Әнуардың соңғы сапары

Жан досы, театр басшысы Тұңғышбай да Әнуардың барғанын құп көрген. Бойы сергіп қалсын, жер көрсін, елмен қауышсын деп ойлаған. Әлдебіреулердің «алыс сапар мүгедек кісіге оңай соқпас, керемет кесек бейне емес қой онысы, өзіміз де көрсете салар едік қой» дегеніне алдымен Әнуардың өзі келіспей, сосын басшы да құптап, қиыр бағытқа бет қойған еді.

– Пойызда шаршап қаларсың, – деп Тұңғышбай ойындағысын айтып болмай жатып, Әнуар:

– Сонда не, алып қалғалы отырмы­сың мені? – деп дүрсе қоя берген.

– Ұшақпен ұшқаның дұрыс болар еді.

– Пойызда ұжымыммен ұйысып бар­ғанға не жетуші еді! – деп Әнуар көнбей қойды.

Маңғыстау гастролі сәтті аяқталып, әртістер арқа-жарқа болып пойызбен қай­тып келе жатыр. Қайтарда да Әнуарға «ұшақ­пен барсаңшы», деген ұсыныс жасаған Тұңғышбай. Көнбеді тағы. Көңілді ортасын қимады.

Міне, пойыз тербелісі оны тәтті ой­лар­ға құндақтап тастағандай еді...

Анасын жоғалтқан соң араға екі жыл түскенде, 1998 жылы Әнуар Бо­ран­­баевқа Қазақстанның халық әртісі ата­ғы берілді. Осы үлкен қуанышын театр ұжы­мы оның 50 жасқа толу мерейтойы­мен бірге астас­тырып, жыл аяғында керемет қып атап өтті. Театр бас­шысы, көрнекті актер Тұң­­­ғышбай Жаманқұловтың азаматтық ел­гезектігімен жаралы көңілдің бақыт құсы аспандап бір ұшқанына куә болды жалпақ жұрт. Бұл қос қуаныштың қос қанатын талмастай қақтырған тағылымды тойдың дүрмегі келесі жылдың жаз бойына туған өңірінде жалғасып, бірінен соң бірі бал жұтқызған ләззатты күндермен байып, толысып, халық пен Әнуар ара­сындағы нәзік сыйластық пен суымайтын сүйіспеншілік тінін берік ете түскен еді.

Өзінің мерейтойы мен құрметті атағы қарсаңында маңдай терін сығып жаңа рөлдер әзірлеген Әнуар қоржынында кө­рер­менін тәнті етерлік біраз образ­дар бол­ғаны қандай жақсы, жарасым­ды болды. Жан жүрегі қайғының жа­лы­­нында қақталған актерден енді мар­­дым­ды жаңалық күтіп болмас деген са­сық пиғылдың буынына балта ша­был­ғандай еді. Ол мүгедек күйінде Е.За­мя­тиннің «Еділ патшасында» Марулл­ды, М.Әуезовтің «Қилы заманында» Про­курорды, Ә.Кекілбаевтың «Абылай ханында» Тұрсынбайды және В.Смеховтың «Мың бір түнінде» Мұстафаны шабытпен ойнап, көрермендерін тәнті еткен. Осындай тың күшпен жігерленіп, жаңа белеске ынтыққан актер табысынан елде­гілер де біршама құлағдар болған еді. Жаңалық атаулың бұл күнде Алматыңда не, шалғайдағы ауылыңда не бірдей шап­шаңдықпен тарап, жайылып жататын кез емес пе? Сол себепті де елдегі сауатты көрермендер өздерінің сүйікті актерінің соңғы жетістіктеріне сыртта отырып-ақ есі қалмай қол соғып, қолдау көрсетіп жат­қан болатын. Тек өзінің зарықтырмай келіп, орталарын думанға бөлейтін мәре-сәре сәтті асыға күтіп, елеңдеп жүрген-тін.

Сондай сағынысқан жүректердің мауық басқан ыстық қауышулар кезеңі де тұтас жаз бойын қамтып, қанша ұзаққа созылды дегенмен де бәрібір іңкәр­лік сезімнің қайнарынан қанып іше алма­ғандай қиыспас, суымас, тәнті көңілдер өнер балын тілінде талмап қана жұтып, дә­мінен мүлде айырылып қалардай сеске­ніп, ынты-шынтымен шұрқырасып қала берген ауылда. Келесі кездескенше күн жақсы болсын деп, ақ батасын беріп, киелі алақанын жайып ауылы қалды артында...

