Коллажды жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ,
жазушы-драматург:
– Кез келген елдің мәдени дәрежесі ең алдымен, театр өнерінің жетістігімен бағаланады. Былай қарасаңыз, бізде бұл жөнінде ешқандай күрделі мәселе жоқ сияқты. Өйткені Қазақстанда театр өнерінің өсіп-өркендеуіне барлық жағдай жасалған. Мысалы, соңғы жылдары көптеген театрға жаңа ғимарат берілді. Театрларға республикалық және жергілікті бюджеттен қаржы бөлу де ойдағыдай шешілген. Академиялық, ұлттық мәртебе алған өнер ұжымдары да баршылық. Театр қайраткерлері құрметті атақтар мен наградаларға, президенттік, мемлекеттік стипендияларға, басқа да қолдаулар мен қамқорлықтарға ие болуда. Театр мамандарын дайындау да жүйелі қолға алынған. Жыл сайын түрлі театр фестивальдері де өткізіліп келеді.
– Демек театрларымызды бұрынғыдан да өркендетіп, көрермендерді көбейтіп, жаңа биікке көтеруге толық мүмкіндік бар. Ал енді бұл мүмкіндік қалай пайдаланылуда, олардың нәтижесі қандай?
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Бұл ретте ерекше ойландыратын бір мәселе бар. Кез келген халықтың театры сол халықтың ұлттық драматургиясы өркендемей ешқашан алға баспайды. Сондықтан да әлемдегі театрлардың бәрі ең алдымен, өз драматургтерін ардақтайды; бірінші кезекте өздерінің ең үздік, көркемдік сапасы жоғары шығармаларын сахналайды. Театрлардың репертуарлық саясаты да бірінші кезекте осы бағытта жүргізіледі. Ал еліміздегі жағдай бұған керісінше. Біздің театрларымыздың репертуарына қарап отырсақ, шетелдік авторлардың туындылары өте көп екенін бірден байқаймыз.
Сонда қалай, біздің театрлар атауы қазақтікі болғанымен өзге елдердің тыныс-тіршілігін көрсетіп, насихаттау үшін құрылған ба? Театрларымыз ұлттық деген мәртебе алуға сондай мүдделі бола тұрып, өз ұлтымыздың шығармаларына неге атүсті қарайды? Бұл өте ойландыратын мәселе. Өйткені қазақ көрермендері қазақ театрына өз халқының тәрбиесін алып, өзінің ұлттық үлгі-өнегесін көріп, кемшілігі мен олқы тұстары болса оны да аңғарып, ойланып, толғанып, жан дүниесіне азды-көпті болса да ұлттық өзгеріс енгізу үшін барады. Ал біз болсақ оларға қазаққа түк қатысы жоқ сатыр-сұтыр, тарс-тұрс еткен, қисалаңдап билеп не болса соны айтатын шетелдік қайдағы бірдеңелерді көрсетеміз және мұны театрда жаңалық жасадық деп мақтан етеміз.
Сондай-ақ өркениетті елдердің бәрінде сахнадағы қойылым көркем туынды ғана емес, сонымен қатар халық тұтынатын, соның нәтижесінде міндетті түрде пайда беретін өнім деп бағаланады. Тақырыбы қаншалықты керемет, көтеретін проблемасы қандай маңызды болса да, көркемдік сапасы төмен, көрерменнің талап-талғамына сәйкес келмейтін, қызықтырмайтын шығармалар ешқашан сахналанбайды. Театрға жұмсалатын қаржының әрбір тиынына дейін қатаң есепте, нақты бақылауда болады. Ал біздің Қазақстанда репертуарға сапасыз пьеса қабылдаған немесе сәтсіз спектакль қойып, ақшаны босқа жұмсаған жауапты адамдар ең болмаса ескерту алыпты дегенді естіген емеспіз. Бұл да өркениетті елдердің театрларында жоқ рахат өмір!
