Тасжарған Тарази

Аузы дуалы, сөзі уәлі аға­ларыма ортақ тағы бір қасиет – ор­тадағы ойдан ешқашан ауыт­қымай өмір сүретіндігі. Әрине, әділетті болу – айтуға оңай. Өйт­кені ондай деңгейге жету үшін адам ең алдымен мейірімді болуы керек. Алайда мейірімді адамға – біреудің өзі жақсы, бі­реудің көзі жақсы. Дәл осы көңіл­шектік қасиет көп адамды сара жолынан тайдыраты­нын талай көрдім. Ал олар тұла бойы тұнған мейірімділік бола тұра, әңгіме әділеттілікке ке­ліп тірелсе, туғанына да тура қарап құ­дайшылық сөзін айта алаты­нының куәсі болып жүрмін. Айтары жоқ, мейірім мен әділеттіліктің адам бойына қатар қонатыны – қандай керемет үйлесім!

Олар құламайтын үштаған ошақ секілді. Құдай біледі, мұның өзі, мүмкін, асыл ағаларымның алдымда ұзақ жүргенін тілегенімнен шығар. Жалпы, қазір адамзаттың жасарып келе жатқанын ескерсек, олардың олжа жасы ұзағырақ болатынына көбірек иек артамын. Неге дейсіздер ме? Негесі сол, үшеуі де творчестволық бел­сен­ділігі мен ой еңбегін тоқтатқан емес. Үшеуі де сексеннен асты. Ал бүгінгі әңгіме тоқсанның есі­гін бі­рінші болып қаққан Әкім Та­рази туралы.

 

* * *

Әкім ағаның шаңырағына алғаш рет барғанымда тосын жағдайға тап болғаным бар. Роза жеңгей екеуі ханталапай ойнап отыр. Таңсық тартыс. Керемет көрініс. Ұмытылмас ұйысу. Жер ортасынан ауғанда асық ойнау ақ жүректі адамдардың қолынан келеді. Жан тазалығы адам күлген кезде көзінен байқалатынын осы кісілерден көрдім. Мәңгілік заңы осындай ешкімнің басына кел­мейтін іс-қимылдан бастау алатыны тағы рас. Ақықтықтың иісі аңқып тұратын мұндай жан­дардың гравитациялық күші өзіне тартпай қоймайтыны – тәт­ті құбылыс. Елжіреген кез­де жү­регің атша тулап, аузың­нан шығып кете жаздайды. Мұн­дайда жанның мәңгілік мате­риалдан жаратылғанына сөзсіз сене бас­тайсың. Тәттілігі неде? Тыл­сым­дығында дер едім. Жұмбақ сезім­нің түбіне жете алмайсың. Бұл құбылыстың мәңгілік болатыны содан.

Мақаланы осылай бастауым­ның мәні бар. Менің түсінігімде, жаны таза адамнан ғана гуманист жазушы шығады. Маған кейде, кейде емес-ау, үнемі деп айтайыншы, Әкім ағаның жүрегі өмірдің барлық қалтарысын қапысыз қағып тұрған күміс қоңыраудай, тіршіліктің бүлкіл қаққан бүкіл тынысын бағып тұрған сергек шырақшыдай елестейді. Көздеп айтпағым, мұндай жүректі Алла Тағала тек сүйген құлына сыйласа керек. Ал енді осындай жү­ректің нариман табиғатын то­лыққанды бояуымен жазып шығу – қиынның қиыны. Десе де, тоқсанның тұғырына аптықпай, бабымен қонған бекзат болмысты дегдар туралы көңіл түкпіріндегі көркем сөзімізді айтпай қалу – арымызға сын. Қолға қалам алғанымыздың сыры осында.

Құбылыс құлпы кім көрін­геннің кілтімен ашыла берсе, несі құбылыс? Жан баласы жа­тырқамайтын Әкім Таразидің құдіреті неде екенін көпке дейін түсінбей келгенімді жа­сыр­ғым келмейді. Мұның сырын бер­тін келе ұқтым: оның шы­ғар­машылығынан салған бетте көзге көрінбейтін күрделілікті іздеп, күйбеңге түсіппін. Шы­нын­да да, мұхит түбінде жата­тын жауһар кім көрінгеннің көзіне ілінуші ме еді? Дау жоқ, тереңіне сүңгімей жатып жазушыдан күрделі нәрсе іздеуге асығудың қажеті бар ма? Осы риторикалық сұрақтан кейін оның шығармашылығының құтты қазығы қарапайымдылықпен қағылғанын жазбай таныдым. Сондықтан да салиқалы сурет­кер Әкім Таразиді мен кейде Бер­нард Шоуға ұқсатамын. Әкім аға да Шекспирден кейін­гі ұлы драматург сияқты қара­пайым құндылықтар мен қағида­ларға сүйеніп отырып-ақ шығар­машы­лықтың алтын кілтін таба білген бақытты жазушы екенін түпкілікті түсіндім.

Оның әдебиетімізге қосқан ұшы-қиыры жоқ үлесін ақыр-тақырына дейін айтып шыға алмайтынымды білемін, бірақ осы бір оймақтай ойымды түсіндіре кетсем деймін. Шынында да, Та­рази қарапайымдылығының құлпын қалай ашуға болады? Оның шығармалары несімен алға озып тұр? Біріншіден, жазу­шының ешқашан апофеозға беріл­мейтіндігі қуантады. Ол қаншалықты күрделі тақырыпты көтеріп отырса да, кейіпкерін де, оқиғаны да, ең аяғы құбылысты да заңғар тұғырға көтеріп, идол жасамайды. Екіншіден, Әкім Тарази – тілі тәтті болғанымен, діні қатты, эмоцияға бой ұрмайтын қаламгер. Әрине, сөздің жақсы мағынасында. Осы тұрғыдан алғанда ол – нағыз покерфейс. Үшіншіден, етінен ет кесіп алсаң да, фанаберияға бармайтыны да – Әкім ағаның қарапайымдылық қағидаттарына барынша бағы­на­тынының айқын дәлелі. Кейіп­керін өзін-өзі ақтамайтын жал­ған намысқа, әсіреқызыл тыраш­тануға қимайтыны да сон­дықтан болса керек. Осы киелі қасиеттерді құрап тұрған үш­бұрыш – қалай қойып ұрсаң да сын­дыруға келмейтін сиқырлы фигура. Көрдіңіз бе, Әкім Тарази дарынының өміршеңдігі осында жатыр.

Сөзіміз жалаң болып қалма­сын. Бір ғана мысал. Әкім Тара­зидің «Қорқау жұлдыз» рома­нының бас кейіпкері Сәлиманың аузымен айтылатын сөз бар: «Әділ­дік неге әлсіз болуы керек? Қиянат неге құдіретті болу керек?». Осы ой жазушының көп­те­ген шығармаларының тезисі екені даусыз. Бұл екі сұрақтың астарында жазушы өмір сүрген қоғамның ащы шындығы жатыр. Жазушының соны кестелі көркем шындыққа айналдыра білгені – ең басты шығармашылық жетістігі. Жазушының өмірлік ұстанымы да осы тұста айқын аңғарылады. Социалистік қоғамның іштен шіріп жатқан идеяларына деген жазушы қарсылығы қарапайым жолмен жүзеге асады.

Неге олай деп отырмын? Шығар­маның нүктесін қоятын Сәли­маның соңғы әрекетінен жа­зу­шының социалистік қоғам­ға деген бунтарлығын рухани көкірегі көксау адамның өзі байқайды. Цивилизациялық деңгейге ұмты­лу ниеті жоқ қоғамда жазушы күр­делі күрестің еш нәтиже бер­мейтініне бек сенімді болған. Сон­дықтан тағы да қарапайым жолды таңдайды. Өркениетті бунтарлықтан саналы түрде бас тартады. Әлеуметтік афонияға тап болған қоғамның стреске толы көңіл күйін барынша зер­герлік дәлдікпен салқынқанды көрсетудің басқа жолы ол кезде ешкімге бұйырмағанын еске алсақ, мұны жазушының қара­пайымдылық бунты деп түсінген абзал. Аталмыш бунттың бас­ты артықшылығы жазушының қысқа да нұсқа, анық та қанық лапидарлық стилінде жатыр. Жазушы осы түйін арқылы кейіп­кер мен қоғам визавиінің бүкіл қарама-қайшылығын оқырманға батыл жайып салуымен төрге шы­ғып тұр.

Социализм қоғамында қа­тып қалған заңдылықтарды жеңудің басқа жолын табудың мүмкін еместігіне әбден көзі жет­кен Сә­лима сот ғимаратына өзін-өзі өртеп, кіріп баруы – қара­пайымдылық бунтының сим­во­ли­калық көрінісі. Онсыз да шы­ғарманың саспенсін сарыла күтіп отыратын оқырманын одан зорғы оқиғаның куәгері ету арқылы оны телегей талдауға мәж­бүрлейтіні – жазушының тағы бір тапқырлығы. Қаламгер өзінің ең басты прерогативасын дәл осы жерде молынан қолданады. Оның үстіне, аталмыш процесс барысында нәзік детальдарды шебер пайдалана білетін жазушы өзінің филиграндық шеберлігіне ерекше жүгінуімен де оқырманын тәнті етеді.

Әкім Таразидің сурет­кер­лік позициясынан өз шығар­маларында өмірдің мәнін таба алмаған Джон Апдайк кейіп­керлерінің шарасыздығы қы­лаң бергендей болады. Олай дей­тінім, Әкім Таразидің көп шы­ғармаларына тән көзге ұрып тұратын құбылыс тағы алдыңнан шығады. Әділеттілік бұл жолы да жеңіліс табады. Шығарма хеп­пи-ендпен аяқталмайды. Дей тұра, Әкім Таразидің ең басты қаламгерлік принципі осы жерден қылаң береді. Әр шығармасын саналы түрде бақытты сәтпен аяқтамайтын жазушы социалистік құрылысқа қарсылығын кейіп­керін құрбандыққа шалу арқылы сездіріп отырады.

Иә, оның кейіпкерлері жеңіліс табуы мүмкін, бірақ жазушының жеңіске жеткенін бірден білесіз. Со­циалистік жүйеге қылыш алып жү­гірудің басқа қандай жолы бо­луы мүмкін? Жазушы үшін. Сөз жоқ, Әкім Тарази өз кейіп­керінің құрбандығы ар­қылы өзін титықтатып біткен жүйенің күн­дердің күнінде тып-типыл бо­латынын меңзеуден шарша­майды. Осы позициясы өз же­місін беретінін жазушы кү­н­ілгері білгеніне қайран қала­сыз. Коммунистік қоғамның күйіп тұрған кезінде ақиқаттан айны­май, аберрацияға бой бермеген шыншыл қаламгерге қол ша­палақтағың келіп тұрады.

Жазушы үшін көркем шығар­ма жазғаннан асқан ләззат жоқ. Де­генмен осы процесс барысын­да белгілі бір қатып қалған, қасаң ережелерге байландым дегенше, бұл ләззаттан қағылдым дей бер. «Шығармашылық азабы» деген түсінікті қалыптастырған «тәр­тіпті», «ұқыпты» жазушылар болар деп ойлаймын. Әкім Тарази – қазіргі заманда жазушыға тек эмоционалдық коэффицент пен эпатиясының мықты болуы аздық ететінін әдебиет пен драматургияда шымыр шығармаларымен дәлелдеген тұлға. Ғажап туындыны өмірге алып келу үшін интеллектуалдық коэффицент пен логиканың да ауадай қажет екенін тап басқан ол бүгінгі күні «айхай-ойхой» тәрізді «ән-күйдің» бәрі оқырманға өтпейтінін о басынан білгендігімен құнды көрінеді.

Көпке дейін кино өнерінің сценарий саласында тер төгіп, түрлі басшылық қызметте болған Әкім Тарази өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі шығармашылығында адамгершілік ізгі қасиеттерден қол үзе бастау, психологиялық төмен ахуал және басқа да толып жатқан келеңсіздіктерді терең философиялық тұрғыда ашуға біржолата ден қоя бастады. Көркем әдебиетте қоғам мен адам арасындағы қарым-қатынас түзу сызықпен дамымайтынын әлімсақтан білетін ол конфликт барысында жағымды деп отырған кейіпкердің өзі қателіктерге ұры­натынын «Тасжарған» рома­нындағы Омар образымен келіс­тіре көрсетіп берді. Ал «Аяз бен Бибі», «Қос шынар» по­вестерінде кәнігі кәсіби қаламгер өз шығармашылығының мәні ре­тінде ар-ұждан деңгейін ал­дыңғы планға шығара білді. Кейіп­керлердің адами бейнесі арқылы автор ең алдымен қоғамдық шын­дықты ашуды көздеді. Достық пен арамзалық, өрлік пен бейшаралық, адалдық пен қараулық сияқты анта­гонистік қасиеттерді өзінің эс­тети­калық талғам биігінен ха­рак­терлердің қарекеті арқылы тал­қыға салды.

Осы ұмтылыстардың бәрі оны модернистік шығармалар жазуға алып келді. Солардың қатарында «Тасжарған» мен «Жаза» романын айтуға болады. Қоғамдағы тоғышарлық элементтердің түр­лі көрінісі – Әкім Тарази проза­сындағы ірі тақырыптың бірі. Жазушының адамгершілік-гума­нистік ізденістері көркем әде­биеттегі замандас проблемасына тереңдеп барудан, қоғамның азып-тозып бара жатқан келбетін қаузап ашудан анық байқалды. Шығармашылығының дәл осы кезеңінде дүниеқоңыздық пен мещандық сияқты өмірдің келеңсіз тұстарын барынша көрсетуге бет бұрған жазушы «Кеңістік – Уақыт – Адам» философиялық қарым-қатынасындағы трагедиялық па­фостың спецификасын ашуға күш жұмсады. Дәл осы талпынысы арқылы жазушы образдардың пес­симизм­ге ұрынуынан бұрын жа­мандық атаулыны шыншыл­дықпен көрсете отырып, оның түпкі себептерін іздегенін бай­қай­сыз.

Білімдарлық пен ойлылық сияқты дара қасиеттері логикалық жолымен сындарлыққа алып келген реформатор-жазушының заманауи әдебиеттегі жаңалығы не? Мен айтар едім, Әкім Тарази «Жаза» романында модернизмнің бір тармағы болып табылатын экзистенциалистік дәстүрді қазақ прозасына әкелді. Осы ағымның адам мәселесін шешудегі рөліне ерекше көңіл бөлген жазушының интеллектуалдық өрісі әлемдік әдеби процеске сүбелі үлес қосты деп айтуға толық негіз бар. Олай дейтінім, Әкім Тарази образ сом­дауда болсын, характерді ашу­да болсын, кез келген оқи­ғаның шешімін табуда болсын, ең аяғы өзінің басты идеясын апогейіне жеткізуде болсын, оның қаламгерлік қарымы адамзаттың бүгінгі даму үрдісімен үндесіп жатады. Осының өзінен жазу­шының рухани кемелдігі мен салыстырмалы түрдегі еркіндігі бой көрсетеді.

