Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Қазақстанда байлар әулетіне қолданылған «Құқықсыздандыру» заңнамалық тәртіп ережелеріне сәйкес отбасының барлығы да қудалануға түскен. Тәркілеуге түскен 84 байдың отбасында әкесі, шешесі, бәйбіше, тоқал дейтін кем дегенде 2 жұбайының әрқайсысынан 2-3 ұрпақ таратқан деп есепке алсақ, онда әр отбасында төменгі есеппен 10 адам өмір сүрген. Яғни жиынтығы 84 адамды құрап отырған архивтік материалдан табылған байларды тәркілеу деген сойқан үрдістің көлеңке сыртында ең аз дегенде 840 адамның қираған тағдыры мен көз жасы тұр.
Сырдария облысының Созақ, Түркістан, Жаңақорған, Мерке, Қараспан, Талас, Шаян, Бадам, Қызылқұм, Келес, Қаратас, Иіржар аудандарында 1928 жылы тамыз айында жүргізілген тәркілеу барысында бірінші және екінші топтағы 84 бай анықталған. Ал осы тізімге енгізілген 3 құрбанның меншігіндегі мал басы туралы ешқандай мәлімет келтірілмеген. Мал басының саны байларды анықтаудағы негізгі көрсеткіші екендігін, мұндай көрсеткішті БАШС (ЕСХН) салығын жинау кезінде де, тәркілеу кезінде де айналып өту мүлдем мүмкін еместігін ескерер болсақ, оларды малы жоқ атқамінерлер немесе байдың жанашыр туысқан кедейлері деп болжалдай аламыз.
Оңтүстік өңірдегі Сырдария губерниясының 12 ауданында жүргізілген тәркілеу бір айдың ішінде өлкенің жас шамасы 20 мен 70 аралығындағы әл-ауқатты бөлігі елден, отанынан ажыратылды. Бұл трагедия тек осы құрбандардың жеке басының трагедиясы болып қалған жоқ. Олардың болжалмен мыңға жуық немесе тіпті осы цифрдан әлдеқайда көп болатын жеке отбасылардың ғана емес (өйткені 2 ғана емес, кейбір құрбанның 4 жұбайы болғандығын да архив құжатынан көруімізге болады), өлке тұрғындарының барлығының басына бірдей келген нәубет екендігі анық. Өйткені олардың билік айту арқылы қоғам басқарудағы басқарушылық-ұйымдастырушылық қабілеті мен іскерліктері және мал бағу, егін салу, сауда-айырбас жасау т.б. тәріздес кәсіпкерлік қабілеттері қазақ қоғамы үшін кәдеге асырылмады.
Сонымен бірге өлке өзінің шынайы басқарушыларынан, ал кейбір кездерде асыраушыларынан да айырылды. Байдың малын бағып үйренген қоңсылар дербес шаруашылықты жүргізуге келгенде алғашқы кезеңде шорқақ болуы да әбден ықтимал. Ал қаншалықты «бай – бір жұттық» дегенмен оңтүстіктің жұмсақ табиғаты орталық, шығыс пен солтүстіктегіге қарағанда қазақтың мал шаруашылығына біраз мейірбандылықпен қарайтындай еді. Өйткені қыстаулар негізінде Сырдария облысы орналасқан географиялық белдеуге жақын.
Ал малын қыстан қалай аман алып шығуды білетін, «қойын құрттап, айранын ұрттап» жүрген байлар қоңсысын да, ағайын-туысын да «малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы», «Елде болса, ерінге тиеді» деген қағидаттармен ғасырлар бойында өзіне қарасты ауыл-аймақтардың барлығын дерлік аман-есен асырап отырған. «Елдің игі жақсылары мен жақсылары нашарларына» қарасқан (бұл жерде: «игі жақсылар мен жақсылар» эпитетті балама атауы экономикалық ауқатты топтарды, ал «нашарлар» аталымы кедейлерді көрсетеді). Бұл хақында көптеген байға олардың «личный листоктарындағы» ОГПУ ізкесерлерінің берген мінездемелерінде «халық арасында бұлжымас беделге ие» деген бағалар айғақ бола алады. Тұтас ауыл-аймақтың күнкөріс көзінің бір қолда шоғырлануы – сырттай қараған көзге басқаларының күнкөріссіз қалуын білдіргендей болғанымен, шын мәнінде, қазақ ауылының бірлесе, бірін-бірі алмастыра және бір-бірін қолдай отырып, сыртқы факторлар: табиғаттың дүлей күшіне және бәсекелес ауылдардың, рулардың, сондай-ақ ел шетіне келген сыртқы жаулардың түрлі шабуылына бірлесе қарсы тұруға мүмкіндік алған.
Әрине, тәркілеу кезінде қолына түскен малы мен шаруашылығын дөңгелетіп алып кеткендер де болған болар. Дегенмен осы бірнеше жылдың ішінде «қанаушы» және «қаналушы» деп аталып, екіге жарылған қазақ ауылының сүттей ұйыған қоғам мүшелерінің барлығына да өз бастарына түскен зұлмат та, қонған «бақыт» та оңайға түспегені анық.
Бірнеше жеті атадан бері қарай ғасырлар бойына қалыптасқан жолдың дұрыс еместігін сырттан келгендердің жаттың аузынан есту, оның шошаңдаған наганы мен мылтығының күшімен амалсыз жүріп-тұру сананың күйреуіне, тіпті азғындауына да алып келуін жүзеге асырды. Бірін-бірі көрсету, арыз жазу сияқты теріс қылықтардың да өршіп кеткені осыдан келіп пайда болғандай. Нақ осындай жағдаяттарды адамдар қоғамының мінез-құлқын олардың дербес мәдениеті контексінде және әлеуметтік-мәдени қозғалыстар жағдайында әлеуметтік ұйымдасуы призмасы арқылы зерттейтін «әлеуметтік антропология» атты ғылым да «сана жарақаты» атты терминмен белгілейді.
Қоғамдық сананың күйретілуі мен экономикалық соққы екі жақтан бірдей соққан қазақ ауылы шынайы апокалипсистік дағдарыс жағдайында қалды. Қарастырылып отырылған 12 аудандағы қазақ ауылының бастан кешкен экономикалық соққысының көлемін қазіргі кезеңге салып есептеп көрейік:
1) 161 534 бас ұсақ малдың қазіргі орташа бағасы 70 мың теңге деп алсақ, онда 11 307 380 000 (он бір миллиард үш жүз жеті миллион үш жүз сексен мың) теңгені;
2) 16 850 бас ірі малдың қазіргі орташа бағасы 350 мың теңге деп алсақ, онда 5 897 500 000 (бес миллиард сегіз жүз тоқсан жеті миллион бес жүз мың) теңгені құрағанын көруімізге болады.
84 қазақ байының екі позициядағы дүние-мүлкінің қосындысынан шеккен шығыны бүгінгі күн бағасымен есептеген кезде 17 204 880 000 (он жеті миллиард екі жүз төрт миллион сегіз жүз сексен мың) теңгені немесе 35 миллион доллардан астам қаржыны құрағанын көруімізге болады. Орта есеппен алып қарағанда, ХХ ғасырдың басындағы әрбір бай қазақтың өз руын асырауы үшін жинаған малының көлемі бүгінгі күнгі қаржы курсымен есептегенде 426 708 долларды құраған.
Ал келесі кезекте өңірдегі әрбір байдың жалпы мүлігінің сегізден бір бөлігін құраған бірыңғай ауылшаруашылық салығынан (13-тен бір бөлігін салыққа төлеу туралы шешім қалжыраған қазақтардан дүние өндіру қиындай түскен 30-жылдардың екінші жартысында ғана мүмкін болған) түскен ауыртпашылықтың орташа көлемін есептеп көрейік:
Ол 426 708:8=53 338,5 долларды, немесе 25 069 095 теңгеге пара-пар қаржыны құраған. Оның өзінде БАШС-ты мал/астық түрінде төлеуге мүлдем мүмкін болмаған, бұл салықты өндіру ақшалай өтем түрінде ғана жүргізілген. Әрине, бұл есептеулер шынайы экономикалық сараптамадан ауылы алыс жатыр. Дегенмен осы жолдарды оқыған қазіргі жас буынның сол зұлмат заманның шынайы ауыртпашылығын таптаурын болған эпитеттер мен анықтамалардан ғана емес, жобалық экономикалық-цифрлық визуалдандыру арқылы жанымен сезініп-түйсінсін деген ойдан туындаған ұмтылыс.
Осындай ауыртпалықтан өзін және өзіне қарасты ауылдардың адамдарын құтқару үшін байлар, яғни алды Мәскеу мен Санкт-Петерборда оқыған қазақ қоғамының білімді элитасы тәркілеуге қарсы ынтымақтаса бастады. Олар елді тәркілеуден аман алып қалу үшін күрестің бірнеше әдісі мен жолын, амалын тапқандай болды және оларды барынша жасап бақты. Олардың біреуі өзара ақылдаса отырып, РСФСР және Қазақ автономиясы басшылықтарына жергілікті жердегі жағдайды түсіндіріп хат жазу болса, екіншісі өзінің қарамағындағы ауыл-аймақтарды да осы сойқан үрдіске қарсы үгіттеу болды. Ақыр соңында бұл амалдардың барлығы да өзінің оң нәтижесі емес, кері нәтижесін бере бастағанда барып көтерілістерге шығу, БАШС-ға салық төлемеу үшін малын базарға шығарып сатып, алтынға айналдыру және шетелге қашу деген амалдардың барлығы жасалды. Байлар қатары сөгіліп, бара-бара селдірей бастады. Ақыр соңында тәркілеу қазақ қоғамының осы білімді элитасын толық жойып жіберді деп толық айта аламыз.
Гүлнар ЖАНЫСБЕКОВА,
Шымкент өңірлік саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссиясы
жұмыс тобының жетекшісі,
Жантөре ӘШІМ,
зерттеуші, тарих магистрі