Әрине, мұны біздің мемлекеттік театрдағылар да жақсы біледі. Мұндай әңгіме көтерілсе, «Жақсы пьеса жоқ, жалпы, бізде дұрыс драматург болмай тұр» деген әңгіме айтады. Әлгіндей әңгіме айтатын театр басшылары қай драматургтің қандай шығармасымен танысқан, ол шығарманың кемшіліктері неде, қайта қарап, жөндейтін тұстары бар ма – бұл жөнінде бір ауыз сөз қозғамайды.
Демек театр жұмысын ұйымдастыруға реформа жасау керек және бұған толық мүмкіндік бар. Қазір еліміздегі әлеуметтік-экономикалық сала мен саяси басқару жүйесінің бәрінде алуан түрлі жаңарту жүруде. Ғылым-білім жөнінде де көптеген реформа қолға алынуда. Тек театрлардың жұмысын басқару мен үйлестіру баяғы 90-жылдардағыдан өзгермеген. Яғни театрлардың жұмысын бүгінгі нарық заманына бейімдеу барынша кенже қалған.
Сондықтан театрлардың жұмысын басқару мен үйлестіруді түбегейлі қайта қарап, қазіргі заман талабына сай нақты реформа жасау қажет. Бұл үшін бірінші кезекте Мәдениет және спорт министрлігі тарапынан шынайы жанашырлық өте қажет.
– Мағира апай, сіз де пьеса жаздыңыз, драматургия саласымен араласып көрдіңіз. Байқаулардан жүлде алдыңыз, сол жеңімпаз шығармаларыңыз сахнада неге қойылмайды?
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА,
жазушы-драматург:
– Қаламынан өрген пьесаларының бәрі ұлттық театр өнеріне сүбелі үлес болып қосылып, осы жанрдың жықпыл-жырасын бес саусағындай меңгерген Сұлтанәлі замандасыма сырттай сүйсініп, қызыққаным болмаса, өзімді кәсіби драматургтердің қатарына қоспаймын. 2001 жылы алғаш рет Қазақстанның халық әртісі Роза Әшірбекова туралы пьеса жаздым. Ізін ала «Көшім хан», «Мәншүк» деген пьесаларым дүниеге келді. Өзім Көкшетаудың казактар жаулап алған Зеренді өңірінде дүниеге келгеннен кейін болар, тарихтағы шындық пен әділетсіздікке байланысты осы бір қызықты ғылыммен айналысуға бұрыннан бір бүйрегім бұрып тұратын еді. Сөйтіп, 2008 жылы Көшім ханды тереңірек зерттеп, зерттеуімді пьесаға айналдырып, байқауға қатысып, жүлдегер атандым және оған қомақты қаржы да алдым. Батыр Бауыржан Момышұлы туралы жазғаныма да, Мәншүк туралы пьесама да жүлде иелендім. Бірақ жүлде иелене тұрып, пьесаларым сахналанбады. Мұның не себебі бар, оны да түсіне алмадым. Жүлде алған туындыларды сахналауға театр режиссерлері қызықпай ма? Режиссерлерге тым болмағанда Мәншүк тақырыбы тартымды болар деп ойлағанмын, бірақ кино жағында бірді-екілі режиссер қадам жасағанымен, театр тарапынан батыр қызымыздың ерлігін қаузаған тақырып тағы да қозғаусыз қалды. Өз басым «менің мынандай пьесам бар еді, қойыңдар» деп театр жағалап жүруді ұят санаймын. Драматург бүгінгі қоғам өзгерісін, адамға қажетті құнды нәрсені тап басып тани алатын ерекше шығармашылық түйсіктің иесі болуы керек деп ойлаймын.
