Қайдасың, қазақ инвесторы?

Инвесторларға жайлы мемлекет атану үшін барымызды саламыз деп өзімізге де көз қырын салып жүрудің қажет екенін естен шығардық. Содан ба, қазақ бизнесінің кей өкілдері арасында «бізге дер кезінде дем беріп жібергенде, бизнес аламанының Құлагерлері өз арамыздан шығар еді» деген ащы өкініш ара-тұра айтылып қалып жатады...

Ал бүгінде «үндістандық-британдық миллиардер Лакшми Митталдың компаниясы Қазақстаннан шығып, активтерін мемлекетке өткізеді» деген хабар ақпарат кеңістігінің белін қайыстыруындай-ақ қайыстырып тұр. Сарапшылардың сөзіне ден қойсақ, қазіргі жағдай – жиырма жыл­дық тарихы бар түйткіл. Үкімет түйткілдің түйінін тарату үшін Лакшми Миттал ұсынған «Arcelor Mittal» компаниясымен келісімге қол қойды. Оның нәтижесінің қандай болғаны айтпаса да түсінікті шығар.

Қоғамның беталысы да, тіпті Үкімет те іштен шыққан ин­вес­­торларды құп көріп отыр. Ба­сы­нан бастасақ, «үндістандық ин­вес­тор­дың иелігіндегі компания елден кетеді» деген хабар «оған кім иелік етеді?» деген сауалмен қатар шықты. Кейінірек Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев «Ар­се­лорМиттал Теміртауды» Қазақ­станнан шығару туралы сая­си ше­шім қабыл­дан­ғанын, акционерлермен келіс­сөз­дер жүргізіліп жатқанын ха­бар­лады. Премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр да тиімді жұмыс істей алатын, өндірісті дамы­ту­ға қажетті қаражаты бар инвесторларды тарту бойынша жұмыс жүргізіліп жатқанын айтты. Содан кейін болжалды сатып алушылардың бірі «Северсталь» ресейлік тау-кен металлургиялық компаниясы болуы мүмкін деген әңгіме тарады, бірақ кейін Скляр мырза бұл ақпаратты жоққа шығарды.

Әдепкіде Үкімет «Ар­селор­Мит­тал Теміртау» компаниясын мемлекет меншігіне беру жұ­мы­сын жалғастырып жатқанын жеткізді. Содан кейін Мит­талдың ком­паниясын сатып алуға бюджет қаражаты жұмсал­май­ты­нын мәлімдеді. Өткен аптада оны шетелдік емес, отандық ин­­вес­торлардың сатып алатыны ай­тыл­ған кезде олардың кім еке­нін долбарлаған пікірлер қап­тап кетті. Премьер-министр Әлихан Смайылов 1 қарашада «АрселорМиттал Теміртау» ак­тив­терін беру бойынша заңды рәсімдер айдың соңына дейін аяқталатынын айтты. Активтер басқа шетелдік инвесторға беріл­мей­тініне сендірді. Болашақ ин­вес­­торға қойылатын талап – үш жылда үш миллиард доллар инвес­тициялау. Бұл талапқа кімдердің жауап бере алатыны қарашаның аяғына дейін белгілі болады.

Қазір Қармет пен Үкіметтің арасындағы келіссөздердің бағыты және нәтижесі туралы қоғамдық пікір екіге жарылып тұр. Мұнай-газ сарапшысы Олжас Байділдинов Митталдан қалған кәсіпорын ква­зи­секторға берілуі мүмкін деп тұс­палдайды. Сарапшы апта басын­да журналистермен кездескен кезде «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-ның жылдық есебін қарап шығып, осындай ойға тоқтағанын айтыпты. Оның пайымдауынша, Ұлттық әл-ауқат қорының 2022 жылғы кірісі 14,8 триллион теңгені немесе шамамен 31,5 миллиард долларды құ­раған. Таза табыс – 1,9 трлн теңге немесе 4 млрд доллар. Ақша қаражаттары мен олардың баламалары – 2,9 трлн теңге немесе 6,2 млрд доллар. Яғни Ұлттық әл-ауқат қорының есепшотында, депозиттерінде осыншама ақша бар. «Теориялық тұрғыдан Ұлттық әл-ауқат қоры бұл активті 1,5-1,8 миллиард долларға сатып ала алады. Менің ойымша, бұл – транзакцияның нақты сомасы. Бірақ іс жүзінде заңды тұлғаның шоттарында мұндай сома жоқ. ҚМГ-ның 2022 жылға арналған жылдық есебіне сәйкес кезең со­ңында қолма-қол ақша 4,3 млрд дол­ларды құрады, сондықтан Ұлт­тық әл-ауқат қорында «қолма-қол ақша» түрінде сатып алуға қаражат жоқ. Ақшаны тарту үшін облигациялар немесе басқа формалар шығару қажет болуы мүмкін», дейді сарапшы.

