Дала данасы

Сонда Құнанбай: «Ендігі перзентім­нің есімін Ибрагим атаймын», дейді де, Тұңғышбай Ешен әулиеге үш құлынды бие, бір ат берген екен.

Қайран, тылсым дүние-ай! Құдірет­тің құпиясы-ай! «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» жер-дүниені ұлы тілек­те­рімен, дұға-дуадай шынайы сырларымен қапысыз қапсырып, әлдилеп-тербететін мыңжылдықтардың тұлғасы Ұлы дала төрінде қанат қаға­тынын мәлім­­дегендей-ау!

Ойшыл ұстаз, ақылман абыз Абайдың билік айтудағы әділдігі, кемеңгерлік байламы, адамшылық, рухани таза болмысы, Атымтай жомарттығы жайындағы мына бір сипаттама қандай ғанибет десеңізші: «Жалпы, өміріндегі мұрат қылған қиялы әділшілік пен дұрыстық болғандықтан, қазақтағы өтірігі жоқ шын­шыл кісі болатын.

Өтірік айтпай, шынын айтатын болса, мал ұрлайтын ұрыны болса да сүю­ші еді. Ұрыдан алатын парасы – шынын айтқаны. Шындыққа, дұрыстыққа құ­мар­лығын билікте анық көрсетіп жүрді. Билікке келгенде Абайдан әділ, таза, дұ­рыс­тығы күшті биді тобықты іші бұ­рын­ғы заманда көрген жоқ деп айта аламын.

Абайдың билігіне, Абай тергеуіне әрқашан ел ішінде шиеленісіп, ұстасып жүрген жаулары құмар болатын. Сон­дықтан Абай айтқан биліктің көбі әр­қашан сол жау жақтарының даулары туралы бола ма деп ойлаймыз.

Өзіміз көріп, өзіміз естіп білген заманда жауына келіп, билік айтқызу Абайдан басқа кісінің тұсында болды деп білмеймін. Тобықты ішінің өзге ешбір адамына дәл билік турасында мұн­дай сенім болған жоқ.

Биліктегі әділдігімен қатар осыған егіз сияқты бір мінез – Абайдың ерекше мырзалығы, жомарттығы, дүниеқор еместігі болатын. Жақын маңайдағы елде өз атағын есіткен, атышулы жүйрік ат, қыран құс, ит сияқты сауық аспаптары болса, Абай қалап та алады. Қызық­қаны кедейдікі болса, Абай сатып та алады. Бір жазда бес түйе беріп, екінші ат алғанын көрдім. Солардан екеуін де сұ­ра­ған екі кісіге өзі қызықтамастан беріп жіберді.

Тобықты іші: «Бір досыңнан қызығып алып, бұлдап алған жақсыңды үйіне жеткізбей, бір жақсы көрген адамы алып кетсе, содан қызық не бар, деп Абай айтпап па еді? деп аңыз қылысады». (Көкбай Жанатайұлының естелігінен).

Ойшыл Абай табиғатынан – 1) тыңдау, 2) оқу, 3) шешендік тапқырлықпен сөйлеу, 4) жазу өнерін толық меңгерген. Көргенін де, естігенін де, оқығанын да ақыл таразысында сыншылдықпен салмақтап, салиқалы ой-топшылаулар, тұжырымдар жасай білген афористік һәм көркем ойлауға ұста біртуар дарын. Сол себепті өзіндік көзқарасы, өзіндік мәнері, өзіндік үздік пайымдауы бар ұлт абызы. Егер де Абайдың әрбір асыл ойларын, ақын сөздерін ғасыр жауһары деп бағалайтын болсақ, ол нағыз, таза Абайдың сырлы лебізі. Демек «Артық ғылым кітапта» деп өзі білім мен тәлімге нақтылы жол көр­сеткендей, Абайдың кітап оқумен шұ­ғылдануы хақында: «Абай Еуропа ғалымдарының ірі пәлсапамен жазылған кітаптарын оқығанда, өзінің басындағы ой-пікірлерінің ірге, негізін аналарға оңай беріп жіберіп отырған жоқ. Жұртқа өсиет қылып, өз сөзіне мысал қылып сөйлегенде әрқашан өз ақылының еле­гінен өткізіп алып айтушы еді. Көп на­си­хатының түп қазығы адамшылық, ақтық, әділет болса, осының барлығын мұ­сылман дінінің діңгегіне әкеліп, бір шалып кетіп отыратын.

