Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Біржан мен Ләйлінің аңызға бергісіз хикаясымен академик Ахмет Жұбановтың «Замана бұлбұлдары» атты еңбегі арқылы таныспыз. Біржан ел аралап жүріп, Арықбалық жақтан қайтып келе жатып, ағайынды Көлбай, Жанбай дегендердің ауылына келіпті деседі. «Көлбай, Жанбай жас жағынан Біржанмен шамалас... малды, жанды адамдар болады. Өздерінің менмендігімен, паңдығымен аттары шыққан. Анау-мынау кісіні менсінбейтін де мінездері бар. Біржанның халық алдында аса беделді екенін біледі. Біржанның осы ауылға қарай қисайғанын көріп, бұрыннан көңілдес болса да, танымағандай үйлеріне еніп кетеді. Мұны байқап қалған әнші іркілместен, өзінше қыр көрсетіп, ауыл шетіндегі қораштау бір үйге келіп түседі. Қонақтың атақты Біржан сал екенін білген үй иесі барынша күтіп, әншінің асты-үстіне түсіп бәйек болады. Тамақ ішіп болғаннан кейін Біржан сал әдетінше домбырасын алып, ән салады. Ауыл адамдары жиналып, қошеметтеп, түннің бір уағына дейін Біржанның әсем әндерін тыңдап рақаттанады. Көлбай, Жанбай екеуі ән тыңдауға келмейді. Әншінің даусын естіп, отыра алмай тұра жүгірген қарындасы Ләйлімді де, барғысы келген келіншектерін де жібермейді.
Ал ертеңінде әнші мінген атының аяғындағы шідері жоқ боп шығыпты. Оны естіген Біржан құдық жаққа қарап тұрып, әсем басып су алып келе жатқан Ләйлімді көрсе керек. Ләйлімнің алдынан шығып, «Шідер көрмедіңіз бе?», деп әңгімеге айналдыра бастайды. Бұны көрген Көлбай мен Жанбай құдық басында жұмысы бардай қарындасына қарай жүреді. Ағаларының сөзді анық есітетін жерге келуін күткен әнші табанда Ләйлімге қарап, суырылып келіп әндете жөнеліпті.
«Ләйлім шырақ!
Мен де өзіңдей жас едім, жаңа талап.
Біреуге Ташкент барған алдырып ем,
Қызыл жібек қырмызы пұт
бес қадақ».
Ойда-жоқта мұндай ілтипатқа ұшырағанына таң-тамаша қалған Ләйлім қапелімде не дерін білмей аңырып тұрған орнында қозғалмай қалады. Біржан болса, одан бетер екіленіп:
«Ләйлім шырақ!
Қыран бүркіт мен түсер
таудан құлап,
Сегіз би сиязына қалдырмай-ақ,
Кел, екеуіміз бітейік құпиялап»,
деп қынжылған пішін көрсетеді. Жалынғандай:
«Өзіме бер, шідерді тауып алсаң,
Елу теңге берер ем, шүйінші алсаң,
Жерде шіріп қалса да, көзім көріп,
Қыршын жасым қиылсын,
бітім алсам»,
деп аяғын қатайта, түсін суыта тілін безеп, екі ағасына көзін тігіп:
«Ләйлім шырақ – асыл тасым!
Көлбай, Жанбай бірге өстік,
замандасым!
Келген жоқ көктен пері,
жерден шайтан,
Шідерімді ұрлаған қарындасың»,
деп Ләйлімді әбден састырады. Біржан тағы да екіленіп, істің жайын енді түсініп келе жатқан Көлбай, Жанбайға, Ләйлімге кезек қарап, шідерін мақтап:
«Ләйлім шырақ!
Таудан аққан сылдырап мен бір бұлақ,
Қайыс болсын, жіп болсын неге керек,
Шідерімнің бағасы қырық қысырақ»,
деп олармен құнын келіспей тұрғандай, басып айта береді.
