Осы мақсаты жолында ол шегінбейді де, ешкіммен ымыраға да келмейді, сана еркіндігі, шындық пен ақиқатты мойындату үшін бәрін жапырып, таптап өтуге бар. Сананы шаң қаққандай сілкіп қалып, жүректің ішіне жарық түсіріп, көз жанарын жарқ еткізсе, бүлікшіл мақсатының орындалғаны. М.Әуезов атындағы ұлттық драма театрының сахнасында «Құйын» жүріп өткеннен кейін не мақтауға не даттауға келмейтін әрі-сәрі күйге түскендегі алғашқы ой режиссер Әлібек Өмірбекті «бүлікшіл» деп бағалауға мәжбүр етті.
«Құйын» спектаклі осыдан он жыл бұрын, бес жыл бұрын қойылған өзге спектакльдерге ұқсамайды. Қай қырынан алсаң да бөлек. Біріншіден, пьесаның авторы Еркін Жуасбек болғанымен, афишада ол «ұжымдық жұмыс» деп жазылып тұр. Себебі режиссер драматург идеясын пайдаға жаратқанымен, сахнаға шыққанда автордың түн ұйқысын төрт бөліп жазған шығармасынан жұрнақ та қалмаған. Отыздан аса актер, әр дәуірге лайық киім үлгісі мен сол кезеңге сай сахна декорациясын, бутафориясын бейнелеген суретші, музыкамен үйлестірген композитор қатысып, ауқымды спектакльді сахнаға шығарған премьера алдындағы баспасөз мәслихатында мұны пьеса авторы Е.Жуасбектің өзі айтты. Екіншіден, режиссер мен оның командасы қазақ тарихының басты беттері мен тақырыптарын бүгінгі күннің күйіп тұрған мәселесімен байланыстырғанымен, қисынға құрылған нақты әрі айқын әдеби композиция жоқ. Тарихтың әр тарамын сүйреп әкеліп бір төбенің басына үйе салғандай әсер қалдырады. Бірақ ақтап аларлығы сол, сол қасіретті тарихтың бәрі қазақтың басынан өткен. Сондықтан да «Құйын» спектаклінің өткен тарихқа шегініс жасай отырып бүгінгі уақытқа тура бағыттаған сауалы өткір.
Спектакль актер мен режиссердің диалогінен басталады. Әйнек терезенің арғы жағынан келетін 1-кейіпкер Мағжан Асаубайды режиссер спектакльдің басталуын орысша хабарлауға мәжбүрлеп тұр. Кейіпкер орыс тілін белден басып әрең сөйлейді. Орысшасына көңілі толмаған режиссер бетінен еден жуатын шүберекпен аяусыз салып қалады және бірнеше рет. Осы әрекеті үшін Ә.Өмірбекұлын «көрерменді сыйламады» деп жазғыруға болар еді. Сахнаны сыйласа, көңілінен шығуға тырысса, он бес минут бойы Мағжан Асаубайға бір сөзді бірнеше рет қайталатып, қолайсыз әрекетпен көрерменнің алпыс екі тамырындағы қанды атойлатып басына шапшытпас еді. Шыдам шекке жетті дегенде шымбайына батқан мазақтан күйіп тұрған Мағжан орысша таза сөйлеуін талап еткен режиссерге арыстанша атылып, алқымынан шеңгелдеп ұстаған күйі қылғындырып өлтірді. Қазақ тілі мен орыс тілінің қоғамдағы ахуалы анық көрініс тапты мына айқастан. Қағажу, қысым көріп келе жатқан қазақ тілі кенет қанатын жазғандай көрермен де дүрдей болып кеудесін бір көтерді...
Спектакльдің премьерасына театртанушылар, сахна өнерінің сыншылары тегіс келіп қатысып отырғанын көзіміз шалған. Үш сағаттан аса сахнадағы құйын мен дауылдың өтінде отырып, көргенімізді қорыту қиынға соғып, театртанушы, өнертану кандидаты Зухра Исламбаевадан «Спектакльді қалай қабылдадыңыз?» деп сыр тарттық. Актерлер төбесімен жүріп ойнаған секілді тосындау көрінген дүниеге кәсіби театр сыншысының көзқарасы бөлек болса керек.
–Жалпы, бұған дейін пьесаның құрылымы драманың теориясына негізделуге тиіс дейтін заңды қағиданың болғаны рас, алайда бүгінгі жаңа режиссура, аталған қойылымның жүйесі ондай қатаң міндеттемеге тәуелді емес. Бұл жерде актер мен кеңістік өзара біте қайнаса отырып, қоғамдағы ащы шындықтарды әжуә-мысқылмен, метафоралық, символдық, гротескілік, карикатуралық сарында жеткізеді. Мәселен, ең алғашқы көріністегі 1-кейіпкердің (М.Асаубай) орыс тілін білмей, ойын анық жеткізе алмай қиналуы дәл қазіргі өзіміз өмір сүріп отырған қоғамдағы ұлттық тіл мәселесінің, оның өзге тілдердің көлеңкесінде қалған бейшара күйін көрсетеді. Және оның спектакльдің басынан-соңына дейін аяғын сылтып басуы адамның емес, қоғамның ақсап жатқанын білдіреді. Сол сияқты белгілі сахна шебері Бекжан Тұрыс кейіптеген Анна Иоанновна патшайымның ісінген бейнесінен, оның ешкімді менсінбей көзінің астымен қарайтын көзқарасынан қай кезде де қазақ ұлтына төнген сыртқы қысымды байқаймыз.
Расында, шығармада өткен ғасырлардағы қазақ даласында болып өткен қоғамдық-саяси түрлі қысымдардың бет қаратпас құйындай соққан дауылының сызы бар. Режиссер көп жылдар (тіпті ғасырлар) бойғы Ресейге тәуелділікті ісінген, иығынан дем алып, ысылдап сөйлейтін, сараң жүрісті Анна Иоанновна патшайымның бейнесінде көрсетеді. Сол сияқты Ә.Өмірбекұлы ХХ ғасырдың басында «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» дейтін қолдан жасалған ұранмен қазақ жеріне аштық орнатып, қарапайым халықтың соңғы малына дейін зорлықпен тартып алғанын да назардан тыс қалдырмаған. Мұны ол сахнада ойқастап, еркін шауып жүрген жылқының голощекиндік саясаттың құрбаны болуымен, яғни жылқының қасапханаға алынуымен аңғартады. Сондай-ақ бұл көрініс жазықсыз құрбан болған Алаш қайраткерлерінің ауыр тағдырын баяндайды. Жалпы, аталған спектакльде бүтін бір халықтың басындағы қысылтаяң уақыттардың сызы, психологиялық-моральдық күйреу сарыны бар.
Алайда дәл қазіргі уақытта өзінің өзгеше формадағы қойылымдарымен танылған Ә.Өмірбекұлының бұл спектаклінде алдыңғы қойылған шығармаларында пайдаланған кейбір сахналық элемент-детальдардың барын жасырмаймыз. Мәселен, ілініп тұрған, жарығы білінер-білінбес шам, қимыл-қозғалысы күлкі тудыратын, яғни жүріп-тұруы қиын жебір шенеуніктер мен билік өкілдерінің бейнесі бұған дейінгі қойылымдарында да қолданған болатын. Негізінен театр, оның ішінде режиссура өнерінде «Режиссердің өзін-өзі қайталауы қиял байлығын көрсетпейді» (Ә.Тәжібаев) деген қағида бар. Сол тұрғыдан алғанда Ә.Өмірбекұлының белгілі бір сахналық детальдарға ғана қатып қалмағаны дұрыс. Осы жерде қойылымның екінші бөлімінің темпо-ритмінің мүлдем түсіп кеткендігін атап өткіміз келеді,–дейді театртанушы Зухра Исламбаева.
