Есет Көтібарұлы көтерілісінің дауылпаз ақыны, 32 жасында жазалаушы отряд жендеттерінің қолынан қаза тапқан Сарының әндерін ел-жұрты ұмытпай осы күнге дейін жеткізді. Сары 1863 жылы қазіргі Ақтөбе облысы, Шалқар ауданының Талдықұм деген жерінде дүниеге келген. Жасөспірім кезінен «әнші бала» атанып, әділетсіздікке, ел ішіндегі озбырлыққа қарсы тұрған әншінің «Қыз Қосан», «Дариға», «Әридау», «Дүния», «Сарының Сібірге айдалып бара жатқандағы әні», «Туған ел» әндерінде отарлау кезеңіндегі халықтың ішкі зары көрініс тапқан.
Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістің алғы шебінде жүрген Сары бірнеше рет жазалаушы отрядтың қолына түсіп, Ырғыз, Орынбор түрмелерінде отырып шыққан. Көтеріліс басып-жаншылып, Бекет бастаған батырлар Орынбор түрмесіне жеткізіліп, Сібірге қара жұмысқа айдалады. 1895 жылы Сары да қасындағы сарбаздармен Жаманқала (Орск) түрмесіне қамалып, бірнеше ай жатады. Сібірге айдау туралы сот шешімі шыққанда, жазалаушы отряд қол-аяғы кісенделген Сарыны Жаманқаладан алып шығып Шилісай деген жерде атып өлтіреді. Бұл Ор қаласының солтүстік бағыты. Содан бері Сарының жатқан жері белгісіз болып қалса да, дауылпаз ақынның тағдырлы әндерін ел іші ұмытпады.
40-жылдары Ахмет Жұбанов әнші-күйшілер туралы деректер жинау мақсатында ғылыми экспедиция ұйымдастырып ел ішін аралау кезінде, Сары туралы ақсақалдардан естіп, әндерін нотаға түсіреді. Соның негізінде композитор 1940 жылы «Сары» атты музыкалық пьеса жазған. Сарының бір әні «Амангелді» фильміне пайдаланылды. Одан кейін Сарыға ешкім қайтып оралған жоқ, оның тағдырлы әндері үлкен сахнадан естілмей келеді. Жиынға қатысушылар Ұлт-азаттық көтерілістің суырып салма ақыны, күміс көмей әншісінің ел жадында, мұрағатта сақталған деректерін тауып, әндерін сахнаға оралту қажет деген пікірге тоқтады.
Ақтөбе облысы
