Сөз қорының еңбекторысы

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Әсет Болғанбаев Қарағанды облысы Ақтоғай ауданының Қуаныш ауылында өмірге келген. Әкеден айы­рылып, еңбекке ерте араласқан ол Қуанышта бастауыш білім алып, ке­йіннен аудан орталығындағы мектеп­те оқиды. Сұрапыл соғыс оның өмі­рін­де өз таңбасын қалдырды. Сөйтіп, бұға­насы қатпаған шақта ауыр жұмысқа да тар­тылды. Кейіннен Қарқаралы қа­ла­сын­дағы Абай атындағы педаго­ги­­ка­лық училищені, одан соң қазір­гі Әл-Фараби атындағы ұлттық универ­си­тетінің филология факультетін тәмам­даған. Университетте жүріп-ақ еңбек­қорлығымен, зерделілігімен, білімге құш­тарлығымен ғалымдардың назарына ілігеді. Сол себепті 1952 жылдан Ғылым академиясына қарасты А.Бай­тұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында әуелі аспирант ретінде қалдырылып, соңынан кіші, аға, жетекші, бас ғылыми қызметкер, кейіннен бөлім меңгерушісіне дейін жоғарылап, 47 жыл тапжылмай жемісті еңбек етті.

Алдыңғы толқын ағаларының ақыл-кеңесін тыңдап, олардың жанкеш­ті еңбегін үлгі тұта жүріп, түркологияда түрен салынбаған күрделі тақырыпта ізденісін бастайды. Оның ғылыми ізде­ністері қазақ тілінің синонимдеріне ар­налады, яғни зерттеу жұмысының алғашқысы «Қазіргі қазақ тіліндегі зат есім синонимдер» деген тақырыпта профессор Ғ.Мұсабаевтың жетекшілігімен қорғалды. 1972 жылы «Қазақ тіліндегі синонимдер» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. «Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдердің жиналғанынан жиналмағаны әлі көп», дейтін ғалым ана тіліміздегі мол материалды барын­ша қамтып, қазақ синонимдеріне тән ерекшеліктер мен заңдылықтарды ашып, олардың сөз варианттарымен бай­ланысын зерттеп, оны теориялық-прак­тикалық тұрғыдан салалық ғылым дәре­жесіне көтерді. Бұл еңбегі қазақ, түркі тіл білімінде жоғары бағаланып, ғалымды түркологиядағы жетекші лексиколог-синонимист ретінде қалың жұртшылық­қа танытты. Білікті ғалым қазақ тіл білімі­нің жан-жақты зерделеніп, кемелдену тұсында қолға алынып, қарастырыл­ған күрделі ұжымдық еңбектер мен ір­гелі зерттеулерге қатысып, елеулі үлес қосты.

Оның «Қазақ тіліндегі синонимдер» монографиясы – қазақ лексикологиясына қосылған сүбелі еңбектің бірі. Ғалым «Қазақ тілі лексикология­сы» оқу құра­лын қайта өңдеп, толықтырып, жаңа­дан «Фразеология» атты бөлім қосып, 1988 жылы баспадан қайта шығарды. Содан бері бұл кітап жоғары оқу орындары­ның филология факультеттеріндегі оқу үдерісінде тұрақты оқулық ретінде пайдаланылып жүргенін ғалым еңбегіне берілген жоғары баға деп білу керек.

Ә.Болғанбаев – қазақ лексикогра­фия­сына еңбек сіңірген ғалым. Оның бар уақытын сарп етіп, қызыға зерттеп жүр­ген еңбегі толығып, жинақталып 1962, 1975, 1998, 2001 жылдары «Қазақ тілінің синонимдер сөздігі» деген атпен жарық көрді. Алғашқы нұсқасында 4000 сөз, соңғы нұсқада 9000 сөз қам­тылып, синонимдік қатарға ортақ сипаттама берілді. Ана тіліміздің сөз бай­лығының көрсеткіші ретінде бұл ең­бектер ұрпақтан-ұрпаққа жетер құнды да мол мұра деп бағалануы керек. Се­бе­бі жаһандану үдерісіне байланысты тіліміздің қолданыс аясының тарылуы, түрлі техникалық-технологиялық жағ­дайлармен байланысты лексикада кірме сөздердің молаюы, ұлтымызға тән шаруашылық түрлерінің біртіндеп ығысуы, урбанизация үрдісінің кү­шеюі сияқты объективті және ата-баба­ларымыздың сөзге тоқтаған мәрттігі мен сөз құдіретін түйсінуінің жойылуға жақындығы, сөз мәдениетінің, тілдік тұл­ғаның тілдік-мәдени құзыретінің төмендеуі секілді субъективті себептерге байланысты қазіргі оқырмандарға түсініксіз болып қалмауға тиіс сөздер сол сөздіктерге енгізілген синонимдердің басым бөлігі екеніне сенім мол.

Жетекші лексиколог әрі лексикограф маман Ә.Болғанбаев 1968 жылы «Абай тілі сөздігін» жасауға автор әрі редак­ция алқасының мүшесі ретінде қатысты. Абай шығармалары тілінде қолданыл­ған сөздердің жинақталуын ғылыми тұрғыда негіздеді. Сондай-ақ ол қазақ тілінің тұңғыш түсіндірме сөздіктерін алдымен 2 том етіп 1956-1961 жыл­дары, одан кейін 10 том етіп 1974-1986 жыл­дары, соңынан 1 томдық ретінде 1986-1998 жылдары шығаруға қатыс­қан белді де беделді авторлардың бірі болды. Бұл саладағы тынымсыз еңбегі айрықша бағаланып, 1988 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лау­реа­ты атанды. Ә.Болғанбаев 12 том­дық «Қа­зақ совет энциклопедиясы», қыс­қаша ­5 том­дық «Қазақ ССР энциклопе­дия­­­сы», 1 том­­дық «Қазақ тілі энциклопе­дия­сы», тағы басқа басылымдардағы сөздік ­ұяла­ры­ның авторы ретінде қыруар ең­бек жа­сады. Жалпы, ұзын саны 200-ге жуық еңбегі жарық көрген. Оның ішін­де 20 сөз­дік, 2 монография, 3 оқулық, ­­5 кітап бар.

Қазақстанда және Орта Азия респуб­­ликаларында синонимге қатысты диссертация қорғайтындар Ә.Бол­ған­баевтың пікірін алуды мәртебе са­най­тын. Ол бірнеше ғылыми кеңестің мү­шесі болды. Ұзақ жыл Ғылым академиясында, ҚазМУ-да, Абай атында­ғы ҚазПИ-де ғылыми кеңесте талай ізде­нуші-диссертанттың еңбегіне жол ашып, баға беріп, ғылым саласына ба­ғыт­­тады. Оның жетекшілігімен көпте­ген кандидаттық диссертация қорғал­ды. Шәкірттерінің бірі «Ол қазақ тілінің бүгінгі таңдағы мәселесіне келгенде те­рең ойлылық, қайтпас қайсарлық пен тү­бегейлі тиянақтылық танытатын», ­деп атап көрсеткеніндей, республикада ­қо­ғамдық-саяси, әлеуметтік және тари­хи мәселелерді талқылауға, на­сихаттау­ға, ғылыми айналымға түсіруге белсене араласып, мазмұнды да өткір ма­қалаларымен жұрт көңіліндегі ой­ды дөп басып, жа­риялап жүрді. Мы­салы, «Отаршылдықтың тілімізге ти­гізген зардаптары», «Алаш-қазақ – бір ұғым», «Досың кім, қазақ, қасың кім?», «Абайды қайсымыз қа­лай біле­міз?», «Заманынан озған ойлар» сияқты мақа­лаларында ұлттық бітім-болмыс, тіл, діл, сөзқолданыс мәсе­лелеріне өзін­дік көзқарасын көрсетіп, жас ұр­пақ­тың бойында ұлттық сана мен хал­қы үшін мақтаныш сезімін қа­лып­тасты­руға ықпалын тигізді. Сол се­бепті де республикалық газет-журнал­дарда тұ­рақ­ты түрде өз көзқарасын, пікірін біл­діріп жүрген ғалымды 1996 жылы «Егемен Қазақстан» газеті «Жыл­дың таң­даулы авторы» деп атады. «Отар­шыл­дықтың тілімізге тигізген зардаптары» атты мақаласында: «Елуінші жыл­дарда кеңес халықтарының түрі ұлт­тық, мазмұны социалистік мәдениетті қа­лыптастыру мақсатымен, ұлттардың атын қалдырып, затын біртіндеп жою үшін олардың өткен мұраларына кү­дікпен қарады. Тарихи құбылыстар тап­тық тұрғыдан бағаланып, ұлы орыстық мүддеге үйлестіріліп сипаттау бел алды. Қазақтың бай ауыз әдебиетінен «Қамбар батыр» жыры халықтық, ал қалған­дары «байлар табының туындысы» ре­тін­де залалды деп табылды. Залалды деп танылған шығармалар тілінде кезде­се­тін халықтық балама, теңеу сөздерге, бейнелі тіркестерге, туыстық немесе діни ұғымдарға, тіптен мақал-мәтел­дер мен шұрайлы фразеологизмдерге де тыйым салынды. Мысалы: «Ел қамын жеген Едіге», «Есім ханның ескі жолы», «Қасым ханның қасқа жолы», «Абы­лай аспас асу» (асқар бел), алты алаш, алаштың азаматы, еліміз алаш, керегеміз ағаш, киіз туырлықты, ағаш уықты ел, алты арыстың баласы, кебеже қарын, кең құрсақ, кемел би, шынжыр балақ, шұбар төс, шынжырлы шен, шұбар тон, түкті Қошқардың тұқымы, жақсы менен жайсаңдар, ел ағасы, ел жақсылары, дін мұсылман заманда секілді бейнелі сөздер күнделікті қолданыста айтылмайтын көнерген, жағымсыз сөзге айналды, шеттетіліп, ығысып қалды. Бұлар­ды сөздіктерге енгізуге де қаймықтық», деп солақай саясаттың лексика саласына кел­тірген зиянын көрсетеді.

Профессор Ә.Болғанбаев Тіл білімі институтында қызмет істей жүріп, рес­публиканың әр өңіріндегі жоғары оқу орын­дарында мемлекеттік комиссия төрағасы ретінде маман даярлау ісіне де белсене қатысты. Сондай мақсатпен Қарағанды университетіне келген сапары туралы: «1996 жылы Қарағандыға келіп, бір ай бойы мемлекеттік комиссия төрағасы болды. Мен хатшысы бол­дым. Өте мәдениетті, өз ісін шебер меңгерген. Көзі ойлы, орта бойлы. Зейіні бөлек, жады мықты. Синоним туралы әңгіме қозғалса, алдымен Әсет Болғанбаевтың есімі аталады. Қазақтың сөздік қорының мол екенін үнемі айтатын. Принципшілдігі де бар, бірақ әділ­дікті жаны сүйеді. Біз жүрген жері­мізде ол кісінің еңбегін айтып жүреміз. «Тіл біліміндегі ірі тұлғалар» жинағына енгіздік. Болғанбаевтың еңбегі әлі зерттеліп болған жоқ, жан-жақ­ты зерттелгенін қалаймыз», дейді сол кездегі жас маман, қазір қазақ тілі білімі кафедрасының қауымдастырылған профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Бектұрсын Қалиев.

Ғалымның лингвистикадағы еңбек­­тері мадақтауға лайық және мадақ­та­лып та келеді. Мәселен, 1996 жылы Ә.Болғанбаевқа Қарағанды облысы Ақ­­то­ғай ауданының құрметті азаматы атағы берілді. Ақтоғай ауданы Үшарал ауылындағы негізгі мектеп Ә.Бол­ғанбаев есімімен аталады. Әсет есімі 2006 жылы «Атамұра» кор­пора­циясы шығарған «Қарағанды облысы энциклопедиясына» енгізілді. 2008 жылы ғалымның 80 жылдығы Ұлт­тық ғылым академиясында, өзінің туған жерінде салтанатты түрде атап өтіл­ді. Ә.Болғанбаевтың 85 жылдығына орай Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды уни­верситетінде «Тілтанудағы ірі тұлға» атты ғылыми-практикалық конферен­ция өткізіліп, мақалалар жинағы басы­лып шықты. 90 жылдық мерейтойы қарсаңында Ә.Болғанбаевтың еңбектері енгізіліп, өмірі мен еңбек жолына арналған «Сөз әлемі» кітабы жарық көрді. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының қолдауымен Алматы­дағы Ұлттық кітапханада өткі­зіл­ген «Сөз сиқырын зерделеген ға­лым» атты дөңгелек үстел аясында таныс­тырылған бұл кітапқа ғалым туралы жазылған мақалалар мен өлеңдер де енгізілген.

Әсет ағамыздың өмірі де, еңбегі де қызыққа, қуанышқа толы болды десек қателеспейміз. Өйткені ол сүйген ісімен айналысты, содан рухани ләззат алды. Көрнекті түрколог Н.А.Баскаков хаттарының бірінде жазғанындай, араб тіліндегі Ас-Ад, яғни Әсет өз өмірімен осы сөздің арабша екі мағынасын да ақтап жүрді, яғни ол ғылымда арыстан болып, өз еңбегімен бақытқа бөленді.

Ана тіліміздің әр сөзін қызғыштай қорыған ғалымның кәсіби қызметін, ғылыми пайымдарын, синоним іздеу­дегі ерен еңбегін, адами болмысын әр жыл­дары жырға қосып, жүрекжарды лебізін арнағандардың арасында атақты ақындар да, қатар жүрсе тебісіп, жоқ болса шұрқырасып, іздесіп жататын дос-жарандары да, ақыл-кеңесін тыңдап, тұтас бір мектеп қалыптастыруға себеп болған шәкірттері де бар. Олардан басқа жыл сайын филология факультеттеріне түсетін, киелі сөз өнерімен айналысатын, тіпті болмаса ана тілінің мол бай­лығын өз бетінше меңгеруге, сөз мәде­ниетін сақтауға ұмтылатын жастар барда ол кісінің кітабы сөреде шаң басып тұрмақ емес.

Алмагүл ӘДІЛОВА,

филология ғылымдарының докторы 

Айнагүл ҚАЗАНБАЕВА,

филология ғылымдарының кандидаты, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің профессорлары

ҚАРАҒАНДЫ