«Мемлекеттік компания қан­ша­лықты тиімді?» деген сауал­дың өзектілігі қақаған қыста Екі­бас­тұз жылусыз қалғанда қатты сезілді. Қазір де бұл мәселе күн тәртібінен түскен жоқ. Сол кездерде стра­те­гиялық маңызы бар ны­сандар мемлекеттің иелігінде болуы керек деген ұсыныстар жиі айтылды. Бүгінде бұл пікірді Үкі­меттің өзі құп көріп отыр.

Сарапшы Замир Қаражановтың сө­зінше, дамыған нарықтарда біз­дің Қармет тәрізді немесе Екі­бас­тұздағы қиюы қашқан кәсіп­орын­дарды нарықтық құнынан арзан бағаға сатып алып, қаржы салып, оны нарықтық құнымен саудалаумен айналысатын компаниялар бар. Ал бізде бұл міндет күні бүгінге дейін мемлекеттің мой­­нында. Себебі жауапкершілік жүгін көтеріп алуға дайын тұрған инвестор аз.

Үкімет ұлттық инвестордың әлеуетіне сенбей келді...

Сарап­шының айтуынша, бізде отандық кәсіпорындардың бола­ша­ғына сенбейтін, сөйтіп, бар тап­қа­нын офшордағы жасырын есепшоттарына тығып ұстайтын олигархтар да, қаржылық капиталы 1 млн долларға жетпейтін орта және шағын бизнес өкілдері бар. Қазақ бизнесінің де Қобыландының Тайбурылы сияқты қырық үш күн­дік кемдігі бар. Ол анық. Үнді ин­весторының артында қалған кә­сіпорын Үкіметке оңай бол­майын деп тұр. Көп жұмыс істеп, ин­вес­тиция салу, дағ­да­рысқа қарсы байыпты менеджмент болуы керек. Бір жылда бар­лығын түзету айтуға ғана оңай.

Осыдан екі жыл бұрын Үкімет синдикат банктердің көмегімен ин­вес­тициялық жобаларды қар­жы­ландыруға ниет танытқан. 2014 жылы Қазақстанның Даму банкі (ҚДБ) екінші деңгейлі банк­терге инвестициялық жобаларды осы жүйе бойынша қаржы­лан­ды­руды ұсынған. Бірақ банктер бұл бастамаға ықылас таныта қой­мады.

Сарапшының сөзінше, мұны басқарудың ешқандай қиындығы жоқ. Бастапқыда ең ауыр мәселелер кеншілердің қауіпсіздігі, қарыздар мен салықтарды төлеу жағы ше­шілуі кәсіпорынның бұрынғы қожайындарының есебінен рет­телуі керек. «Біз өз ішімізден шық­қан инвесторлардың мүмкін­дігін қажетті деңгейде пайдалана алмай отырмыз. Біздің елде біреудің бизнесін тартып алатын бағыт қана көлеңкелі жолмен дамып жатыр. Бизнесті сауық­­тыру арқылы пайда табу те­ті­гін бизнестің өзіне тапсырсақ, мем­ле­кеттің экономикадағы үлесі эво­лю­циялық жолмен азаяды», дейді З. Қаражанов.

Оның айтуынша, мемле­кет­тің «АрселорМиттал» немесе Екі­бастұз бен Риддердегі жылу орталықтарын сатып алуға ниет танытуын нарықтық құбы­лыс деп бағалауға болады. Бірақ ол үшін оның бұрынғы құрыл­тай­шы­ла­ры­мен арадағы келісім­шарты, мем­ле­кеттің кәсіпорынға қанша уа­қыт иелік ететіні және жаңа құ­рыл­­тайшымен келісім­шарт­тардағы келісімдер ашық болуы қажет.

Қысқасы, «Қармет» сияқты қиюы кеткен компанияларды мем­­ле­кеттің иелігіне қайтаруды жақ­тайтындар да, жеке инвес­тор­дың басқаруына беруді құп көре­тін­дер мәселені инвестордың қай елден келгені немесе оның ұлты емес, оның мемлекетпен арадағы келісімшарты шешетінін айтады. Үкімет Митталға қатысты ше­шім қабылдамастан бұрын оның бұ­рын­ғы Қарметті қандай баға­мен са­тып алғаны туралы шын­дығы ашып айтылса, көп көңі­лін­де­гі күмән сейіледі.

