған тиісті затын сатып алып, өкіметке өткізуге мәжбүр болды. Кей жерлерде арқандарды тарқатып, ие болмаса киіздерге дейін жинап, жүн орнына өткізуге тура келді. Суықта қойын қырқып, жүнін өткізгендер де болды. Мысалы, 1930 жылы Алматы округінің Балқаш ауданында 300 мың басқа жуық мал өткізуге тапсырма берілді. Ал ондағы бар малдың саны 173 мыңға әрең жететін еді. Дәл осындай жағдай Ырғыз, Созақ, Абыралы, Шыңғыстау, Қарқаралы және басқа да аудандарда болып, халықтың ерекше наразылығын тудырды. Мұның арты кей жерлерде көтеріліске ұласты.
Мұндай қатаң саясатқа, халықты негізгі күнкөрісінен айыруға қарсы тұрғандар да болды. Бірақ оған ешкім назар аудармады. Ал Казкрайком мен Ф.Голощекинге бұл жөнінде тікелей наразылық білдіргендер қолма-қол жұмыстан қуылды. Мысалы, сол кездегі дайындау халық комиссарының орынбасары Зейнолла Төреғожин республикадағы мал басының саны мен ет дайындау науқандарында тартылып алынып жатқан мал есебінің балансын шығарып, «дәл қазіргідей мөлшерде мал дайындау саясатын жалғастыра берсек, республика мал шаруашылығы бұған төтеп бере алмас», деп мәлімдеді. Зиялы азамат әрі білікті маманның бұл дәлелді ескертулеріне баспасөз бетінде, пленум қарарларында, тіптен кейбір аудандық партия комитеттерінің шешімдерінде оңшыл оппортунист пікірі деген баға беріліп, оны қостағандарға «төреғожиншілдік» деген «айып» тағылды. З.Төреғожин туралы «Большевик Казахстана» журналы былай деп жазды: «Баланста оңшыл оппортунистік, механикалық методологияның түпкі мәні, теориялық дәрменсіздік, маркстік-лениндік диалектиканы мүлдем түсінбеушілік айқын көрініс тапқан... Автор мал басы есебінің азайып кеткендігін бетке ұстаған. Бұл соңғысы – факт. Бірақ арам уклонист бұл фактіден басқа неғұрлым маңызды экономикалық және саяси өзгерістерді ...социализмнің шын өсіп келе жатқандығын кермейді». Ф.Голощекиннің тікелей нұсқауымен жазылған бұл мақала өзіне қарсы шыққысы келгендерге алдын ала тыйым салу саясаты еді. Ал З.Төреғожин болса қызметінен алынып, Алматы облысына кеңшар директоры етіп жіберілді. Голощекин қызметтен кеткен соң З.Төрехожин Қазақ КСР кеңшарлар министрінің орынбасары болып тағайындалды. Бірақ 1938 жылы атылып кетті.
«Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген сұрқия да ащы әзілмен белсенділер елдің малын осылай құртты. Әйтеуір ортаға кетіп қалады деген үреймен шаруалар малының көпшілігін жаппай сойып тастады. Сөйтіп, мемлекет мүддесі деген желеумен жасалған заңсыздық осылай елдің берекесін кетірді.
Осының бәрі, әсіресе Қазақстандағы мал басының жойылып кетуі, сталиндік басшылықтың назарын еріксіз аударды. Сөйтіп, 1932 жылы 17 қыркүйекте ВКП(б) Орталық Комитетінің «Қазақстанның ауыл шаруашылығы және оның ішінде мал шаруашылығы туралы» деген қаулысы шықты. Осыған дейін ғылыми зерттеулерде бұл қаулы «нақты іс-қимыл бағдарламасы» болған «тарихи» шешім деп бағаланып келді. Шын мәнінде, Қазақстанды ойсырата күйзелтіп кеткен ұжымдастыру кезіндегі қылмыстар мен шаруаларға қарсы жасалған зорлық пен олардың басына түскен қорлық жөнінде, сондай-ақ ашаршылық алапаты туралы бір ауыз сөз айтылмаған бұл қаулының республика ауыл шаруашылығын өркендетудегі «аса көрнекті» рөліне толық күмән келтіруге болады. Оқиғаның алдын алмай, болары болып, халық қырылып, тірі қалғаны бас сауғалап, босқын болып кеткен кезде қабылданған «тарихи шешімнің» маңызы осындай еді.
Отырықшыландыру комитеті Қазақстанда 1930 жылы қаңтарда құрылды. Көшпелі және жартылай көшпелі шаруа қожалықтарын бір ауылға (поселкеге) біріктірумен айналысатын комитет жұмысын дұрыс бастағанымен, онысы аяқсыз қалды. Себебі ұжымдастыру мен қатар жүрген мемлекетке мал өткізу, астық жинап беру науқандары халықты аштыққа ұшыратып, қаңғытып жіберді, өлімге душар етті. Ал ВКП (б)-ның 1932 жылы 17 қыркүйектегі қаулысында ашаршылық туралы бір ауыз сөз жоқ, адам етін жеу фактілері көбейгенін былай қойғанда, республикадағы нәубет туралы ештеңе айтылмаған. Қазақ Республикасына көмек берілсін деген сөздер бар. Ал 1932 жыл аштықтың шегіне жеткен кезі еді. Бірақ көмек көрсетілмеді.
Аштықтан бас сауғалаған босқындар Сібірге, Қиыр Шығысқа, тіптен Камчаткаға дейін барды. Көрші Өзбекстанға 200 мың, Қырғыз еліне 200 мың қазақ босқыны барды, бірақ есепке алынғаны – 125 мың. Еділ бойына 200 мың қазақ өтті. Бірақ ол жерлердегі азық-түлік карточкасымен тамағын алғандықтан, қазақ босқындары тіркеусіз еді. Олар өте ауыр қиындықты бастан кешті. Ресейдің экономикалық архивінде 1932 жылы жазда Сталинград өлкесінде қазақтардың жаппай аштан өлуі тіркелген.
Республикадағы жағдайдың қиын екендігін айтып, Мәскеуге жазылған шағымдар өте көп. Сондықтан КСРО үкіметі Қазақстанның батысына, орталыққа, шығысына құпия түрде үш комиссия жіберіп, жағдайды білді. Бірақ ол үш комиссияның есептерінде адам етін жеу фактілері тек жеңіл түрде атап өтіледі. Оларға қоса Қазақ АКСР үкіметінің төрағасы Ораз Исаев И.Сталиннің атына баянхат жолдап, мүмкін республиканың бірінші басшысы Ф.Голощекинді ауыстырған дұрыс шығар деген пікір айтыпты. Бірақ Голощекинді босату 1933 жылы 31 наурызда ғана шешілді. 1933 жылы 31 наурызда сырттай Саяси бюро мүшелерінің келісімімен орнынан босатылған Голощекиннің орнына Л.Мирзоян тағайындалды.
Ал Қазақстандағы трагедияға тікелей жауапты Ф.Голощекин де, республиканың бар малы мен астығын мемлекетке тартып алып, халықты аштыққа ұшыратуға жол берген КСРО Сауда және жабдықтау халық комиссары А.Микоян да жауапқа тартылмады. Республикаға көмек тек 1933 жылы наурыздан кейін ғана көрсетіле бастады. ОАК төрағасы Ұ.Құлымбетов үш ай бойы Мәскеуде болып, Қазақ АКСР-не көмек ретінде жіберілетін астықты жөнелтуге күш салды.
Бұл кезде ОГПУ-НКВД органдарының ұйымдастырған комиссиясы әр аудан бойынша адам мен мал шығынын есептеп қорытынды жасады. Ол құжат 1938-1939 жылдары аяқталды. Ол деректер бойынша 1930-1933 жылдары республикада халық санының кемуі 2 531 441 адам екені анықталды. Оның 1 млн 200 мыңы аштан қырылғандар, бірақ көп жерлерде 1929-1932 жылдары көтерілістер орын алған кезде құжаттар жойылып кеткендіктен, бұл деректер толық емес деп ескертеді.
Адамдардың тұрмысы нашарлап, күн көру мүмкіндігі қиындаған кезде соған сәйкес неше түрлі аурулардың меңдеп кетуі де көбейген еді. Қазақстанның шығысынан батысына дейінгі кең-байтақ жерін жайлап алған жұқпалы аурулар эпидемиясынан 1933 жылы 5 наурызда ресми дерек бойынша 20 күн ішінде 1396 бөртпе, түйнек (брюшняк) ауруымен 304, шешекпен 126 адам ауырған. Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Алматы облыстарында эпидемиялық аурулар көбейген, оның мөлшері 2113 адамға жеткен. Мұндай жағдай барлық елді мекенде орындалды.
Республикадан тыс жерге босқын болып, Қытай, Ауғанстан, көрші республикаларға, тіптен Архангельск, Мурманск сияқты солтүстік өлкелерге кеткендерге дейін есепке алынды. КСРО көлеміндегі қазақ босқындары еліне қайтарылсын деген бұйрық шыққан соң олар жұмысқа жолданған мекемелерін тастап елге қайта бастады. Бұл жұмысты кезінде іске асырмақ болған Қазақ АКСР-нің отырықшыландыру комитеті еді. Кеңес мемлекеті мен большевиктер партиясы аштық босқындарын ауа көшушілер деп атады. Бұл да халықты алдаудың бір көрінісі еді. Босқындарды елге қайтару ісі 1936 жылдың соңына дейін жалғасты.
Қайдар Алдажұманов,
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология
институтының бас ғылыми
қызметкері, профессор
