Иә, теңіз толқынында жүзіп, еңбегімен ер атанғандардың суреті көп мұнда. Сондай-ақ балықшылар мінген арба, ау-құралдары, қабадан мен қайық құралдарын байқайсыз. Кеменің техникалық құралдары да жеткілікті. Тіпті біз бірсыпырасын сұрап та алдық.
Қызыққан экспонаттың бірі – мектепте сыңғырлай қағылатын қоңырау сияқты. Тек тұрқы үлкен демесек, айнымаған сол. Мұны кеме қоңырауы деп атасақ та болатын шығар. Жоқ, олай емес екен. Әлгінің «рында» деген өз атауы барын музейдегілер түсіндіріп айтқан. Бұның қызметі не? Тықақтап осындағыларға сұрақты жаудырғанбыз. Естігенімізді енді осында түсірсек.
Рынданың қызметі сіз бен біз ойлағандай, кеменің сигналы ғана емес. Бұл кәдімгі ұшақтардағы «қара жәшіктің» де қызметін атқарған. Мысалы, Аралдан шыққан кеме Мойнаққа бет алды дейік. Мойнағың қазіргі Өзбекстан тұста. Дұрысы, Қарақалпақстан. Енді қараңыз. Кеме жолға шығарда осы рындаға нөмір салып, арнайы құжат дайындаған. Құжатқа кемеде неше адам, капитаны кім, не мақсатпен шықты, қандай зат бары түгел түсіріледі. Қағаз құжат кеме шыққан аймақтағы кеңседе сақталады.
Ал алда-жалда кеме дауылға кез болып, апатқа ұшыраса, рынданы бірінші іздесе керек. Сондағы нөмір арқылы кемеде кім бар, кім жоғын түгендеп, аты-жөнін айғақтап отырған.
Расы сол, тіпті кеме суға батып, белгісіз кетсе де, Құдай айдап, 20-30 жылдан соң рында табылуы мүмкін ғой. Нөміріне қарап «жарықтық, осында пәлен деген аталарымыз болыпты-ау» деп құжатты ақтарған кейінгі ұрпағы бас шайқайтыны анық.
Айтпақшы, кеме келе жатқанда осы рындамен сигнал береді дедік. Оның да түрлі-түрлісі болған деседі. Біз білмейтін нәрсе көп екен мұнда. Қараңызшы енді. Қайғылы сапар болса, кемедегілер басқа әуенге салып, жағадағыларға белгі берген. Ал балық мол болып, олжалы қайтса, кемедегілер қуанышты хабарды білдіретін рында қоңырау қағыпты.
Қызық жері бар. Балықшылардың жұбайлары рында дауысын ажырата білген. Мысалы, портқа бір кеме таянғанда осы дүниені қағып, дыбыс берсе, қай кеме екенін үйінде отырып таныған көрінеді. «Мына кемеде сенің ағаң жоқ» немесе «Әй, мынау әкең мінген кеме ғой, оралыпты, шай қоялық», деп балаларын тәртіпке келтірген аналардың қасиетінен айналасың кейде…
Музейде бізді назар аудартқан екінші бір дүние бар. Ол – темір аяқкиім. Ғылыми қызметкердің бетіне қарадық. Сұраулы жүзімізге сол уақытта музейге еңбегі сіңген, бүгінде марқұм болған Айбек Әуесхан жауап беріп үлгеріп жатты.
– Бұны теңіз кемелерін жөндейтін механик-шеберлер киген, – деп бастай берді әңгімесін Айекең.
– Мынауыңызды тарсылдатып қалай киген? Өзі ап-ауыр екен, – дедім менде аса таңданыспен.
– Иә, бір сыңарының өзі – 7 келі. Екеуі 14 келі тартады. Салмақты бұдан да көбейтіп киетін болған. Оның басты себебі мынада еді…
Оның айтуынша, темірдің де тозатыны белгілі. Суда жүзіп келе жатқан кеменің бір жартасқа соғып, асты қақырай сөгілуі мүмкін. Тесілген кемені жөндеу үшін арнайы киім киген механиктер су астына түсетін болған. Суға түскенде осы темір аяқкиім қоса киілген. Себебі су астына түскенде салмақты ұстап, адамның су бетіне шығып кетпеуі үшін ауыр темір керек екені белгілі.
Кейде кеменің жылдамдығын арттыратын ең астындағы үш не төрт қалақшалы вентиляторына ау оралып жатады. Мұндайда дереу кеме механиктері киімін киіп, әлгі суреттегі темір байпақты аяғына сұға салуды ұмытпайды. Солай. Су астында жүріп, кемесін жөндей беретін біздің аталардың жүрегі мықты еді.
Музейде кеменің маяк шамы да көзге түседі. Сенсеңіз, осы маяктың құрметіне Арал қаласына клуб салынып, атын да солай атаған. Осы маякқа арнайы орын белгілеп, жаңа стела да тұрғызылды. Қазір сол маяк шамы түнде қараңғылықты тіліп, Арал қаласына әсемдік беріп тұр. Ал енді «Синер» деп аталған кеменің макетін көргенде өте қызық дерек естідік.
Арал қаласынан бұрын балық етінен консерві дайындаған. Бірақ оның қайда дайындалып, қандай цехта шығарылғаны жайлы ешкім біле бермейді. Мына «Синер» деп аталатын кеме ішінде осы тамақ өнімін дайындағанға ұқсайды. Иә, кәдімгі кеме ішінде шағын цех болған. Кеме теңізде балық аулап, сонда бұзып, аршып, дайын өнімді қала сыртындағы портқа жеткізіп отырыпты. Ал енді бұны жалғыз бір «Синердің» атқармағаны белгілі ғой. Мұндай кеменің Арал теңізінде тоғызы жүзіпті. Ал тоғызы балық консервісін дайындаса, онда көп елге теңіздің дәмі бұйырып тұрғаны да.