Митталдың бізден өзге елдер­де­гі кәсіпорнында жарылыс бола қалса, олар өтемақыны компания иелерін шырылдатып отырып, шығарып алатыны айтылып та, жазылып та жатыр. Ал біздің жағдайда жәрдемақының қай тараптан берілетінін Үкімет айта алмай отыр. Себебі осыған дейін теміртаулық журналист Олег Гусев те 2019 жылы «InBusiness» порталында Митталдың Қазақ­стан­дағы активтерді «дерлік тегін» алғанын жазған. Гусевтің айтуынша, кәсіпорын нарықтық бағадан ондаған есе төмен бағаға, 225 миллион долларға сатылғаны көп айтылды. БАҚ беттерінде Миттал Қармет үшін бюджетке төрт траншпен төлегенін айтқан мәліметтер көп. Бірінші төлем – 1996 жылы 17 мамырда 22,5 миллион доллар, екінші төлем – 17 қарашада 112,5 миллион доллар, үшінші төлем –  1997 жылы 17 мамырда 22,5 миллион доллар, төртінші төлем – 67,5 миллион долларды 1999 жылдың 17 қара­ша­сында төлеген. Басқаша айт­қанда, Қарметтің шығарған өнім­дерін сатып, қарызды соның есе­бінен өтеп отырған.

Осы ретте сарапшы елде ше­тел­дік инвесторларға үрке қа­рау тәрізді қауіпті көзқарас пайда бола бастағанын, соған алаң­дай­тынын, бұған 90-жылдары қол қойылып кеткен келісім­шарт­тардың жұмбақтығы себеп болуы мүмкін екенін айтып берді. Қазір әлемдік экономиканың ішек-қарны араласып кеткен заманда өмір сүріп жатырмыз. Заң солқылдақ болмаса, нан тауып жүрген елінің заңын белден баса алмайды. «Мен отандық менед­жер­лердің біліктілігіне кү­мән келтірмеймін. Бірақ бұрын­ғы­дай бо­лат құйып, шахталарда жұ­мыс істеп, басқарушы менеджер деңгейіне жеткен инвесторлар аз. «ERG» (Eurasian Resources Group), «Қазақмыс» компаниялар тобы ұсынатын металлургиялық ком­паниялар нақты өндіріске маман­данбаған. Мұндай кәсіп­о­рын­ға стратегиялық инвестор және басқарушы компания қа­жет. Бізге басқарушы компания­ны шетелден жалдауға тура ке­ле­ді. Мендегі мәлімет бойын­ша «Ар­се­лор­Митталдағы» құрал-жаб­дық­­тың 70 пайызы ескірген. Оны жаңартуға отандық кәсіпкердің шамасы келер-келмесін біз біл­мей­міз. Егер дайын өнімдерді сатып, соның есебінен жаңартамыз деген келісім болса, шахтадағы жарылыс жалғаса береді. Бұл үшін болат құюға машықтанған инвесторлар керек. Мұндай инвестор АҚШ-та,  Қытайда. Қармет – Қазақстандағы ең үлкен кен орны. Оны бір инвес­тор басқара алмайды. Сол себепті ке­лі­сімшартқа отырған кезде бас­қару­шы құрамның біліктілігіне, олардың келісімдерді жүргізе алатын іскерлігіне, қазақтың болатын әлемдік биржаларда саудалай алатын әбжілдігіне назар аудару керек», дейді қаржыгер Расул Рысмамбетов.

Р.Рысмамбетовтің пікірінше, біз үшін маңыздысы жаңа инвес­тор­дың аты-жөні немесе уәдесі емес, Үкімет пен Митталдың екі тараптың арадағы келісімінің қандай шарттармен басталып, немен аяқталғаны туралы мәліметтер ашық жариялануы, екі тараптың да шындықты бүгіп қалуына жол бермеу керек. 2021 жылдың қыркүйегінде AрселорМиттал Теміртауда» Қазақ­стан Үкіметімен өзара түсініс­тік туралы меморандумға қол қой­ды. Оның шарттарына сәйкес ком­пания алдағы 10 жыл ішінде ке­мін­де 3 миллиард доллар инвес­тициялауға тиіс болатын. Үш жыл ішінде уәдедегі қаржының қанша пайызының құйылғаны да ашық айтылуы керек.

«Бұл ретте қоғам Митталдың қазақ нарығына қалай келгені, оған кімдердің жол ашқаны, кімдерге преференция бергенін өз аузымен естігісі келеді. Бұл бізге орнымыздан тұрып, қайта алға жүруіміз үшін керек. Қоғамдық сананы Миттал немесе өзге шетелдік инвесторлар нарыққа енген жылдармен салыстыруға болмайды. Екі тараптың мәлімдемесі елдегі шетелдік инвесторлар тарихының жаңа парағын ашады», деп сөзін аяқтады Р. Рысмамбетов.

АЛМАТЫ