Ғасырлар бойы қазақтың басын көтертпей қойған бодандық, ашкөздік, сатқындық трагедиялық-драмалық сипатта тарихи жылнамамен шынайы өрбиді. Ресей патшалығы мен кеңес өкіметінің озбырлығы әр сахналық көріністе атойлап тұр. Ал ондай сахналар мұнда жетеді: Николай патшаның заманы, Кенесары хан, Екатерина ІІ, Ералы мен Нұралы, Голощекин, жылқы бейнесіндегі азаттық аңсаған Алаш арыстары... Әсіресе бес биенің сабасындай жайқалған «қатын патша» Анна Иоановнаның семіздіктен демігіп жүре алмай, есі-дерті көбелек қуып, тойлағаннан шаршамайтын мұңсыз бейнесінің арғы жағындағы қазақ дейтін кішкентай халықты аяусыз тонап алған тойымсыздығы іркілдеген ірі денесінде таңбаланып тұр. Бұратана халық өзі-ақ аяғына бас ұрып тұр. Ойсыз. Қамсыз. Қызыл көйлекті киіп алып, қызық қуып жүрген патшайымның бейнесі Бекжан Тұрыс жасаған образдар галлереясына сарказмге толы, тұспалы терең, қайталанбас дара бейне болып қосылатыны даусыз. Таңқаларлығы, Ә.Өмірбекұлы Анна патшайымды қазақтың қолымен өлтірді. Тарихта болмаған, болуы да мүмкін емес жайтты көрсете отырып, қазақтың ғасырлар бойғы арманын өлтірмей, жылтыраған үміт сәулесін сыйлағысы келген сыңайлы.
Алып Фаберже жұмыртқалары мен портрет бейнедегі Романовтар әулеті сахналанған сәт те көрермен көңілін тербемей қоймады. Ал сахнаға Голощекин шыққанда, әумесерлік, есерсоқтық бірге еріп шықты. Алдынан шыққан адамды атып, артын қызыл жалынға орап, жайқалған жазира даланы өртеп кетеді. Осқырынып тұрған орыс өктемдігіне қара қазақтың сабыры мен төзімінен басқа қарсы қояр түгі жоқ...
Символикалық тұспал-белгісі көп спектакльде ызыңдаған маса көрінгенде жұмбақ түйін шешіліп, түсінікті қалып танылды. Бүгінгі қазақ танымында маса – «ояту» міндетін арқалаған қуатты құрал. Қанатын безектей қағып, қалың ұйқыға кеткен мешел сананы оятамын деп ұшып келген бетте екі құзғын қағып салды...
Кешегі өткен тарихтың үй құлатардай екпінінен сахнада, рас, құйын жүріп, дауыл тұрды. Көпшілік сахнасы мол, құрама оқиғалары қысқа болғанымен, мәні терең ауқымды қойылымда бай декорация сурет тілінде өзі сөйлеп тұрды. Режиссер мақсатын шығармашылық қиялымен ширатып, мағына үстей алған суретші Мұрат Сапаровтың еңбегі зор. Қазақ тарихының басты сахнасында ойнап, қасіретті ізін тастап кеткен Николай, Сталин, Голощекин сынды кейіпкерлерді кейіптеген Әсел Сайлауова, Дастан Шымырбек, Зарина Кәрменова сияқты талантты актерлер қатпары қалың қабілетін жаңа қырынан танытты. Әрине, күштің салмақтырақ жағы Мағжан Асаубайдың иығына түскенін бөлек атап өткеніміз орынды.
«Біз, ең алдымен, «кішкентай адам» комплексінен арылуымыз керек. Өзімізді «ұлы халықпыз» дейміз. Ұлы халық өзі туралы «ұлымын» деп айта ала ма? Мен үшін шығармадағы маңызды дүние – қазақтың қылмыс жасағаны. Бірін-бірі сатқаны. Театр әртістерімен бірге сол жағдайды ұлттық деңгейге үлкейттік», деді «Құйын» драмасының қоюшы-режиссері Әлібек Өмірбекұлы. Ал біз тарихтың маңызды оқиғаларын таспадан өткізгендей тамашалап отырып, өткен тарих туралы айтылған бүгінгі жаңа ұрпақтың сөзі бұл деп қабылдадық. Еркін сөз. Батыл қадам.
АЛМАТЫ