Абай діншіл еді. Бірақ діншілдігі молда, қожа айтып жүрген сыртқы сопы, дін­шілдік емес-ті. Бергі жерлердегі кітап сөзі, молда сөзі, шариғат жолы деген­нің барлығына сынмен қарап, діннің негізін, мақсат-бағытын ғана алып, соны хақиқат діні деп қолданған» (Көкбай Жанатайұлы дерегі).

Тегінде Абайдың нақты өмір жолын­дағы тағдыранықтағыштық ұстаным-қағи­даты – хақиқат діні.

Абай мектебі, Абай дәстүрі, Абай тағы­лымы дейтін шынайы ұғымдар ел тарихында ерекше айтылады. Өз қоғамында Абайдың тарихи һәм әдеби-мәдени қызметі орасан зор болғаны ақиқат. Ұлы даланың ұлық дәстүрлерінің бір парасы – халықтың ертегі-аңыздарын, жырларын жатқа мөлдіретіп айту. Бұл – өзі ғажайып бір симфония, гармония, философия, энергия, музыка, яғни сан қырлы полифаниялық құбылыс. Ра­сын­да, Абай да осынау елді рухани тұрғыдан тәр­биелеуде осы бір халықтық дәстүрді жан­дандырып шарықтатқан, шалқыта пайдаланған.

«Ауыл қысы-жазы өте қонақшыл. Әр­дайым күндіз-түні басып жатқан неше алуан кісі болады. Солардың ішін­де «Абайдың түстігінен жейміз» деп ас аңдып келетін кедей-кепшікпен бірге ел-елдің басты адамдары, ертекші, құс­бегі, домбырашы, әнші, не болмаса тоғыз­құ­ма­лақ, дойбы ойнағыш ойыншылары да жатады.

Абай қысты күнгі бос уақыттарының бірталайын да өзі оқып алған романдарды кейде ертек қылып маңындағы жұртпен бірге, әсіресе өзінің ұдайы қасында болатын ертекшісі Баймағамбетке айтып бе­ретін.

Баймағамбет орыс романдарын бір айтқаннан жаңылмай ұғады. Ішіндегі еуропаша заттарды да жаттап алады. Содан кейін бірнеше күн өткенде өзі айтып берген ертектерін Баймағамбетке қайтып айтқызады да, ешнәрсеге алаңдамастан, бөлінбестен қайтадан түгел тыңдап шы­ғады. Қатесі болса, сонда түзеп бере­ді. Содан анау айтып, таратып кете барады.

Осындай әдетпен қатар Абай қыр­дың тоғызқұмалақ, дойбы сияқты ойын­дарына көп уақыт беретін. Әсіресе көп салынып ойнайтыны тоғызқұмалақ бо­лушы еді. Бұл ойындарға тобықты ішіндегі ірі ойыншылардың ең ілгері қа­тардағы бірі болып саналады. Ойнай-ойнай келе бірден-біреу озып екшеліп келген соң тобықтыда бес, алты-ақ үлкен ойыншы шықты.

Солар: Көрпебай, Құттықожа, Қуат­тың Құдайбердісі, Мақыштың Смағұлы дегендер еді» («Абайдың өмі­ріне, өне­рі­не, ел басқару ісіне, көсем­дік тұл­ға­сына қатысты материалдар», ОҒК, Қ.599).

Абай дәуірі – тұтас бір тарихи дә­уір, Абай ақыл-ойының қанат жайып шарықтап шалқыған заманы. Ақылдың кені, білімнің кеніші хакімнің ұлтқа, ұрпаққа қызмет жасауының ерекше бір түрі – ежелгі рухани-мәдени дәс­түр­лерді гүлдендіруі, өнерпаздық орта негіздеуі, білім қазынасынан сусындатуы, ғылымның, жаратылыстың құпия қиырларына жетектеуі, даланың ауыз­ша тарихнамасын түсіндіруі, ойлау мен сөйлеу мәдениетіне үйретуі, өзгеше бі­лім­ділер, ілім-білімге құштарлар қауым­­дастығын жасақтауы, ізгіліктің, әді­­лет­тің, турашылдықтың жолына үн­деуі. Шындығында, Абай дәстүрінің сипаты осындай еді.

Иә, Ұлы даланың шамшырағы Абай ілімін, білімін, тәлімін, тәжірибесін аянбай бөліскен, тыңдаушыларына жет­кіз­ген.

Уәсила Абайқызының (Мағауия қы­зы­­ның) есінде қалғандарына тоқта­лайық: «Әкем балаларды жеті жастан сегізге шығарғанда оқуға беретін. Еркек балалармен қабат, қыздарын да оқытатын. Қазақ тілінде кітап жоқ болатын. Сон­дықтан «Балалардың ойы, дүние тануы кемсін болады», деп әкем көп айтып жүрді.