Мына сал тағы бірдеңені былықтырар дегендей Көлбай, Жанбай Ләйлімді ымдап, үйге қарай бұрады. «Не болды?», деп шулаған адамдарға «Біздің Ләйліжанға шығарып тұрған әні ғой», деп істің шын сырын ашқылары келмей, соңдарынан ерген жұртты жекіріп, кейін ысырып тастайды. «Жүрген жерінде бізді жамандап жүрер», деп қорыққан Көлбай, Жанбай Біржанды қонақ етіп, сыйлап, бірнеше күн қондырып, ән салдырып, риза етіп жөнелтеді. Кетер кезде жазықсыз біраз ұялтқаны үшін, Біржан Ләйлімге қарап, кешірім сұрағандай, шідерді қоспай, басқа сөзінде еш «қотыры» жоқ өлеңмен «Ләйлім шырақ» әнін айтып, оны қызға арнағанын, қайда болса да айтып жүргенде әр кезде Ләйлімнің суреті көз алдында болатынын сездіреді. Осылай Біржан әндерінің ішіндегі бір белдісі – «Ләйлім шырақ» дүниеге келеді», деп жазады Ахмет Жұбанов.
Шідерден туған аңыз махаббаттың ғасыр жасаған «Ләйлім шыраққа» ұласқанына бүгінде куә болып отырмыз. Сонау ескі жылдардан бері радиодан да жиі беріледі. «Біржан – Сара» операсына да енді.
Біржан салдың Ләйліге деген ыстық махаббатын ұлы Шоқан да айтады. Композитор, өнер зерттеушісі Ілия Жақанов бір мақаласында Біржан сал мен Ләйлі жөнінде қызықты дерек Сергей Никитиннің «Сары-Арка − золотая планета» атты кітабында жазылған дейді.
«Никитин осы кітаптың ішіне кірген «Памятник Чокану Валиханову» деген очеркінде былай деп келтіреді: «Летом 1856 года Чокан Валиханов пригласил Дурова в Кокчетав (Шоқанның қадір-қасиетін, білім-өресі мен биік мәдениетіне тәнті болған атақты зерттеуші ғалымдар – П.Семенов-Тянь-Шанский, Г.Потанин, А.Бекетов, Н.Веселовский, А.Березин, А.Васильев, міне, осы көрнекті тұлғалардың қатарында Ф.М.Достоевский мен С.Ф.Дуров ерекше құрметпен аталады. Достоевский мен Дуров Омбы түрмесінде бірге отырған. Екеуі де азып-тозып, денсаулығы нашарлап, әбден қажыған. Қырық жастағы Достоевский Дуровтан бес жас кіші болса да, алпыстан асқан шал сияқты бүгіліп қалыпты. Кейін екеуін түрмеден шығарады да, Достоевскийді Семейге, Дуровты Көкшетауға қызмет етуге жібереді). Всего лишь год прослужил Дуров в Кокчетаве. Но сделал многое. Под предлогом составления коллекции флоры Сары-Арки он разъезжал по степи, побывал в Бурабае, Мезгиль-Соре, Карауле, Шортандах, Ак-Куле, Акмоле, Атбасаре», деп жазады. Дуров осы өңірлерде жүріп, қазақ халқының әдеби-музыкалы фольклорын да зерттейді, әнші-күйшілерді де тыңдайды. Шоқан Дуровтың осы жұмысына бек қызығып, оның денсаулығын түзеуге әрекет етіп, губернаторға хат жазып, босатып алады да, Сырымбеттегі өз ауылына алып келеді».
Кешегі отызыншы жылдарда коммунистік идеологияның саясатымен көптеген ән жауһарларының өңі өзгеріп сала берді. Ләйліге арналған ғажап туындының бірі «Ләйлімнің» де сөзі сол тұста қайта жазылды. Туындыға Қазақ радиосы музыка редакциясын басқарған ақын Мақсұтбек Майшекин қалам салған.
«Есен-аман жүрмісің, Ләйлім шырақ?
Жаңа таптым ауылыңды
көптен сұрап.
Жел тимесе,
жан тимес деп жүргенде,
Қол ұстасып жатпенен кеттің
жырақ.
Аққу едің таранған айдындағы,
Ұштың ұзап қанатың жайдың-дағы.
Көлеңкеңді көрсетпей кете бардың,
Қол алысқан сертіңнен тайдың-дағы.
Осылай ма, ей, қалқа, айтқан сертің,
Жүрегімді жандырды ғашық дертің!
Мұнша неге сен мені әуреледің,
Болмаған соң әуелде баста еркің?»
Автор бұл нұсқада шынайы оқиғадан алыс кетпеген. Негізін сақтай отырып, сөзін ғана құбылтқан. Айта кетейік, «Ләйлімнің» жаңа нұсқасын алғаш рет Рабиға Есімжанова орындады.