Адам болмысын дербес шынайы ақиқат деп түсінетін тарлан туындыгердің кейіпкерлері жеке мақсатына ұмтылу барысында өз табиғатына үңіліп, өзін-өзі тануға ұмтылатындығы әлгі айтып отырған экзистенциализм бағытының негізгі тенденциялары екені дау тудырмайды. Қаламгер «Тасжарған» мен «Жаза» роман­дарының бас кейіпкерлері Омар мен Абоның образдарын ашу­да осы ағымды барынша қол­дана білген. Білімнің көзі адам тұлғасының нақты болмысын тал­даудан басталатынын бес сау­сағындай білетін жазушының кейіпкерлері адам болмысын ғана шынайы ақиқат деп түсінеді. Олар жеке мақсатына ұмтылу арқылы өзін-өзі тануға жол ашады. Алайда қоғамға ортақ идео­логиядан алшақтаған кезде ғана абсурдтық өмірден өзін-өзі құтқарып алатынына сенгенімен де, адам бәрібір күнделікті өмірде өзінің қайталанбайтын тұлға екенін сезіне алмайды. Басты кейіп­­керлердің барлық трагедия­сы осында жатқанын екі кесек туын­­дыны санасына салып оқы­ған адам байқамай қалмайды.

Дей тұрғанмен, экзистенциалистер концепциясы әлем және жалғыздық ұғымынан өрбитінін жадымыздан шығармаған жөн. Олай болса, бұл адам мен ортаның байланысы жоқ деген томаға-тұйық идея дегенді білдірмесе керек. Мұнда басты мәселе жасырынып жатыр: экзистенциалистік тұжырымдамаға біржолата сүйен­ген жазушы қоғамдық қаты­настарды абстракция, негізгі шын­дықты субъективтілік деп қарас­тыруының арқасында қоғамда қордаланып қалған мәселелерді барынша батылырақ көтеру үшін өзіне-өзі сүрлеу салып алған. Осы сара жолды тап басқан ол өз туын­дыларының структурасына су тигізбей, абыроймен алға қойған мақ­сатына ылғи да жетіп отыратыны – шеберліктің шыңы.

Омардың бойынан байқалатын жалғыздық қасіреті мен өзі өмір сүріп отырған ортамен үйлесім таба алмауы экзистенциализмнің күрделі концепцияларының кесек турайтын тармағы болып табылатын «жатсыну» сияқты ұғымға жататыны дәлелдеуді қажет ет­пейді. Жалпы, дүниетанымдық мәселеге тек материалистік тұрғы­дан келу үстемдік құрған кеңес­тік дә­уірдің кезінде осы концеп­ция­ға батыл бара білген Әкім Та­разидің жазушылық даналығы мен көрегендігі дәл осы тұста жар­қырай көрінеді.

Бұл тұрғыда Әкім ағаның туын­дылары әлемдік әдебиеттегі Жан Поль Сартр, Джон Апдайк, Кобо Абэ секілді жазушылардың шығармаларымен идеялық жа­ғы­нан тамырлас болғанымен, позициялық тұрғыдан алғанда айырмашылық жер мен көктей. Айталық, Жан Поль Сартр жалғыз­дықтан жалығып кеткен қаһар­манының бас бостандығының проб­лемаларын қозғаса, Джон Апдайк адам басқалардан қаш­қанымен, өзінен қаша алмайтынын зерттейді. Ал Кобо Абэ адамның қоғамнан тыс өмір сүре алмайтынын дәлелдесе, Әкім Тарази өз кейіпкерінің оқшаулану процесі арқылы қоғамдық құры­лысқа деген авторлық ашу-ызасын білдіреді.

Адамның өзін-өзі танып-білуі мен өмір сүруінің мәнін фило­софиялық тұрғыдан қарастыратын Әкім Тарази кейіпкерлерінің оқ­шаулану процесі өзіне назар аудартпай қоймайды. Әсіресе «Тасжарған» романында адамның онтологиялық жалғыздығы ең басты фокуста көрінеді. Мұнда адамның өз-өзінен жатсынуын да, қоғамнан жатсынуын да сезесіз. Бұл жерде философияның болмыс бөлімін терең меңгерген Әкім Тарази қоғам мен жеке адам­ның бір-бірінен алшақтауына ерекше екпін береді. Осылайша, жаңашылдыққа жаны құмар жазушы адамзаттың қазіргі дамуын­да жатсынудың абстрактілі тео­риялық негізі бар проблема еке­нін біздің әдебиетімізге батыл енгіз­генімен есте қалды.

Әкім Таразидің «Андрей» деген туындысы бар. Сексен жасында жазған дүниесі. Авто­биографиялық әңгіме сияқты көрінеді. Бірақ олай емес. Шағын шығармада қазақтың тағдыры мен трагедиясы қан құсып жатыр. Бұл – қазақтың қара сөзбен жазылған реквиемі. Десе де, жоғарыда айтқанымдай, жазушы бұл әңгімесінде де қара ас­панды қапылтып отырып, қалам тербемейді. Аһыламайды, уһіле­мейді. Болған оқиғаны эмо­цияға берілмей баяндайтын оның ақпаратты тамаша жет­кізу­дің сторителлинг әдісін шебер меңгергеніне риза боласыз. Со­ның нақ дәлелі, өз позициясына әманда берік сындарлы суреткер қарапайым қалыппен отырып-ақ сені қадау-қадау ойларға же­телейді.

Ең таңғаларлығы, елу жылдан бері көкірегін шерменде қы­лып келген оқиғаны асқан сабыр­лықпен сенің жүрегіңе қалтқысыз қондыра салатынын қайтерсіз? Сенің жадыңды әлі толық жаулап алмаған ұлттық қасіретті шертпе күйдің орындаушысындай жымын білдірмей, тігісін жатқызып, миыңның мың қатпарына құйып тастайды. Содан кейін ойланбай көр. Содан кейін қаның қайнамай көрсін. Содан кейін ата-бабаңның көрген қиянат-қорлығын бар жаныңмен сезінбей көр. Осының бәрінен кейін ақылы мен болмысы алпыс атанға жүк болғанымен, жүрегі жалғандыққа үзіліп кеткелі тұрған жазушыны тірі классик деп айтуға да құлағың қызара қоймайды. Бір анық: оқырман алдын­дағы өз миссиясын дәл осы­лай ғажап орындайтын жазушы аз.

«Андрейден» бір үзінді келтір­меске болмады: «Содан кейін Манана маған сұқтана қарап тағы біраз отырды да, күтпеген жерден, оқыс: – Аким өте сымбатты бала екен. Маған ұнады, сенен гөрі ақылды сияқты, – деді Андрейге бұрылып. – Сен шалапайсың, Андрей, мынау алысқа баратын бала. Көзін көрдің бе, қандай! Көзі ойлы. Сәл ғана бірдеңені ұнатпай қалса, көзінен от шашады. Бұл даланың адамы ғой. Бұлардың арғы тегі – қыран. Мен білем қа­зақ­тарды, – деді».

Мананамен келіспей көр. Мен де келісемін. Қазақтарды жаппай қыруға саусағының ұшын тигізген армян әйелі сол кездегі 27 жастағы Әкімнің отты көзінен үрейленіп айтқан сөзінде қазақтың қырық бір киелі қасиеті жатыр. Шынында да, Манана әулие екен дерсіз, көзі бар келіншек қазіргі заманғы қыран қазақ Әкім Таразиді жазбай танығанын айтсайшы! Ол қазір – даланың адамы ғана емес, сол кең-байтақ кеңістіктің үстінен ұшқан дарабоз дауылпаз. Қазақ елінің боямасыз шежіресін жасаған жампоз жазушы. Туған халқының палитрасыз портретін жазған сұңғыла суреткер.

 

* * *

Екі-үш ай бұрын ағамыздың он екі томдық шығармалар жина­ғының тұсаукесерінде болғаным бар. Сол жерде Нұрғиса Дәуешов пен Арман Жүдебаевтың қосыла тартқан күйін беріле тыңдап отырған Әкім ағаның әлгі Манана айтқан от шашқан көздеріне үңіле түстім. Бұл жолы ол бірдеңені ұнат­пағаннан емес, өз елінің күн­дердің күнінде ғажап ел болып кете­тінін көріп отырған дана көздің отшашуындай елестеді. Тума талантымен тасжарған Тара­зидің отқарағына жаным жадырап, ұзақ қарап тұрдым.

 

Шархан ҚАЗЫҒҰЛ