Ұзақ жолды қысқартуда ойдан өткен ештеңе таппайсың. Пойыз – ой бесігі. Тербетеді. Ойлантады. Қуантқанда бал­бы­райсың. Қайғыртқанда қамыға­сың. Бәрібір тынымсыз ойлардан шарша­май­сың. Жан азабына көндіретін де ой ғой, тән жарасын жазатын да ой ғой, үміт отын сөндірмейтін де ой ғой... Осындай орамды ойлардың жөргегінде құндақтаулы келе жатыр еді Әнуар...

Ұшан-теңіз ой қақпақылдап, туған театрына қайта-қайта алып бара береді. Елдегі сан мәрте кездесулерде де көрер­мендер осы театр мәселесіне орағытып соға беруші еді. Соның да себебі болар, бәлкім. Бүгінгі көрермен сауатты. Кәдімгі кәсіби мамандай талдап, талқы­лай алады. Театр репертуарының соңғы кезде онша жаңғыртылмай жүргенін, кейбір жас актерлердің тіл, сөйлеу мәде­ниетінде ағаттық кездесетінін, өткен буын мен бүгінгі буынның салалас сабақ­тастығында селкеулік байқалатынын дөп басып айтып, тіпті сол ыңғайда пай­далы пікірлерін білдіріп отырады. Режис­сурадағы ізденістің таптаурындығы да олардың қабырғасына бататын секілді. Еліміздің әр өңіріндегі театрларда ре­жис­серлердің жетіспеушілігі салдары­нан қойылымдардың сапасында анау айтқандай ілгерілеушілік жоқтығын да шалғайдағы көрермендер тамыршыдай сезіп-білетіндігі Әнуарды таңғалдырып тастайтыны жасырын емес.

Елден елжіреп, көңілденіп оралған Әнуар өзгеше көтеріңкі күйде жүрді. Жақсы бой жазып қайтты. Мұнша мерзім жаз бойы жайқалып жүріп алмайтын еді. Осы жолы жүрді. Осы жолы туған-туыс, дос-жаран, жалпы тілеулестерінің ортасында қақпақылданып, риясыз күлді. Осы жолы туған жерін қиып кеткісі келмей, қоштасуға құлықсыз адамша, әрі-сәрі күй кешіп, тағы да бірер күн аунап-қунап жата тұрайын дегендей, өзгермелі шешімге келіп, жылжыта беріп еді, жақсы да жайсаң жүздесулерін.

Неге екені белгісіз, әлі есінде сол кө­лікке мініп жатқан сәті. Көзі ырық бермей жасаурап, қоштасып тұрған жарандарына тойымсыз жәудірей қарағыштап, көкірегін жұпарға толтырған саф ауаны мейірлене жұтып, мәшине жылжығанда өзі де бұл ыстық топырақтан мәңгілікке сырғып жөнелгендей кеуде тұсы жаншылып, демі түгесіліп, дымы құрып, дәрменсіз күй кешкенін дәл қазір басынан өткергендей, есіне алып отыр еді Әнуар...

Осыншама қимастық сезімнің бұл­қы­на буырқануы неге көрінді екен?

Күз түсті. Қоңыр қыркүйектің екін­­ші күні еді. Өткен жолғы ауылмен қошта­суын қайыра есіне алып отырған Әнуар толқыған көңілін баса алар емес. Жаңа ғана ауылынан қаралы хабар жеткен. Үлкен ағасы Социалдан айырылыпты!.. «Құша­ғынан шығарғысы келмей, қол бұл­ғап қалған, асыл ағам-ай!» деп күңі­ренеді... Сол жолы соңғы көруі екен ғой. Соңғы рет қоштасыпты... Өмір дегенің күтпеген кездейсоқтардан тұрады екен... Үргедек көңіл әбден үрейшіл болып алды...

Кенет «Ауылыммен енді қашан көрі­сер екенмін?» деген секемшіл үміт Әнуар бойын бір қыздырып, бір суытты... Осы елу бір жасында нендей қияметке көн­беген бұл! Тұңғышы Ілиясынан қапы­да айырылып, қан жұтса да, алғашқы жары­ның опасыздығын жер көтерместей бол­са да өзі көтеріп, қырық төртінде сол аяғын тізеден жоғары қара саннан кесті­ріп, мүгедек күйінде театрымен қайта табы­сып, өнер жолының ұзынырғасында жетпіске жуық кейіпкер сомдаған Әнуар бұл күнде өмірдің қайғысы мен қуанышын зорыққан һәм зәрезап жүрегімен бекем де берік, салмақты қабылдайтын адамдық деңгейдің қасиетті де қарапайым күйінде жүретін еді...

Пойыз думаны, әзіл-қалжыңы түге­сілетін түрі жоқтай. Жаратылысы бөлек әртістер мойындарынан батпан жүк түс­кен соң, ерекше жайдарылықпен жа­нар­­таудай атқылап келеді дейсің. Сол әсер­шіл ортаның бір гүлі болып Әнуар келе жатыр еді, өмірге құштарлығы күйді­ріп-жандырып. Әдеттегіден де әңгімешіл, әзілкеш, тауып айтып күлкіге бөктіргіш сол баяғы Әнуардан да өткін бір асыл бейне. Өз вагонынан былайғыларды да аралап шығады. Купе-купедегілердің көңі­лін тасытады. Қалай үлгереді бәріне? Сол қолындағы таяғын оңтайлы сілтеп, шой­наң етіп вагон қоспаларының арасынан кә­дім­гі аяғы сау адамнан бетер ытқыры­нып шығып жүр. Қимылы жеп-жеңіл. Және де жай жүрмейді аралап. «Келе жат­қан жаңа жылдарыңмен!» деп сый-сияпа­тын үлестіреді. Онысы жуыр маңда таусыла қоймайды. Таусылып бара жатса, келесі стансадан түсе қалып, қоржынын толтырып алуға үлгереді.

– Мына галстугымды саған сыйла­дым!– деді Әнуар бір досына өз мойнын­да­ғы су жаңа галстугын шешіп беріп жатып.

– Қой, таста, ұят болады! – деді анау азар да безер болып.

– Дос шын жүрегінен ұсынғанды алмау нағыз ұят сол болады, – деп бұл да қояр да қоймай өтініп, ақыры алдыртады.

– Мынау менің су жаңа бөркім ғой. Осыны басыңа суық өтіп, тұмауратып жүрген сен алшы, – деп бір тақыр бастың төбесіне қонжита салды.

– Е, сөйтші. Алматыдан түскенде киіп кетіп жүрмейін бірақ,– деп мәз болған ол құндыз бөрікті батыра киіп алды.

Қыздар жағын да түрлі сыйлықпен сықап тастады. Иіссу, әтір, иісмай, сүрме, далап, тарақ секілді майда-шүйденің өзі сұлулардың жаңа жылдық кәдесіне молынан жарап кетті.

Күтпеген олжаға кенеліп қалған қыз­дар күледі-ай келіп. Келемежі де қосар­лана естіледі:

– Бұл Әнуар неге бүйтіп шошаңдап кетті, түге!

– Бұрыннан да қолы ашық әпенде емес пе?

– Бірақ бүгінгісі тым ерекше ме деп қалдым.

– Өзі бізбен Жаңа жыл қарсаңында қоштасып жүргеннен сау ма?

– Өй, жағың қарысқыр, жағың тап қазір қарысып қалсыншы!

Бұл кезде пойыз Түркістан стансасына келіп тоқтаған еді. Манадан терезеден сыртқа тағатсыздана телміріп тұрған Әнуар қасына бір досын ертіп түсуге ыңғайлана бастады.

– Қойсаңшы енді, тағы бірдемелер алғың келіп жүр ме? – деп тойтарғысы келіп еді, досы онысына көнбеді.

– Киелі жерге табанымызды тигізуіміз керек, ей, пақыр! Тәңірім сен екеумізді енді қашан алып келер бұл жер жақұтына? Белгісіз ғой. Кім білген, бұл соңғы келуіміз болуы да ғажап емес қой! – деп Әнуар досының сүйемелдеуімен басқыштан абайлап түсе берген.

– Тек артық сөйлеме! – деді досы есті­лер-естілмес етіп.

Әнуар табаны жерге тиген бетте «Жар бола гөр, киелім!» деп жаратқанға іштей табынып алды да, тағам дүңгіршегінің біріне досын ертіп кіріп, кешікпей қайта шықты. Досының қолында кішігірім ас табағындай бірдеме бар.

– Әшірәлі, ау, Әшірәлі, қайдасың? – деп Әнуар купеге кірген бетте даусын көтере шақырды.

Әшірәлі естіп жатса да, ләм-мим де­меді. Әнуар екеуі жан аямайтын достар болса да, бір көлденең сөзге әуекіленіп, бет жыртыспаса да тілге келмей, дөңкиісіп, өкпелесіп қалып еді осы пойыз үстінде. Жайшылықта осылай бұртиысып қалса, кикілжіңдері сүт пісірімге жетпей тарқап кететін. Бұл жолы да сондай мезгіл тақап қалған сыңайлы. Ашу тарқайтын сәт жеткен секілді еді. Бірақ Әшірәлі досының бұл шақырысына елең етпей, тіпті де жауаптасуға зауқы соқпай, селқос күйде жата берді. «Өзі келер» деп ойлағаны сол еді, Әнуардың таяғының тықыры тап қасынан естілді.

– Сен неғып бәлсініп жатырсың? – деді Әнуар күлімдей түсіп. – Жүр біздің купе­ге. Қойдың басымен бір табақ ет тарта­мын дәл қазір саған. Сәл айыбымды жуып ­тастамасам, кейін мәңгілікке арқалап ­ке­тіп жүрермін. Жүрші, бауырым, айна­­лып кетейін, Әшеке!

– Әзілдің де жөні бар ғой,– деді Әшір­әлі досының мына сөзін бос бөсуге санап. – Пойыз үстінде қайдан кәделі табақ тартыла қалады? Сандалбай сөз ғой. Мені бір тұрғызып, әміріңе бағындыру-ау сенікі. Жоқ, мазалама, бармаймын.

Осы кезде көрші купеден «Тездетің­дер, суып қалып, обал болады», деген жалбырынышты дауыс шықты. Әшірәлі енді ойланайын деді. Ет исі мұрнын қытық­тағандай болды, қою мұрты жыбыр-жыбыр етті де жастықтан басын жұлып алды.

Келсе, өз көзіне өзі сенбеді. Кірпігін жыпылықтатып қаға береді. Мүшесі салынған бір табақ еттің дәп ортасында қара қойдың дәу басы қонжиып мұны күтіп тұр екен...

– Әй, Әншөк-ай! Әншөк-ай! – деуден басқа сөз түспеді Әшірәлінің аузына.

Пойыздан Әнуар әбден болдырып, түсі бұзылып, екі иінінен әрең дем алып, қиралаңдай құты қашып, бүгіліп түсіп еді...

* * *

1999 жылдың 13 желтоқсаны. Ауруха­на. Бесін ауған кез. Жарығы өлеусіреген күңгірт палата бөлмесі. Іші көптен жы­лы­тылмағандай, салқын леп бетке ұра­ды. Былғары тысты жылжымалы кереует­те жайдақ шалқасынан жатқан Әнуар ­ес-түссіз күйде еді...

Әнуардың ағасы Сәбитті ертіп кел­­ген бас дәрігер де күдер үзілгенін аң­ғарт­­­қан­дай, оның қойған сұрақтарына шара­сыздықпен басын изей береді.

Бір сәтте Әнуар қыбыр ете түскендей бол­ды. Елес пе? Ернінен бір уіл безіл­де­­ген­дей ме? «Маңғыстаудың ұзақ сапары­нан шаршап келдім ғой, аға! Дамылдайын­шы енді. Үш жүз алпыс екі әулиелі киелі елдің алдында өнер есебін сәтті жасадым-ау деп ойлаймын. Бекет ата пірім де разы болар. Қолымнан бар келгені осы болды бұл өмірде. Соның түйіні түйілді ме? Елім өнеріме сүйінді ме? Бағасын елім берер. Мені іздесеңдер Кеңсайға емес, театры­ма барыңдаршы. Театрыма! Тағдырым­мен алыстырып-жұлқыстырған, өмірде өксіп жүрсем де, сахнамда бақытыммен жолықтырған, кемшінімді келістіріп толықтырған Тәңірімдей театрыма барып тұрыңдаршы мені сағынғанда! Сағыныш екен бұл өмір. Қош, қош, қимасым, Ағам! Қош!.. Соңғы рет маңдайымнан сипаған Ағам! Қош!.. Жеткізе гөр сәлемімді...»

Кеудесінен ұшып кетуді қия алмай жатқан жанның соңғы деммен ышқынған аманаты екен-ау, бұл!

 * * *

...Әнуардың жаназасы қасиетті мүба­рак Рамазан айында шығарылды. Бұл айда жұмақтың есігі ашық болады деседі...

Кеңсайда томпайған жас қабірге Айт­бай досы Әнуардың анасының басынан түйіп әкелген бір уыс топырақты салды. «Қабіріңнің бір уыс топырағы маған бұйырсыншы!» деп осыдан үш жыл бұрын анасы Біжікенді жоғалтып тұрып зар еңіреп, Тәңірден жалбарынып сұрағаны орындалды.

...Беу, дүние, дөңгелене берерсің. Театр­ға жұрт асығып бара жатыр!.. Себе­бі онда өмір бар, қызық пен қайғы қа­тар өрілген. Себебі онда адалдық пен арман бар, қапысыз қатар көмілген. Себебі он­да Әнуардың Сырымы бар, Қарагөзінің қабіріне табынып, қабырғасы сөгілген...

Қайсар ӘЛІМ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері