Әлти – миллионер

Сондай шаруашылықты Қы­зыл­жар өңірінде алғаш­қылар­дың бірі болып ұйымдастырған – Әл­ти Көкенұлы. Ол қа­зіргі Солтүс­тік Қазақстан облысы Жам­был ауда­нындағы «Қызыл ой» деген жердегі «Петровка» (қазақшасы «Бақыр ілген») се­лосының тү­біндегі қыстауында 1873 жылы дүниеге келіп, 1925 жылы өмірден озған.

Ол – атағы үш жүзге тараған Барлыбай бидің ұрпағы. Бар­лыбай биден Көкен сері, одан Әлти қажы туады. Әлти қажыдан Сәдуақас, Сейітахмет туды. Ар­ғы бабасы ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Бар­лыбай Шәу­керұлы елдің солтүстік өңі­ріндегі ең ірі байлардың бірі ғана болып қой­май, адал еңбекпен мол байлыққа кенеліп, жоқ-жітікке қарайласқан, елдік мәселелерге де белсене ара­ласқан өте беделді кісі болыпты.

Әлти Көкенұлы туралы атақты жазушы Сәбит Мұқанов өзінің «Өмір мектебі» кітабында былай деп жазады: «Әлти Көкенов керейдің ең байы да, ең беделдісі де, сонша байлықпен осы Әлти үйі­нің тасымайтынын айтсайшы, жар­қырап киім де кимейді, саймандап ат та мінбейді, жабайы ша­руаның қатарында жүре береді...» Айналасындағы ағайын-туыстың, көрші-көлем­нің, қыз­метші-кө­мекшілерінің еңбегін жемей, маңдай тері, та­банақы­сымен дәу­летін еселеген, саудамен ай­на­лыс­қан. Қы­зылжар, Қорған, Омбы қа­лаларында, Преснов, Прес­но­горьков сияқты казак-орыс станицаларында дүкен ұстаған.

Әлтидің негізгі шаруашылығы Ресей базарын етпен қамтамасыз ету болған. Сиырларды саумай, бұ­зауымен бірге жайылымда ұс­таған. Бұзаулы сиырлар жаз бойы Қызылжар өлкесінің көкорай шал­­ғынында жүріп, күз келгенде анасын жаздай емген әлгі бұзау­лардың сал­мағы енесінің салмағына жеткен. Қыстай жемде тұрған тайыншалар келесі күз­де Ресейдің ет комбинатына өт­кізілген.

Әлтидің қызметкерлері күзді күндері көрші­лес Атбасар, Ақмо­ла, тіпті Қара­ғанд­ы өңірлерінен бұ­зау жи­наған, оларды қыста жем­ге қойған.

Жоғарыда айтқанымыздай, Әл­ти саудамен де айналысты. Оның көмекшілері Ресей тауарларын алыстағы қазақ ауыл­дарына апарып, малға айырбастаған. Оның өсімқорлықпен айналыс­қаны жө­нінде де деректер бар. Күз, қыс айларында ақшаға та­рыққан ша­руаларға несие беріп, өтемақы­сын әлі тумаған мал тө­лімен есеп айырысқан.

Қазақтың дәстүрлі шаруашы­лығында қысқа шөп дайындауға онша мән бермеген. Өйткені қыс­тай тебінде болатын жылқы мен олармен қатар жайылатын қой шөп дайындау үдерісін қажет етпеген. Жаңа төлдеген малға онша көп азық да­йындалмаған. Ресей нарығы ХХ ғасырдың басында қара малдың етіне тым зәру болды. Сондықтан да шаруалар сиыр өсіруге көңіл қоя бастады. Ал қара мал қыста тебіндей алмай­ды да, қолға қарап қалады. Сон­дық­тан мал азығын дайындау үлкен проблемаға айналды.

Әлтидің атқа жегілетін бір­неше шөп шабатын машинасы мен тырмасы болды. Соның ар­қасында ол тек өз малына жете­тін шөп жинамай, сату үшін де мал азығын дайындады. Наурыз айы туғанда кейбір шаруалардың мал азығы таусылады. Осы кезде жер-жерден Әлти ауылына шөп іздегендер ағы­лады. Кей жыл­дары Әлтидің жинаған шөбі келесі жылдарға қалып отырған. Қуаңшылық жылдары шөптің бағасы бірнеше рет өскен.

Жиналған ақшаның біраз бө­лігін Қорған қаласындағы мем­ле­кеттік банк­те ұс­таған. Бізде бар мәлімет бойынша Әлти Қор­ған банкінің төрт ірі салым­шы­ларының бірі болған. Кеңес билігі орнар алдында ол банктегі ақшасын алтын­ға айналдырыпты. Ал енді Әлтидің сол дәу­леті­нің тағ­­дыры біздерге осы күнге дейін бел­гісіз.

Кеңес өкіметінің солақай сая­саты Барлыбай әулетін қуғын-сүр­гінге ұшы­ратты. Әлтидің Сә­дуақас, Сейітахмет деген балала­рының дүние-мүлкі тәркі­леніп, Ақ­төбе облысына жер аударылады. Со­дан туған жерлеріне араға 67 жыл салып бір-ақ оралды.

1933 жылы мерзімді жазаларын өте­геннен кейін түрлі себеппен елге келе алмай, Ресей же­рін паналаған. Ақтө­беден Түмен облысының Ялутор ауданына қоныс аударады. Барлыбаевтар Ре­сейде Түмен облысының Со­рокин ауданында, осы облыстың Қазан ауданына қарайтын «Бір­лік» деген ұжымшарда, Ишим қала­сынан 35 шақырым жердегі ор­ман шаруашылығына қарасты елді мекенде, Қорған облысының Мокроусов ауда­нындағы «Се­миз­­кольский» кеңшары­ның «Стек­лян­ный» деген фермасында тұрады.

1946 жылдың жазында Қорған облы­сының Чаетозер ауданына қарасты Дро­новка селосына көшеді. Мұнда да ұзақ тұрақтай алмайды. 1948 жылдың өзінде сол ауданның Бутыра, Лебяжье деп аталатын екі селосын ауыс­тырып, Түмен облы­сындағы Қа­зан ауданының Ельцовка село­лық кеңесінің құрамындағы Қы­зыл­ту ауылына келеді.

Әлти Көкенұлының ұрпақ­тары бүгінде Ресей мен Қазақ­станда ғұмыр кешіп жатыр, «Орнында бар оңа­лар» деген осы. Кеңес заманында Барлыбаевтар әуле­тінен төрт бірдей кеңшар директоры шық­ты. Әлти бабаның атын әйгілі етіп, аруағын әспеттеп жүр­ген Нағашыбай Бар­­лыбаев – зама­нымыздың дәулеті асқан кәсіпкерлерінің бірі.

Аманжол КҮЗЕМБАЙҰЛЫ,

Еркін ӘБІЛ,

тарих ғылымдарының докторлары