Дәуірдің соқтықпалы толқындарының жазушының қалыптасуында үлкен орны бар. Бәлкім, мұны суреткерлік дүниетанымның алғышарттары дерміз. Тахауи да уақыттың ауыртпалығын көріп өсті.
Балалық шағы ХХ ғасырдың 30-жылдарының басындағы алапат ашаршылықпен, сталиндік репрессиямен тұспа-тұс келді. Буыны қатая келе жаһандық соғысқа аттанды. Мұның барлығы болашақ жазушы үшін өмірлік, шығармашылық толағай жүк болды.
Соғыс жылдарынан кейінгі әдебиетті Т.Ахтановсыз елестету мүмкін емес. Оның «Қаһарлы күндер», «Боран», «Шырағың сөнбесін» атты романдары мен повестері, әңгімелері қазақ прозасының көкжиегін кеңейтті. Әр шығармасы уақытында әдебиетке жаңалық болып еніп, кітапсүйер қауымның ықыласына бөленді. Ахтанов прозасы әдебиеттегі М.Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі» әңгімесінен, Ж.Аймауытұлының, М. Әуезовтің туындыларынан бастау алған психологизм арнасын жаңа заман тақырыбымен өрістетті. Оның прозасы қат-қабат астарлы болып келді. Уақыттың қатал шындығынан бастау алғандықтан, қоғамның сол кезде айтыла қоймайтын ірі мәселелеріне бағытталды. Басын тауға да, тасқа да соғып, әділеттік іздеген жанның адамдық мәселелерін қозғады.
«Қаһарлы күндер» романында автор өзі секілді қарапайым тірліктен майданға аттанған адамдардың психологиясын бір взвод көлемінде суреттейді. Бұл жөнінде жазушы: «...Мен ең алдымен бұғанасы қатпай, майданға кірген, от ішінде есейген өз қатарым туралы айтқым келді. Мені және бір қызықтырған соғыстың шытырман оқиғасы, қауіп-қатері емес, сол соғыс арқылы, қауіп-қатер арқылы ашылатын адам характерлері болды», деп жазды. Т.Ахтанов осы үдеден шықты.
Әр алуан мінезді Ержан, Кәкібай, Қартбай, Бондаренко, Зеленин, Көжек тәрізді кейіпкерлердің ұрысқа түскендегі характерлері, шынығуы мен ширығуы қызықты да шынайы бейнеленді. Соғыстың қаһарлы сәтін арқау еткен шығармада шайқастың реалистік картиналары жасалған. От пен оқтың ортасындағы жауынгерлердің психологиясы ашылды. Романда сюжет шебер өрбітілген. Взвод командирі Ержан мен санитарка қыз Раушан арасындағы махаббат сезімі, Раушанның жылпос Уәлиге алдануы оқиғаны ширықтыра түскен. Адамдық сезім соғыс кезінде де жұтылмайды. Бұл ретте роман Э.Хемингуэйдің «Қош бол, майдан» шығармасындағы Генри мен Кэтрин арасындағы махаббат сезімін, тағдыр талқысын еске салады. Туындыда сондай-ақ соғыс жылдарынан кейінгі кеңестік әдебиетке тән емес ұрыстың шегініс сәттері, жанқиярлық қаһармандық пен қорқақтық, сатқындық психологиясы параллель суреттелген. П.Омилянчук: «Сатқын және қорқақ Уәли Молдабаев образы анық жасалған», дейді. Шығармадан даңқты батыр Бауыржан Момышұлы мен Тахауи Ахтановтың бауырластық сезімі айқын аңғарылады. Батальон командирі Мұрат Арыстановтың прототипі Бауыржан Момышұлы екені білінеді. «Қаһарлы күндер» романы Б.Момышұлының «Артымызда Москва» повесімен бірге 50-жылдардағы соғыс тақырыбына жазылған жемісті шығарма саналды.
«Боран» романында соғыстан аман-есен оралған солдаттың жан жарасы туралы баяндалды. Қоспанның соғыста тұтқынға түсуі кейінгі бейбіт өмірінде қасіретке айналған. Қайда барса, «сүтке тиген күшіктей» сенімсіздік алдынан шығады. Ал соғыстың қан қасабынан аман-есен құтылып, елім деп, жерім деп оралған адал жанға сенімсіздік ауыр тиеді екен. Осы халді Жаппасбай секілді шолақ белсенді арсыздықпен пайдаланып, қыр соңына түсіп алады. Ауданға бұрынғы командирі Қасболат басшы болып келгенде, іштей қатты қуанған. Әділін айтып, ақтап алады деген. Сөйткен командирі де жалт береді. Қоспан тығырыққа тірелген. Япырау, енді не істеуге болады? Бәрін тастап қойға кетеді. Үш күндік боранға ұшырайды. Шығармада кең көлемді психологиялық параллелизм – іштегі аласапыран арпалыс пен табиғаттың бет қаратпас бораны қатар өріледі. Жазушы – реалист. Уақыт пен кеңістік шынайылықпен бейнеленген. Дала табиғаты, жер реңі, боран, ақ түтекке оранған қойлардың қимыл-қозғалысы мен ашыққан сәттегі адам жаны түшіркенер әрекеттері, астындағы тортөбел аттың аяңы, қойшының серігі екі иттің – Құтпан мен Майлыаяқтың қасқырлармен арпалыс кезіндегі мінездері – жіті білгірлікпен, аса сезімталдықпен суреттелген. Қоспанның қоғамға қояр сұрағы көп. Соғыстағы ержүрек командирі мұның адалдығын біле тұра неге араша түсе алмады? Неге жалт берді? Сатқындықтың үлкен-кішісі бола ма? Жазушының бір сұхбатында: «М.Шолоховтың «Адам тағдыры» әңгімесінде тұтқынға түскен солдаттың ауыр жағдайы суреттелетін еді ғой, ал олардың біздің елдегі азабы тұтқындағыдан кем болған жоқ. Мен Қоспан басындағы осы азапты өткелді бейнелеу үшін жаздым ғой», дегені бар.
Қоспанның жан дүниесін қинаған сұрақ дәуірдің, уақыттың сұрағы болатын. Қасболат – уақыт сындырған тұлға. Бір кездегі батыл мінезінен айырылып, қарақан басын қорғауға, тіпті көзді бақырайтып қойып жала жабуға дейін құлдырайды. «Боран» – психологиялық роман. Шығарма композициясы бастан-аяқ үш қаһарманның – Қоспанның, Қасболаттың, Жаңылдың жан дүниелік иірімдеріне құрылған.
Т.Ахтанов прозасының өзіндік қасиеті – қайталауды жақтырмайды. Майдангер жазушы «Шырағың сөнбесін» дилогиясында соғыс тақырыбына жаңа қырынан келді. Шырт ұйқыда жатқанда соғыс басталып, бір бұйрықпен күйеуі Қасымбек шайқас шебіне аттанғанда, командирлердің әйелдерімен бірге Нәзира жау тылында – ұйтқыған оқ пен оттың ортасында қала береді. Автор соғыс алапатын қазақ келіншегінің қабылдауымен суреттейді. Нәзираның аяғы ауыр. Жан-жақтан ажал араны ашылып тұрғанда, құрсақта өмірге ұмтылған тіршілік нышаны бүлкілдейді. Жазушы осы контрастыны ширықтыра дамытып, әйел психологиясын шебер ашқан. Нәзира бейнесі, оның еске алуымен суреттелетін Қамқа әжесі – шын мәнінде қазақ әйелдері образын жаңа қырымен байытқан аяулы тұлғалар. Ұлттар арасындағы бауырластықты автор соғыс шындығынан өрбітеді. Орыс келіншегі Света мен Нәзира арасындағы байланыс, Дуня кемпірдің қауіп-қатерге қарамай, үйіне Нәзираны паналатуы уақыт шындығынан туған ситуациялар болатын. Нәзира бойындағы қайрат пен тектілік «шырағың сөнбесін» деп үнемі қайталап айтып отыратын Қамқа әжесінен бастау алып жатқандай. Романда соғыстың жеке адам басына төндірген қауіп-қатері мен адамдарды аяусыз қырғынға ұшыратып жатуы, қайғы-қасіреті шытырман оқиғалармен бейнеленген. Шығармадағы жүректі қозғар ең бір әсерлі сәттер – балалардың өлімі. Жазықсыз бейкүнә бала мен соғыс жойқыны шығармада арнайы желі болып тартылған. Бас кейіпкер Нәзираның атымен бірінші жақта баяндалатын туындыда оның еске алуымен 30-жылдардың басындағы ашаршылық кезеңі, орыс әйелі Светаның еске алуымен сталиндік репрессия жылдарының шырғалаңы ашылады. Жазықсыз балалар Жұмаштың, Боряның, «ән салып берейінші» деп немістердің алдында шырылдап бар даусымен аязды кеште ән салатын Парашканың өлімдері, сатқын әкесінің жазалануы сәтіндегі бала Прошканың күйзелісі – тек аяушылықты тудыратын сәттер ғана емес, соғыстың қасіретін барынша тереңдетіп аша түскен эпизодтар. Бұл ситуациялардың қай-қайсысын да автор шеберлікпен, адам тағдырымен ұштастырып әсерлі суреттеген. Тұтастай алғанда, «Қаһарлы күндер» романында көрініс беретін психологизм нышаны «Боран», «Шырағың сөнбесін» шығармаларында жазушы прозасының басты стильдік даралығына – үлкен арнаға ұласады. Романдардың қаһармандардың ішкі жан дүниесі диалектикасына құрылуы Т.Ахтанов прозасының айшықты сипаты дер едік. Үш роман – Ахтанов көркемдік әлемінің биік шыңы. Сондықтан да академик З.Қабдоловтың: «– Тахауи Ахтанов кім? – десе, мен («Ұлы» деп қайтейін), – «Үлкен үшеу: «Қаһарлы күндер», «Боран», «Шырағың сөнбесін» – дер едім де, одан әрі жұмған аузымды ашпас едім. Неге? Негесі сол, – бұл «Үлкен үшеуді» талдау – өзінің Ахтановын таныған қазақ оқушысы үшін мүлде артық әрекет», деуінде шындық бар. Ахтановтың соғысты мансұқтаған, бейбіт өмірді, халықтың бақытты тұрмысын, қоғамдағы әділеттілік пен адалдықты аңсаған гуманистік идеясы көркем өріледі.
Жазушы шығармашылығындағы «Махаббат мұңы» повесінің орны ерекше. Ұлы Әуезовтің: «Мен сенің мақалаларыңнан, үлкен романыңның да кей бояуларынан – осы менімен туыстас-ау деп ойлап жүруші ем... Ал мынада мен өзімнің сезімдерімді, сырларымды саған жаздырып, соған барынша сеніп, еліге еріп, ырза болып отырғандаймын. Әрине, әрбір шыншыл шығарма солай еліктіреді де, ал өз жүрегіңе ұқсап соққан жан тамырды жанбауырдай сезбеске шараң жоқ», деп ыстық ықыласын төгетін туынды.
«Махаббат мұңы» бір деммен оқылады. Ләззаттың жан дүниесін өртеген мөлдір сезімі, Нияздың алаяқтығы өмірдің қатал сындары мен сырларын алдыңа тартады. Автор повестің тынысын махаббат мұңымен тұйықтап тастамай, талант пен әдебиеттегі халтура мәселесімен шебер өрістетіп жіберген. Шындығында, әдеби сын мақалаларында өткір айтылатын халтура жайы туындыда Нияз образымен көрініс тапқан. Аярлық пен талант қабыспайды. Шығарма соңындағы Ләззат өмірдің ащы сабақтарынан өтіп қалыптасады. Танымал ақынға айналған ол енді әдебиеттегі адалдық үшін күресіп, «Майданда қорқақ жауынгер жексұрын болса, әдебиетте жалған жазушы жексұрын» деп Ниязға үкімді ойын білдіреді. Туындыдағы Ләззат монологі, табиғаттың көркем суреттері, өлеңнің дүниеге келу үдерісі шымыр өрілген. Бұл ретте сыншы М.Қаратаев «Т.Ахтанов – жалпы живописші суреткер» деп бағалайды.
Жазушының «Алғашқы ән», «Қызғаныш», «Күй аңызы», «Жоғалған дос», «Көкқұтан», «Алыстан жеткен сарын» әңгімелері – шымыр сюжетімен, кесек-кесек образдарымен қазақ әңгіме жанрына үлкен олжа болып қосылған туындылар. «Күй аңызы» әңгімесінде автор аңыздық сюжет желісінде қалып қоймай, қарт күйші Естемес образын барынша тереңдетіп, оның жан дүниесіндегі айтылмай жатқан мұңын әсерлі бейнелейді. «Өнердің жасампаздығы оның гуманистік болмысына тікелей тәуелді. Ескі жаңамен белдесіп береке таппайды. Ахтанов суреткер көп қазбалап жатпай-ақ, осы бір шындықты тап басып көрсете білген. Өміршең «Нар идірген» астарлап айтқан асқар ойымен құнды», дейді жазушы Б.Мұқай. Үлкенді-кішілі прозасында идеяны ашық жарнамалап бермей, образ тағдыры, болмысы арқылы астарлап, ишаралап жеткізу шын мәнінде кәсіби прозаның тағылымы болса керек.
Т.Ахтановтың драматургиясы мен әдеби сын мұрасы – өз алдына тұтас сала. Ақ өлеңмен жазылған «Ант» трагедиясы, «Күшік күйеу» комедиясы, «Сәуле», «Боран», «Күтпеген кездесу», «Әке мен бала», «Махаббат мұңы» драмалары кезінде республикалық, облыстық театрларда үлкен құлшыныспен қойылды.
«Бордай тозған қазақтың,
Босағасын бекітіп,
Еңсесін қайта көтерер
Көрдің бе үміт сәулесін?» – деп келетін монолог Төле бидің толғанысына ұласып:
«Бір-біріңе қотыр тушаңды
Қиыспаған ағайын,
Жауда қалды ырғын дәулетің.
«Жаның шықса да, жақыныңа берме,
Жиған-тергенің жатқа бұйырсын, –
деп қарғап па еді
Құдай тағала қазақты», – деп келетін сахнадан ескен адуынды үн талай көрерменнің рухын оятып, күш-қайратын жанығаны сөзсіз. Ұлттық бірлік пен ел намысы – бүгінгі уақыттың да өткір мәселесі.
Т.Ахтановтың ішкі әлеуеті – тоқтаусыз ізденіс болатын. Соғыстан кейінгі жылдары Ә.Нұрпейісовтің алғашқы «Курляндия» романын оқи отырып, өзінің жаза бастаған «Қаһарлы күндер» шығармасының олқылығын сезінген ол романды кілт доғарып тастап, әдеби сынмен белсенді айналысады. Ғ.Мүсірепов туралы монографиялық сипаттағы терең танымды еңбек жазды. Оның, әсіресе М.Әуезовтің, Б.Майлиннің әдеби дәстүрі, театр өнері қайраткерлері туралы жазған толымды мақалалары, Жазушылар одағының пленумдарында жасаған құнды баяндамалары ұлттық әдеби үдерісті тануда маңызын жойған жоқ.
Тарлан талант иесі бүкіл саналы ғұмырында бар күш-қайратын, дарын қуатын ұлттық әдебиеттің кемелденуіне арнады. Оның туындыларының бүгінгі ұрпаққа да айтары мол. Ахтанов жаққан алау қазақ халқы барда, әдебиетті сүйер қауым барда өшпейді деп білеміз.
Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің профессоры,
филология ғылымдарының докторы