Нұрлан ҚАМИ,
драматург, аудармашы:
– Сахна қойылымына жауап беретін маман – режиссер. Соңғы 20-30 жылдықта драматургия айдалада қалды да, режиссерлер ойына не келсе, сонымен айналыса бастады. Алексей Толстойдың айтатыны бар: «Мен бұл спектакльді елу рет көргенмін. Елу бірінші рет көруге келіп отырмын. Бұл спектакльді жатқа білемін. Қайта-қайта көретін себебім, пьесаны оқыған кездегі кейіпкерлердің толғанысы менің жүрегіме қалай әсер етсе, актердің ойыны да мені тап сондай тебіреніске түсіріп, екеуінің бір толқында түйіскенін көру үшін барамын. Екеуі бір ырғаққа түскен кезде жүрегімде катарсис болады, менің жаным содан рахаттанады» дейді. Ал бүгінгі театрларда осындай ұстаным бар ма? Прозаик досым бар еді, осыдан жиырма жыл бұрын М.Әуезов атындағы академиялық театрдың «Қазақтар» деген спектакліне барыпты. Ханның рөліндегі бас кейіпкер басын қос қолдап ұстап еденге жата қалып әрі-бері домалайтын көрінеді. О заманда бұ заман, қандай хан еденде домалап жатады? Пьесаның авторы, есті сөздің мәйегін сапырған Қалихан Ысқақ ханды жерде домалатып қоймайтыны анық. Осы театрдың Мағжан Жұмабаев туралы қойылымында да өрескел қателік бар. Мағжан құйындатып келіп үстелдің үстіне секіріп шығып өлең оқиды. Ақын болмақ түгілі, жынды болса да, қай қазақ үстелдің үстінде ойнақтап жүруші еді? Қазақтың қасиеті мен құндылығы бойына сіңген Мағжанға бұл мінез тіпті жат болуы керек еді. Осының бәрі кімнің кінәсі, әрине, режиссердің. Режиссер өзі қойып жатқан спектакльдегі кейіпкер образына таным тұрғысынан келе алмайды. Сахнадағы бірталай кемшілік режиссердің біліксіздігінен болады. Осы себептен бүгінде театрға аяғым тартпайды. Өйткені бәрі де өтірік. Ситуация да өтірік, сөз де өтірік, бұл өтірікпен режиссерлер кімді сендіре алмақ?
Ең өкініштісі, драматургтердің не жазып, не қойып жатқанынан режиссерлер бейхабар. Шығармашылығымен таныс емес. Жазушылар одағының жанында драматургтер секциясы жұмыс істейді. Солардың жұмысымен танысып, «қоржыныңда не бар?» деп сұрап жатқан бір режиссер жоқ. Сайып келгенде, драматург пен режиссердің арасында бірлік жоқ.
– Ендеше, сауалымызды режиссерлерге қарай бағыттағанымыз жөн болар. Бүгінгі театрға қандай пьеса керек?
Мұрат АХМАНОВ,
Ғ.Мүсірепов атындағы академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының режиссері:
– Бүгінде театрлардың даму деңгейі бірдей емес және бұл бір есептен, дұрыс. Талпынысы, ұстанымы, бағыты әртүрлі болғандықтан, ізденіс те соған сәйкес жүреді. Театрда көп мәселені қаражат шешетін болар, тәуелді ететін басқа да түйткілдері болуы мүмкін. Алайда негізгі мәселе Мәдениет және спорт министрлігінің идеологиясында. Ұлттық құндылықты дәріптеу, ұлтымыздың жақсы дүниесін жарқыратып жарнамалау жағы кемшін. Сіздер айтып отырған тарихи тақырыптарды сахналау үшін арнайы мемлекеттік тапсырыс керек. Режиссерге тапсырыс берілсе ғана әрі қарай көркем ізденіс жұмысы басталады. Ол үшін драматургиялық шығармаларға конкурс жарияланады, солардың ішінен режиссер өз танымына тура келгенін таңдап алады. Өзім режиссурамен айналысқалы бері қаншама ұлттық мәселеге назар аудардым, қал-қадірім жеткенше сахналадым.
Әридаш ОСПАНБАЕВА,
М.Әуезов атындағы ұлттық театрдың режиссері:
– Менің пікірім драматургтерге де, театртанушыларға ұнамауы мүмкін. Жоғарыдағы драматург ағамның сөзімен келіспеймін. Себебі режиссер , алдымен суреткер, жалаң нәрседен жаңа дүние тудырушы адам. Оның өзіндік ойы бар. Көрермен немесе басқа бір көк аттының келіп: «сен былай жасасаң» дегеніне режиссер мойынсұна бермеуі керек деп ойлаймын. Сол себепті біз дербес тұлғамыз. Сол үшін де біз өнер тудырушы адамбыз. Кейде маған: «сен неге инсценировкаға бардың, неге заманауи драматургияны сахналамайсың?» деген сұрақ қойылады. Драматургияда ауытқушылық бар, жетіспейтін кемшін қыры жетерлік. Кейбір пьесаны қолыңа алып оқисың – әдемі. Бірақ радиоспектакль сияқты, сахнаға жарамайды. Қойылымға айналдыратындай әрекет жоқ, шым-шытырық шиеленіс жоқ. Түсінесіз бе? Сөйтіп, әлгі пьесаны әрі аударып, бері төңкеріп, өзегіндегі бір түйір ойды тауып, негізгі мәніне үңіліп, әрекет құрасың. Күлді-көмеш жазылған кішкентай дүниені үрлеп-үрлеп, қоғаммен үйлесім табады-ау деген ойды екшеп алып, жұмыс жасауға тура келеді. Соған қарамастан, қоюшы режиссерлерге сын, көңіл толмайтын пікір көп айтылады. Сондықтан құрметті драматургтер, режиссерлердің сіздерге де айтатын өз уәжі бар. Бәріміз бір театр өнеріне қызмет етіп жүрміз, сіз өз салаңызбен айналысыңыз, біз өз жұмысымызбен айналысайық.
«Не мәселе өзекті, қай тақырыпты қозғауға болады?» деген сұрақ қойылып отыр. Драматургиясы шымыр болса, бәрін қозғауға болады. Егер көңілден шығатын таза драматургиялық шығарма болса, ойланбастан қояр едім. Бірақ өкінішке қарай, ондай дүние жоқ. Болған күннің өзінде автормен келісе отырып, кемшін тұсын жетілдіріп, материалға өзгеріс енгізуге тура келеді. Неге? Себебі шығарманы құтқару керек! «Қаракөз» сияқты керемет шығарма келіп тұрса, неге қоймасқа? Қазақ драматургиясында «Қарагөз» деңгейіндегі дүние қайта туа ма? Қайдам. Мен қазір театрдың көркемдік кеңесінің мүшесімін. Шығармашылық құрамда жүрген соң бізге театрдың әдебиет бөліміне келіп түскен жаңа пьесаларды оқуға береді және біз оны міндетті түрде талқылаймыз.
– Отырып қалған қыздардың, жалпы жастар мәселесін қозғаған «Жүрегімнің иесі» атты жас драматург Айдана Аламанның пьесасын қойдыңыз. Пьеса мәтіні әжептәуір өзгеріске түсті. Сіздерге мәтінді қайта жазып шыққан дұрыс па, әлде дайын күйде келуі керек пе?
Әридаш ОСПАНБАЕВА,
режиссер:
– Дайын күйде келсе, ғанибет болар еді. Бірақ әлі маған ондай дүние келген емес. Дайын күйде тек А.Володиннің «С любимыми не расставайтесь!» деген пьесасын «Сені сағындым» атауымен Астанадағы театрдың бірінде сахналадым. Ойлануды қажет етпейтін дайын пьесамен жұмыс істеудің рахатын сол кезде түсіндім. «Кемшіліксіз» деген А.Володиннің өзін де өзгертуге тура келді. Режиссурада онсыз болмайды. Режиссер кемшілікті түзеумен емес, режиссурамен айналысуы керек. Драматургияның жетпеген жерін жарықпен аламыз, түтін саламыз, басқа да эффект береміз. Өйткені бізге қалай да пьесаны құтқару керек. Айдана Аламанмен жақсы тандем болды. Себебі ол да жас, мен де жаспын. Нақты ойға құрылған Айдананың 5 әлде 6 беттік пьесасы әйел тағдырына алаңдайды. Пьесаның аншлагпен жүріп келе жатқанына, міне, алты жыл болды, бір ай бұрын билет алмаса, көрермен кіре алмайды. Шүкір.
– Қолғанат, сіз қызмет ететін М.Әуезов атындағы ұлттық театрға жылына орта есеппен қанша пьеса түседі? Дерек бар ма? Естуімізше, жазылған пьеса жүлде алған күннің өзінде театрдың Әдебиет бөлімінде, директорлардың үстел суырмаларында шаң басып, үйіліп жатады дейді, сол рас па?
Қолғанат МҰРАТ,
драматург:
– Театрдың әдебиет бөліміне тапсырылған пьесалардың бәрі режиссерлерге таратылады. Заманауи тақырып керек пе, әлде тарихи жанр, мүмкін классика қажет пе, соның ішінен режиссер өзіне керегін таңдап, тауып алады. Режиссер өз қалауымен, ұзақ уақыт толғанып, ішінде қайнап піскен жобаға қол артатыны белгілі. Екінші мәселе, театрдың саясатына да байланысты.
– Жас режиссерсіз, жаңа бір туынды қойғыңыз келеді делік. Алдыңызда «сен тұр, мен атайын» деген драматургтер армиясы отыр. Академиялық театрдың режиссері ретінде сізді қандай тақырып, не мәселе толғандырады?
Әридаш ОСПАНБАЕВА,
режиссер:
– Жұмыс талабы мен ережесіне сәйкес әр режиссер жыл сайын негізгі үш тақырыпты алады, мұның сыртында режиссердің жеке жұмысы деген тағы бар. Режиссер ретінде мені қарапайым адамның тағдыры, трагедия, махаббат қызықтырады. Бірақ мұндай шығарма жоқ. Аға буын драматургтермен араластығым аз болғанымен, өзім қатарлы жастармен, театртанушылармен етене байланыстамын. Бұл әңгіме біздің ортамызда жиі талқыланады. Кенесары хан ба, Махамбет пе, Мәншүк пе, егер драматургиясы мықты болса, таңдап-талғап жатпастан, қолға алып қояр едім.
– Жоғарыда «Пьесамды алып жүгіріп жүремін бе?» деп айтып қалдыңыз. Бүгінгідей ақпараттың ағылған заманында насихат жағы кемшін, жазылып жатқан материалдардың жетпей жатқан жағы тағы да бар деп дабыл қағып отырмыз. Осы мәселеде театрмен, режиссермен автордың арасында жақын байланыс керек-ақ...
Нұрлан ҚАМИ:
– 2008-2009 жылдары еліміздегі ең белгілі театр режиссерлерінің бірі теледидардан сөйледі. «Пьеса жоқ, драматургия өлді, театрға ешкімнің жаны ашымайды, қоятын пьеса таба алмай отырмын», деп еңірегенде етегі жасқа толып тұр екен. Ертеңінде телефон соғып хабарласып: «Осы әңгімеңіз рас болса, аз-кем әңгімелессек», деп өтінішімді білдірдім. Ол кезде «Хан Кене» деген жалғыз-ақ пьесам бар еді. Алдына қойып кеттім. «Кейін хабарлас», деді. Сол «кейін» деген кері кеткен сөз тағы екі ай күттірді. Сондағы ол кісінің айтқаны: «Мына пьесаң қиын екен, күрделі екен», деді. Үйреншікті сырғытпа сөзбен шығарып салды. Жарайды, одан әрі кеттік, одан кейінгі директорлар тұсында да үш-төрт пьесамды көтеріп бардым. Бәрі де нәтижесіз аяқталды. Себебі режиссерлер жазған пьесаңды оқымайды.
– Мұнда жас драматургтер отыр. «Егер пьеса өткір болса, қоғамды толғандыратын мәселе болса, ол сөзсіз қойылады ғой» деген пікір айтылып жатыр. Солай жазып жүрген жастар бар екенін білемін. Drama.kz құрылғалы бірге келе жатырсыздар. Классикалық үлгідегі ескі драма демей-ақ қояйық, бірақ өткенмен салыстырғанда жаңа драманың айырмашылығы қандай? Сіздер қалай ойлайсыздар? Әлде жаңа драма деген бос сөз бе?
Әлібек БАЙБОЛ,
драматург:
– Мұнда айтылған кейбір ойлармен келісемін, кейбірімен келіспеуге де болады. Ол адамның ішкі ұстанымына байланысты болар. Кейде пьесаларды жан-жақтағы театрларға жіберген кезде бір режиссерге ортаңқолдау көрінген дүниені екінші режиссер ұнатып, қуана қабыл алып жатады. Тақырып жағынан, форма, стиль жағынан да солай. Бұл жерде адами фактор жоғары тұруы керек деп есептеймін. Осы тұрғыдан келгенде егер белгілі бір режиссерге пьеса ұнамаса, ол бүкіл Қазақстан театрларына ұнамайды деген сөз емес. Елімізде алпысқа жуық театр бар. Мемлекеттік және жекеменшік театрлар бар, Театр қайраткерлер одағы жұмыс істеп жатыр. Әр театрдың Әдебиет бөлімі бар. Пьесаларыңызды сол жаққа электронды пошта арқылы жолдасаңыздар болады. Кейде режиссерлерді де түсінеміз. Бірі ойда, бірі қырда жүреді. Пьесаның электрондық поштаға бірден классика болып топ етіп түсе қалмайтынын драматург қаламдастардың өздері де біледі. Біріншіден, ол ұзақ үдерісті өткереді. Алдымен, тақырыпты зерттейді. Екінші, кейіпкерлер жүйесін түзеді. Үшінші, үстіне киімін кигізеді, яғни формасын іздейді. Тек содан кейін ғана ой қазанына салып, қайнатып барып жазады. Оған да кемінде 3-4 ай уақыт жұмсалады. Тоғыз қабат торқадан шыққандай ұзақ толғатып жазған дүниең театрға осылай ұсынылады. Театрда да кейде айлар бойы ұзақ жатып қалады. Мәселен, «Туған күн» деген пьесаны аударып едім, екі жылдай порталда жатып, режиссер Болат Ұзақовтың көзіне түсіп, Астанада қойылды. Сондықтан бұл ретте біреуді кінәлағым келмейді. Бұл жұмыс үдерісі, кейде режиссерлер өздері хабарласып: «Мынадай тақырыптарды жазып бере аласыз ба?» деп тапсырыс беріп жатады. Әдебиеттегі жолымды прозадан бастадым, ал ақындар бір өлең жазса да, келесі күні әлеуметтік желілерге шығып, аудиторияны аузына қаратып, дүрілдетіп ала жөнеледі. Драматургияның басына мұндай бақ бұйырмаған, әдебиетке талпынғандардың бұл жанрдан сырт жүру себебі де сонда. Баяғыда Қалағам, Қалихан Ысқақ ағамыз: «Бір пьеса жазғанша бір роман жазғаным артық еді» дейтін. «Неге?» дейміз ғой, «Роман оқылады ғой, ал пьеса сахналана ма, жоқ па, белгісіз» дейтін күрсініп. Расында да, нәтижесі 50 де 50, оған уақытыңды жұмсайсың, денсаулығыңды бересің, ізденісі де ауыр. Ал ол маңдай тердің бәрі сахнаның сыртында қалады да, ол еңбегіңнен режиссер де, театр сыншысы да бейхабар қалуы мүмкін. Жазғаныңның бәрі сахналануы міндет емес болар. Бізден кейін де ұрпақ келеді. Оқырман бар, көрермен бар, оқып, өзіне қажеттісін екшеп алады. 2021 жылды Мемлекет басшысы «Балалар әдебиеті жылы» деп жариялады. Одан кейінгі 2022 жылды «Балалар жылы» деп белгіледі. Бір қынжылтатыны, осы екі жылда қазақ театрында қозғалыс болған жоқ. Арнайы атау иеленген екі жылда балалар драматургиясына қатысты көптеген премьера қоюымыз керек еді. Бірақ ол жылды өткеріп алдық. Пьесаның бәрі ересектерге арналып жазылады. Өз басым балалар драматургиясына көбірек көңіл бөлемін. Режиссер, драматург, актер – осы үшеуі сахна мүддесіне қызмет етуі керек. Ал көрермен – біз дайындаған өнімді қабылдайтын таразы.
Амангелді МҰҚАН:
– Рахмет, Әлібек. Аударма дегеннен шығады, бұл мәселемен кезінде мүйізі қарағайдай классик, драматургтеріміздің өзі белсене айналысқан. Бұның бір пайдасы бар. Драматург өседі. Шетелдік авторлардың мықты деген пьесасын аударып отырып, сол тәжірибе негізінде ол өзінің шығармашылығын айқындайды. Міне, осы жағынан алғанда, маған Әлібектің позициясы ұнайды. Күні кеше ғана Әдебиет институтында 95 жылдығы аталып өткен әдебиеттанушы, аудармашы Жұмағали Ысмағұлов ағамыздың бес кітабының тұсаукесері болды. Бальзактың, Чеховтың пьесаларын майын тамызып отырып тәржімелеген аударма ісінің қара нарының қай еңбегі де сапалы. «Қазақ тіліне аударуға келгенде қаламгерлеріміздің шеберлігі төмен, аударманың сапасы түсіп кетті» деп қазір дабыл қағамыз ғой, осы пікірде шындықтың ұшқыны жатқанына Жұмағали ағамыздың кәсіби биік талғаммен жасап кеткен дүниелері дәлел, сол еңбектердің нағыз классикалық аударма екеніне бүгін көзіміз жетіп отыр. Сол себепті біздің драматургтер аударма мәселесін де назардан қағыс қалдырмауы керек. Шекспирді аударған М.Әуезов, Ә.Кекілбаев аудармаларының сапасы, әсері түпнұсқадан кем емес. Көрерменнің жүрегіне жететіні де сол себептен болса керек.
Жазған дүниесі Астанадағы бас сахнада қойылып, өзекті тақырыптарды көтеріп жүрген Жәнібек Әлікен деген жас авторымыз бар. Классикалық үлгідегі драматургия мен бүгінгі драматургтердің арасында бір өзгеріс болды ма? Бүгінгі өзекті тақырыптарды көтеріп жүрген сіздің ойыңыз қандай, Жәнібек?
Жәнібек ӘЛІКЕН,
драматург:
– Әридаш замандасым дұрыс айтады. Нашар жазамыз. Драматургияның деңгейі түсіп кетті. Себебі таным көзқарасымыз кең емес. Бұл біз ізденбейміз деген сөз емес. Драматург материалды қайдан алады? Спектакльді көріп, салыстырып отырып алады. Күнтізбе парағындағы мерейтой иелерінің атаулы күндерін түгендеумен, науқандық насихатпен драматургия дамымайды. Драматург уақыттың алдында жүруі керек. Оның пьесасы қай кезеңде қойылса да, сол кезеңнің өзекті мәселесін қозғап тұруға тиіс. Біз осылай жаза алмай жүрміз. Әйтпесе, қазір драматургтерге зор мүмкіндік берілген. Терезеге қарап отырып жаза берсең, төңірек тегіс драма. Өткенде жекеменшік театрдың қойылымын тамашалауға бардым. Төменгі қабатта театр, төбесінде ЛГБТ-ның түнгі клубы тұр, тарс-тұрс дыбыс сахнадағы спектакльді естіртпейді. Осының өзі – дайын тұрған драма. Драматургтерге Үкіметтен қолдау керек. Мысалы, халықаралық театр фестивальдері өтеді. Театр өнері үшін маңызды саналатын дүбірлі сайысқа театр ұжымдарымен бірге тек сыншылар, театртанушылар барады. Мұндай шетелдік бәсеке-байқауға драматургтер ешқашан барған емес. Сол жерде драматургтер де тізіліп отырса, несі айып? Шетел драматургтерінің қаламы әрлеген қойылымдармен танысып, оларды қызықтыратын тақырыптарды, бағыт-бағдарын көргені дұрыс. Таным көкжиегі кеңейгеннен кейін шабыт оянады.
Режиссерлерге де аздаған базынамыз жоқ емес. Былтыр Drama.kz басқосуында бүкіл режиссерлер бір шығарманы алып талдап, ішегін тартып, «сұмдық екен», «шедевр екен» деп басын шайқап, қайта-қайта шұқшиып қарап жатты. Қандай шығарма екені ішімде қалсын. Оқып көрдім, түк түсінбедім. Әлгі пьесаға актерлер де аузын ашып, көзін жұмды. Бұл не, снобизм бе? Түсінбеген нәрсені білетін адам секілді өтірік таңырқау ма, «корольдің жалаңаш екенін ешкім айтқысы келмеген» ішкі кембағалдықты жасыру ма, түсінбедім. Ең ғажабы, режиссерлердің көпшілігіне осы мінез тән.
Пандемиядан кейін көп адамның ішкі құндылығы өзгерді. Қазір адамдар театрларға, кинотеатрларға ағылып барады. Бүкіл қоғамдық мәдени орында адам толып отыр. Бұл – өте жақсы үрдіс. Театр осындай ғажап кейіпке енгенде пьесаларың қойылып жатса, көңіліміз өсер еді, әрине. Жақсы дүние жерде қалмас, ал көркемдік сапасын төмен санаса, режиссер қырық сылтауын алға тартып, сыпайы бас тартатыны белгілі. Яғни пьесаң нашар,осы шындықты ауыр болса да, мойындауға тура келеді. Бұл қалыпты жайт. Демек драматургтің «Мен ұлы едім, режиссер менің деңгейіме жетпеді» деп ойлағаны дұрыс емес. Өсу керек. Өрені биіктету керек.
«Ащы шындық айтылмайды» деген пікір көп айтылады. Астана театрында «Үнсіздік» деген пьесам қойылды, мұнда шындықты тіке, маңдайға ұрғандай етіп анықтап айтуға тура келді. Көрермен жылы қабылдады. Халық астарлап айтқаннан, жұмбақтап сөйлегеннен шаршап кеткен екен. Бар шындықты бүкпесіз ашып айту керек екен. Осыған көзім жетті.
Қазақ театры өзінше, өз бағытында жақсы дамып келе жатыр. Бірақ дей тұрғанмен, әлемдік театрлармен салыстырғанда әлі де кенже қалып келе жатқанын мойындауымыз керек. Өйткені кеңестік кезеңнің өзінде пьесасын бүкіл одақтас республикалардың театрлары таласа-тармаса бөліп алып, шығармасымен таңдай қақтырған дүр-драматургтеріміз болмады. Қырғыз, орыс, өзбек, татар драматургтерінің шығармаларын үздіксіз сахналап келеміз, қазақтың қай драматургінің пьесасын Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан театрларының сахнасы сән-салтанатын асырып қойған екен? Яғни әдебиеттің күллі жанры өзінше өркен жайын, өрлеп жатқанда, драматургия жанры бойынша биік деңгейден табыла алмадық. Ащы да болса, ақиқат осы.
Дөңгелек үстелді дайындаған
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