Әлі есімде, бір күні біздің оқып отырған үйімізге әкем келді. Әдеттегідей бәріміз орындарымыздан тұрдық. Әкем айнала қарады да:

– Отырыңдар, – деді.

Біз отырып жайласқан соң молдаға қарап:

– Балаларға мына бір кітап әкелдім. Осыны көшіріп, көбейтіп, бала басына бірден таратып бер. Бүгіннен бастап осы кітапты қоса оқыт! – деді.

Біз қуанып кеттік. Әкем үйден шық­қан соң, молда әлгі кітапты алды да, бас жағын оқыды. Кітап қолжазба екен. Біз ол кітапты көшіріп алып, оқи бастадық. Басқа кітаптарға көңіл бөл­мейтін болдық. Өйткені бұл жаңа кітап­тың тілі ұғымды, сөзі түсінікті, ың­ғай ақыл айтып отыратын жақсы кітап болды. Кейіннен байқасам, сол кітап әкемнің «Ғақлия» атты қарасөзбен жа­зыл­ған кітабы екен. Біздің молдадан бұл кі­тапты естіген басқа молдалар да келіп көшіртіп алып, өз шәкірттеріне оқы­тып жүрді».

Мағнауи ғаламы байтақ, тағдыр тәм­сіл­деріне адамшылық, тіршілік, дана­лық қағидаттарына бай ой еңбегінің, жан толғаныстарының, қоғам өмірінің айнасындай ғасыр кітабы «Ғақлия» шығар­масының оқулық ретінде қолда­нылуы – ұлт руханиятындағы ұлы белес.

Абайдың тәлімгерлігінің, үйрету­шілігінің, оқыту шеберлігінің қандай болғанына тағы бір дәлел.

«Әкем балалардың оқып, білім алуы­на көңілін жиі бөліп отыратын. Біз сабақ­тан шыққанда не өз үйіне шақырып алып, не ортамызға келіп әңгіме айтатын, әңгімесі өте қызық болатын. Тың­дау­ға жалықпаушы едік. Әңгімесінің көбі өзіміз естімеген, білмеген атақты адам­дардың өмірі, ісі жөнінде болатын. Орыстың Пушкин, Лермонтов деген ақындарының атын тұңғыш рет тоғыз жасымда әкемнің аузынан естідім. Әкем әңгімені өте қысқа айтатын және «Ұғып алыңдар, ұқпағандарыңды сұрап алыңдар», деп айтып отыратын. Әкемнің әңгімесінің қызықтылығы, түсініктілігі сондай, біз бір естігенімізді ұмытпаушы едік. Егер бір бала әкемнің әңгіме айтқан күнінде болмай, ести алмай қалса, әкем ол баланы келесі бір күні шақыртып алып, біздің біреуімізге: «Кешегі естіген әңгімені мынаған айт» деп айтқызып, өзі тыңдайтын еді. Сондықтан біз әкемнің аузынан естіген сөзді бұлжытпай ұғуға міндетті сияқты едік.

Әкем балалардың сұрауларына қолма-қол жауап беретін. Ол балаларға өте кішіпейіл еді. Кейде біздің кішкентай болымсыз сұрауларымызға да зор мағына беріп, талдап түсіндіретін».

Абайдың ұлт тілінің тек-төркінінен, қа­лайша қолданылу аясынан, халық­тық тыйым сөздердің мәнісін де жеткін­шек­терге түсіндіріп береді екен.

«Бір күні ауыл көшіп-қонып жатыр еді. Біз Қорамжанның үйінің жанында ойнап жүр едік. Қорамжанның бір келіні үйдің бауын «байла» деудің орнына «жапсыр» деді. «Бірдеме түсіп қалып еді» деудің орнына «қонып қалды» деді. Біз өзіміз естімеген жаңа сөздерге таңдандық. Кешке естігенімізді әкеме келіп айттық.

Әкем былай деді:

