Суретті түсірген – Серік МАЙЕМЕРОВ
2021 жылы Мемлекет басшысы Маңғыстау облысына барған жұмыс сапарында Каспий теңізін кешенді зерттеумен айналысатын мемлекеттік институт құруды тапсырған еді. Кешенді жұмыстың кешеуілдеп қалғаны Маңғыстау жұртын ғана емес, эколог мамандарды да алаңдатып отырғаны рас. Мәселен, Ақтау тұрғындарының айтуынша, Каспий жағалауындағы қаулай өскен қамысты аумақты бұрын теңіз толқыны шайып жататын. Қазір теңіздің тереңіне бару үшін шамамен 100 метрдей жер жүру қажет. Кейінгі жылдары теңіздің қаншалықты тартылғанын осыдан-ақ көруге болады.
Эколог Кирилл Осин Маңғыстаудағы экологиялық жағдайға алаңдаулы екенін айтады. Оның пайымдауынша, Каспийдің тартылу себептерін зерттеу жұмыстары кешіктіріліп келеді. Өйткені бұл бастама аймақта алғаш рет 2012 жылы көтерілген екен.
– 1979 жылдары Каспий теңізі Балтық жүйесі бойынша жағалаудан 29 метр қашықтыққа шегініп кеткен. Судың қазіргі деңгейі сол көрсеткішке жақын, яғни 28,5 метрге шейін тартылғаны анықталды. Өзекті мәселені шешу жолында елімізде ғылыми институт құрылғанына қуаныштымын. Енді халықаралық ғылыми қауымдастықтармен бірлесіп жұмыс жасалады деп сенемін, – дейді К.Осин.
Каспий теңізінде су деңгейінің тұрақсыздығына жаһандық климаттың өзгеруі де әсер етті дейді ресми орындар. Экология министрлігінің мәліметінше, өткен ғасырдың 30-жылдарынан бастап Каспий деңгейінің төмендеуі байқалған. 1977 жылға қарай теңіз деңгейі 3 метрге төмендеп, минус 26-дан 29 метрге дейін жетті. Кейін су деңгейі қайта көтеріле бастайды. Осылайша, 1995 жылы 3 метрге жоғарылап, минус 26,62 метр болған. Осы аралықта су деңгейінің көтерілуі жылына шамамен 14 см болды, ал кей жылдары 36 см-ге жеткен. 2005 жылдан бастап циклдік төмендеу кезеңі қайтада басталған.
Каспийде желдің әсерінен мезгілсіз ауытқу болып тұрады. Мысалы, Каспийдің солтүстік бөлігінде «Жанбай» теңіз гидропосты ауданында осындай маусымдық көрініс анық байқалады. Әсіресе, көктем, күзде. Ал жазда, жел қатты емес кезде мұндай жағдай байқалмайды. Теңіз деңгейінің көтерілуі желдің жылдамдығы 10-15 м/с және ұзақтығы 10-12 сағаттан 1-2 күнге дейін жалғасса ғана байқалады. Ал жел секундына 15-25 м-ге жеткенде биіктігі 1,5-2 м немесе одан да жоғары болады. Кейінгі жылдары Каспий теңізі деңгейінің ауытқуы климаттың антропогендік құбылуы әсерінен өзгеретін су балансы сипаттамаларының арақатынасына байланысты.
Сарапшылардың дерегіне сүйенсек, 2006-2020 жылдар аралығында Каспий теңізінің акваториясына жауын-шашынның аз мөлшері түскен, ал булану үдерісі керісінше қарқынды болған. Сондай-ақ Еділ (Волга) өзенінің бассейнінде су аз болғандықтан келетін су мөлшері көп болмапты. Басты себебі – климаттың жылынуы. Каспий деңгейінің төмендеуі мен жоғарылауы бұрын да болған және ол ұзақмерзімді табиғи циклдік сипатқа ие.
Голланд және неміс ғалымдары 2100 жылға қарай Каспий теңізі қазіргіден 18 метрге дейін тартылуы мүмкін деп отыр. Бұл өзгеріс теңіздің биоортасына орасан залал әкелуі ықтимал екенін айтады. Болжамды пікірмен отандық эколог мамандар да келіседі. Осыған орай ғылыми институт базасында 2019 жылы Каспий эндемигін зерттеу орталығы құрылғаны мәлім. Ақтаудағы орталық қызметкерлері су айдынында 7 рет экспедициялық зерттеу жүргізген. Аталған Орталық Азия экологиялық зерттеулер институтының негізін қалаушы эколог Әсел Тасмағамбетованың айтуынша, зерттеу жұмыстарының нәтижесі теңіздегі эндемиг жануарларды қорғауға септігі тиген.
– Экспедициялық зерттеу жұмыстарының қорытындысы Каспий итбалығы Қазақстан «Қызыл кітабына» қосылуына себепкер болды. Біздің ғылыми қызметкерлер Каспий мәселелерін зерттеу институтымен бірлесе жұмыс істеуге дайын. Су ресурстары және ирригация министрлігінің мәліметінше, жаңа институттың қызметі 2 негізгі бағыт бойынша жалғасады, – дейді Ә.Тасмағамбетова.
«Кәрі Каспий Арал теңізінің кебін құшпай ма?» деген сауал – көпшілікті көптен толғандырып келе жатқан мәселе. Бұған қатысты Су ресурстары және ирригация бірінші вице-министрі Болат Бекнияздың да өз айтары бар. Ол осы мақсатта қазынадан 300 млн теңге жұмсау жоспарланғанын жеткізді.
– Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес елімізде жаңа ғылыми институт құрылады. Оның атқаратын қызметі Каспийдің экологиялық проблемаларын, атап айтсақ, деңгейінің төмендеуіне, итбалықтар мен балықтардың жаппай қырылуына, олардың популяциясын сақтап қалуға қатысты болады. Сонымен қатар теңіз жағасындағы мемлекеттердегі әріптестерімізбен өзара іс-қимылды күшейтуге бағытталады. Белгілі болғандай, мемлекет Каспий теңізін зерттейтін ғылыми-зерттеу институтының жарғылық капиталын толықтай қамтамасыз етеді, – дейді Б.Бекнияз.
Бұл ретте су саласына қатысты елімізде тағы бір кешенді мәселенің қолға алынып жатқанын айта кеткен жөн шығар. Мәселен, енді Су ресурстары және ирригация министрлігінің жанынан екі жаңа басқарма құрылатын болды. Оның бірі Орталық Азия елдерімен қарым-қатынас мәселелерімен шұғылданса, екінші басқарма Қытай және Ресеймен тіршілік нәріне қатысты байланысты нығайтады. Еліміздегі суармалы жердің 80%-ы оңтүстік өңірге тиесілі. Ендеше жер емген диқандардың суға деген зәрулігін тудырмаудың бір жолы – Орталық Азия елдерімен ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтеру. Жаңадан құрылатын қос басқармаға артылар жүктің бір парасы әзірше осындай болмақ.
