Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ал көші-қон мәселесіне байланысты Президент 2022 жылғы «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдауында: «Қандастардың көшіп келуіне және ішкі көші-қонға қатысты саясат түбегейлі өзгереді. Бұл орайда демографиялық және экономикалық үрдістерді ескеру керек. Сондай-ақ жалпыұлттық мүддені басшылыққа алу өте маңызды», деген еді. Осыдан кейін қандастардың көшіп келуі мен елде тұрақтануына барлық жағдай жасала бастады. Өткен жылдың аяғында жарияланған Үкіметтің қаулысымен елдің көші-қон саясатының 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасы бекітілді. Құжатта жұмыс күші артық өңірлердің тұрғындары мен қандастардың жұмыс күші тапшы өңірлерге қоныс аударуын ынталандыру да қарастырылған. Бағдарлама ауылды жердің білім саласына қаражат құйғанда ашылған жұмыс орындарына әсіресе, шетелден келген және «Оңтүстіктен – Солтүстікке» бағдарламасымен қоныс аударған қандастардың келген жеріне тұрақтанып, кәсіби білім алуымен қатар нәпақасын табатын жұмыс орнымен қамтылуын басты назарға алды.
Ал 2021 жылғы Жолдауында Президент: «Қазақ тілін дамыту мемлекеттік саясаттың басым бағытының бірі болып қала береді» деді. Ал оған дейін мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар іске асыруға жауапты «Тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған бағдарламасы» да қабылданды. Бұл міндеттер жоғарыда біз атап өткен құжаттармен үйлестіріліп отыруы керек. Бірақ осы міндеттер жергілікті жерлерде қалай атқарылып жатыр? Осы сұраққа жауапты бір оқу орнының мысалында беріп көрейік.
Былтыр Солтүстік Қазақстан облысындағы Айыртау ауданының Лобанов ауылында «Зейнеп» көпбейінді колледжі ашылды. Лобанов ауылы – негізінен өзге этнос өкілдері қоныстанған, бұрын казактардың стансасы болған «Имантау-Шалқар» туристік-курорттық аймағына жататын Көкше өңірінің құнарлы мекені. Бұрынғы Айыртау ауыл шаруашылығы техникумының, кейін Лобанов кәсіптік-техникалық колледжі болған оқу орнының ғимараттарын алып, «Зейнепті» ашқан белгілі саясаткер – осы елдің тумасы, қазір Алматы Менеджмент университетінің президенті Асылбек Қожахметов. Колледждің «Зейнеп» аталғаны оның анасының есімімен байланысты екен.
Мемлекеттің оқу-білім саласындағы талабын, Үкіметтің қарастыратын жеңілдіктері мен қолдауларын жетік біліп, оны оңтайлы пайдаланған азамат колледждің ғимараттарын жөндеуге 405 миллион теңге инвестиция құйды деп жарияланды. Сонымен бірге алғашқы жылдың өзінде 100 мемлекеттік грант алынғаны айтылды. Студенттердің жатақханасы да, үш мезгіл тамағы да тегін, оның үстіне 31 мың теңгеден шәкіртақы да – бәрі мемлекет есебінен. Ал мемлекет бұл қаражатты тек мамандық дайындау ғана емес, оқу-үйрету үдерісі барысында жаңа жұмыс орындарын ашып, оған көбіне көшіп келушілерді жұмысқа орналастыруды, мемлекеттік тілді дамытудың мәселелерін де қарастыру қажеттігін есепке алып бөледі. Жетік жарнамалық хабарламалардың арқасында колледжге алғашқы жылдың өзінде 5 облыстан оқуға ниет білдіргендер көп келген. Артынан олардың санын 500-ге жеткіземіз деп жарияланды. Колледж ашылған алғашқы жылдың өзінде 28 адам жұмыспен қамтылды. Жұмысқа алынғандардың арасында осы ауылға қоныстанған қандастарымыз да бар. Болашақта жұмыс орнын 70-ке дейін арттырамыз деген әңгіме де болды. Бәрі тамаша екен деуге болады...
Бірақ басында механизатор сияқты ауыл шаруашылығының мамандары дайындалады дегенімен оқу орнының сайтында туризм, ІТ, қонақүй сервисі, веб-дизайнер сияқты маман бола аласыздар деген жарнама ғана бар. Тек орыс тілінде жасалған жарнамалық сайт жоғары деңгейде жасалған. Мемлекеттік талапқа сай жұмыс істеп тұрса да оқу орнынан биыл дау шықты. Бұл дау колледжге төртінші директор болып келген Олжас Сартаевтың есімімен байланысты.
Мемлекеттен грант, шәкіртақы және басқа да қолдау көмектерін алып тұрып директор оның саясатын жүргізуде салқынқандылық танытып отыр. Атап айтқанда, мемлекеттік тілді дамыту мен көшіп келген қандастарды қолдауға құлықсыз. Білім ошағында бұрыннан жұмыс істеп жүрген қандастар – Кенжегүл Нұрсейітова, Алма Шегенова, Нұржамал Хавдайханды себепсіз жұмыстан шығарып, орнына жергілікті, орыстілді тұрғындарды алғаны, қазақ тілін оқып-үйретуді, тілді дамыту бойынша түрлі іс-шара ұйымдастырып жүрген орынбасарды да басқа жұмысқа ауыстырғаны – осының айғағы. Бізге жазған хатында Нұржамал Хавдайхан: «Мен Айыртау ауданындағы Лобанов ауылы тұрғынымын. Монғолиядан көшіп келген оралманмын. Қазақ тілінің, өз ана тілімнің қор болғанын елім деп Қазақстанға келгенде көремін деп ойламаппын. Өзге ұлттар, мемлекеттер өз тілін, әдет-ғұрпын бірінші орынға қояды. Ал бізде екі қазақ тұрып үшінші қазақ аудармашы болатын заманға жетіппіз. Бұл не масқара?! Бұдан асқан қорлық бар ма?!» дейді.
Хатта 53 жастағы Нұржамал Хавдайхан өзінің 6 баланың анасы екенін, күйеуі былтыр аяғын сындырып, жарымжан болып, жұмыссыз жүргенін, студент балалары төлейтін несиесі де барын айтады. Ол «Зейнеп» колледжіне 2002 жылдың 1 қыркүйегінде бір жылдық шартқа қол қойып, еден жуушы болып жұмысқа кірген екен. Соған қарамастан биыл шілденің аяғында еш себепсіз жұмыстан шығарылғанын былай баяндайды: «Шілденің 27-сі күні қарауыл Берік «Директор шақырып жатыр» деген соң кабинетіне бардым. Барғанда директор «Сіз жұмыстан босатыласыз», деді. «Не себепті?» деп едім, «Команда» деді. «Сонда команда деген не сөз?» десем «Сіз не орысша білмейсіз бе?» деп сұрады. «Иә», деп едім, Берікке қарап «Аударып бер» деп, аударма жасатты. Үш қазақ отырып осылайша аудармашы арқылы сөйлестік. Не мазақ десеңізші...»
Дәл осындай жайт вахтер болып істеген Өзбекстаннан келген қандас Кенжегүл Нұрсейітованың да басынан өткен. Оны да еш себепсіз еңбек шартының мерзімі аяқталмай жатып, жұмыстан шығарып жіберген. «Маған айтқан себебі «қысқартылдыңыз» деді. Бірақ орныма басқа адам алды. Бұрын ешқандай сөгіс, ескерту алып көрген жоқпын, айтқан тапсырмаларының бәрін бұлжытпай орындап жүрдік, оқушы балалардың төсек жапқыштарын да ауыстырып, жуып беруді де қосымша атқардық. Демалыстан келсем еш себепсіз жұмыстан шығарды», дейді ол.
Мұны қалай түсінуге болады? Бұл сонда колледж директорының мемлекет саясатына қарсы шыққаны ма? Қарсы шықпаса, қызмет орнында жоғарыда айтқан қандастарды неге еш себепсіз жұмыстан шығарады? Мемлекеттік тілді дамытуға күш салып жүрген маманды қолдаудың орнына кетуге мәжбүрлегені қалай?
Бұл жерде алдымен «Еңбек туралы» заңның да талаптары бұзылып тұр. Еңбек шартының мерзімі бітпей адамды еш себепсіз жұмыстан босатуға, шартты біржақты бұзуға болмайды. Осы мәселелердің мәнісін білмек болып ауылдық округтің әкімі Екпін Шәйгөзевке хабарластық. Әкім бұл мәселені білетінін айтты. «Олжас Сартаевқа арнайы жолығып, адамдарды жұмыстан неге шығарғанын сұрадым. Бірақ ешқандай мардымды жауап ала алмадым. Адамды жұмыстан шығаруға, еңбек шартын бұзуға бір себеп болуы керек. «Бұл қызметкерлерге бұрын ескерту жасалып па еді, сөгіс беріліп пе еді?» дегенімде ондайлардың болмағанын айтты. «Ендеше, неге жұмыстан шығардыңыз?» десем, ешқандай жауап бермеді. Заңсыз жұмыстан шығарылғандар сотқа беріп, өздерін қайта орналастыруды талап етуі керек», деді ол.
Біз Олжас Сартаевқа да хабарластық. Сыныққа сылтау іздеп телефон арқылы жауап бермейтінін айтты. 280 шақырым жүріп барғанмен оның бізге де мардымды жауап бермесі белгілі. ХХІ ғасырда қандай жерден болса да ұтқыр байланыспен хабар алынатынын білмегенсіп сөйлегеніне қарағанда, бұл кісінің халықты әуре-сарсаңға салуға құштарлығы сезіліп тұр.
Әрине, жұмыстан жазықсыз шығарылғандар сот арқылы құқықтарын қалпына келтірер. Бірақ оның қаншама әуре-сарсаңмен болатынын, ондайға кейбір ауыл адамдарының төзімі жетпейтінін, уақыты жоқтығын Сартаев сезіп тұр. Сондықтан да өзін емін-еркін ұстайды.
Бұл жерде тағы бір маңызды түйткіл бар. Жас басшы орыс тілін білетіндермен қызметтес болуға құмар. Бұл оның мемлекеттік тілді құрметтей қоймайтындығын да айғақтайды. Жоғарыда айтқан Нұржамал Хавдайхан өзінің орысшаны шала білетіндігін, бірақ айтқанды толық түсінетіндігін айтты. Еден жуушыға орыс тілін білудің қажеті де жоқ емес пе, алайда Сартаевтың өзі қазақшаны бір кісідей білсе де қандасымызды тұқыртқысы келіп, аудармашы арқылы сөйлескені де ана тілін менсінбейтіндігінен хабар беріп тұр. Осыдан-ақ оның өзі басқаратын оқу орнында мемлекеттік тілдің дамуына, оның қолданыс аясын арттыруға құлқы жоқ екенін анық аңғартады. Көші-қон, мемлекеттік тілді дамыту сияқты маңызды бағыттарда мемлекеттік саясаттың толық іске аспай, бөлінген қаражаттың желге ұшуына осындай басшылар себеп болып жүргенін осыдан-ақ көруге болады. Өкінішке қарай, мұндай жайттар ауылдық жерлерде аз емес. Сондықтан Үкіметтен қанша қолдау болса да мемлекеттік саясаттың іске асуына қолбайлау болып жүрген осындай басшыларға тиісті органдар көңіл аударуы керек.
Солтүстік Қазақстан облысы,
Айыртау ауданы