– Бір адамның не бір заттың өзін әйелдердің қайнағасына, не атасының, не сол елдің бір үлкен адамының атымен аттас болса, сонда ол адамды, не сол заттың атын атамайды да, жалған ат қойып алады. Мысалы, үлкен атам Құнанбайды халық «Тәте» деп атаған. Кеңгірбай биді «Қабеке» деп атаған. Жас әйелдердің «әтиім», «сылқым», «ортаншым», «тетелес», «кішкентай», «төрежан» деп қайындарына, аталарына жалған ат қойып алуы да сол ғұрыптан шыққан, әдепті болудан шыққан. Ал Қорамжанның келіні «бауды байла» деудің орнына «жапсыр» дегені, «түсіп қалды» дегеннің орнына «қонып қалды» дегені бұл әдепті болудан, үлкен-кішіні сыйлаудан, келіншек болғандықтан, ата-аналардың атын атау­дан ұялғандықтан шыққан емес. Олар Жігітек дейтін ел болады. Жігітектің ұрылары көп болады. Сондықтан олар ұрлыққа аттанғанда, артында қалғандары тілеуін тілеп отырады. Ұры қолға түсіп қалды деген жаман сөз. Сондықтан «түсіп қалды» десек, аттанған ұрыларымыз «түсіп қалады» деп «қонып қалды» деп сөйлейді. Ұрыны қолға түссе, байлап қояды. Сондықтан байлау деудің орнына «жапсыр» дейді. Олар мұны ырым қып айтады. Міне, содан Қорамжанның келіні жаттығып, дағдыланып кеткен сөзін айтып жүр. Енді ол ондай сөзді айтпайды. Ұрлыққа аттанбайды және ұрлық істейтін ұрылармен көрші болмайды. Сендер балаларын өздеріңе жақын тартып, оқуға шақырыңдар, тату болыңдар! – деді».

Ойшыл хакім нағыз, таза қазақ тілі  тарихи дерек, көркемдік мүлік, халық өмірінің, жанының, сенім-нанымының, ой жүйесінің, рухының көрінісі екендігін білген, ой жүгірткен, зерде-зейінін аударған. Дала данасы шәкірттерін кө­зінің нұрындай, өмірінің сырындай, тағ­дырының жұлдызындай көрген екен-ау!

Уәсила Абайдың тұла бойы тұнып тұрған асыл қасиеттер екендігін былайша жік-жігімен жіліктеп түсіндіреді: «Әкем көбінесе таңертең ерте тұрып, жазу жазып не кітап оқып отырушы еді. Түнде қонақтар мен үй адамдары жатқан соң өзі жеке отырып оқитын не жазатын. Біз әкем ыңғай хат жазып отыра ма, болмаса Құран оқып отыра ма деп таңданушы едік. Кейіннен білдім, әкем өлең жазады екен әрі кітап оқиды екен. Үйде қонақ көп болса, не бір жаңалықты хабар болса, ондай уақытта кітап та оқымайтын, жазу да жазбайтын. Қызмет уақытында өте тыныштықты жақсы көретін.

Март айы туып, қар кете бастағанда киіз үй тіккізіп, жылы күні түскі тамақты киіз үйде отырып ішетін. Әкемнің бір ғадеті күнде түскі тамақтан кейін екі сағат мөлшері жатып ұйықтап, демалатын. Бірақ ұзақ жол жүрсе де, түнде көп отырып, ерте тұрса да, шаршадым деп не әңгімеге, не жұмысқа ерінбейтін еді. Және қонаққа, жолаушыға ренжіген пенде емес еді. Кісі де босатпайтын, сонда да қонақтың, кісінің көп келгенін жақсы көретін, әсіресе сый кісі, ақын, әнші, күйші, өнерлі, құсбегі, үйші, ұста, ертекші келсе, бір жасап, масайрап қалатын.

Мен ес білгенімде Қаракесек Мау­қай ақын, әнші, күйші Мұқа, әнші Мұқа­мет­жан (туысқаны), әнші Алмағам­беттер қасында көп болды».

Сонда ойшыл хакімнің үйі бейне бір университет (ғалымдар қауымдастығы) аудиториясы немесе театр сахнасы іспетті. Яғни сұхбат құру, әңгімелесу, ой бөлісу, кеңесу, ақылдасу – рухани дамудың кепілі.

Ел тарихына жүйрік Абай ақын шәкірті Көкбайға хан Абылай мен қа­һар­ман Кенесары жорықтарына қа­тыс­ты дастан шығартқан. Оны барынша мұқият тыңдаған, сын-пікір біл­дірген, бағасын берген. Сөйтіп, ойшыл, зерек шәкірттерін дұрыс ойлауға, дұрыс жазуға, дұрыс сөйлеуге дұрыс бағыт сілтеген, жақсы тәрбие берген, елім өссін, ерім есті болсын деген ұлы ті­лек­пен ілгері жетелеген, ақылын, ойын, тәжри­бесін толықтырған. Абайдың бас­ты ұс­танымы – қауымына, қоғамына, зама­нына шамшырақ болу, жұртын білімді-өнерлі, өнегелі жолға бастау, әділеттің туын ұстау, адам баласының барша асыл қасиеттерін гармониялық үйлесімділікте жарасымды дамыту, шын­шылдық пен қайырым-мейірімнің ұлы идеяларымен нұрландыру, ойлау өнері мен мәдениетінің үйлесімін ыждаһаттау.

«Өзі біреуге ұзақ әңгіме, ұзақ жыр сияқты нәрселерді айтқызғанда еш уа­қытт­а басқа бөтен нәрселерге аумай, таза көңілмен, үлкен ықыласпен тыңдайтын. Және әрқашан сондайды тыңдап болған соң, сол нәрсенің мағынасы мен жөнін ұғындырып, сын айтатын. Сол ретпен «Ақбала-Боздақты» айтқанымызда, осы жырдың ішіндегі бір-ақ ауыз өлеңін жақ­сы көрді де:

– Мынаны шығарған кісі – ақын, – деді. Тегінде өлең ішінде бірер ауыз әдемі сөз табылса, сол үшін қатты риза болып қалушы еді. Жаңағы өлеңде Ақбала мен Боздақ тау аралап келе жатса, алдарынан шағылысып жүрген құр, үйгіп жүрген екі түлкі кездесіпті. Сонда Боздақ Ақбалаға:

– Бір қораз, бір мекиен

талда ойнайды,

Адам түгіл, хайуан мал да ойнайды.

Құдайым бір нәрсеге бастап жүр ме,

Алдымыздан кез келген

аң да ойнайды... – депті.

Абай өз сөзінен айтушының ақынды­ғы білінеді деп сынады. Әрқашан Абай ақындық туралы сөйлегенде:

– Ол – қуат, табиғат сыйы, Құдай сыйы, – деп құрметпен сөйлейтін. – Ақындық шабыты шын келгенде адамды қайта тудырып жібереді. Ол келгенде адам жай, жабайы адам болмайды, – дейді.

...85 жылдың шамасында Қарамолда болатын сыязға Абаймен бірге көп кісі келе жаттық. Ішімізде Байкөкше деген ақын да бар еді. Бір кезде Байкөкшенің түсіне Абайдың көзі түсті де:

– Мына кәрінің жыны ұстап келе жатыр екен, – деді. Айтқандай, сол арада Байкөкше Абайға түнде көрген түсін айтып, ұзақ өлеңді шұбатып жөнелді. Түсінде Абайдың бірталай қиындық, қауіптен өтіп, мұратына қолы жеткенін көрген екен. Соны айтумен бірге өзінің жоруын да өлеңге қосып, Қарамоладан жолы болып, алысқандарын жеңіп қайтатындарын айтты» (Көкбай әңгімелері. ОҒК, Қ.599).

Халық ақыны Төлеу Көбдіков (1874-1954) 1896 жылы Абайдың үйінде Абаймен пікірлес, мүдделес Наушабай дейтін қадірлі кісінің әңгімесін тыңда­дым дейді. Әңгіме арасында 1895 жылы Жаркентте әскербасы қызметінде жүр­генде, қыршын жастың дүниеден өткенін айтқанда, Абай «уһ» дегенде, төрде отырып аузынан шыққан өксік демі киіз үйдің есігін желпігендей болыпты.

Абайдың 1881 жылы Мырзақанға және отырғандарға айтқаны: «Адам баласының табатын өнері, білімі әлі көп. Құдай Тағаланың адамнан асыл жаратқан мақұлығы жоқ. Адам баласына жансызға жан салуға ұлықсат жоқ, одан басқаның бәрінің кілті бар. Өнер-білімнің кілтін жаңа-жаңа тауып келе жатыр. Әлі балықша суға жүзіп жүргенін де көресіңдер. Және дүние мұнымен тұрмайды, өзгерісі болады. Адам баласы осы күнгі балалардың мал өсіріп, «сенен мен артық бай боламын» деп таласқан бәсеке байлығындай, өнерге сенен мен артылам деп өнер арттыруға таласады. Мал, байлық бә­секесі болмайды, өнер-білім бәсекесі бо­лады. Осы күні көз салатын да бар, бұлардың бәрі де ұсақ өнер, келешектегі болашақты әрбір тәжірибеден көріп, сезіп отырмыз. Бірақ кейіндеу болады, оны біз көрмейміз. Біздің баламыз, баламыздың баласы көрсе көрер, – деді» (Төлеу Көбдіков. 30/І-1945 ж. ОҒК, Қ.599).

Абайдың өнер-білімге көзқарасы, адам баласының өнерпаздық-шығар­машылық әлеуеті жайындағы толғам­дары ойландырары даусыз. Әсіресе Абайдың: «Адам баласына жансызға жан салуға ұлықсат жоқ, одан басқаның бә­рінің кілті бар», деген пікірінің жаны бар.

Серік НЕГИМОВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор