Өмірбаянын дүние дерегінен бастаған. Көкшетау қаласында 1911 жылдың 30 тамызы күні дүниеге келдім депті. Әкесі Низами – ағаш шебері, анасы Магиджамал – үй шаруасындағы әйел. Ата жұрты – Татарстанның Балташы ауданы. 1900 жылы жұмыс іздеп сапарға шыққанда, дәм-тұзы біздің елден бұйырған. Анасы әкесіне қарағанда сауатты болса керек. Болашақ жазушыға кішкентай кезінен намаз оқуды үйреткен. Ал әкесі мешітке ораза, құрбан айттарында ғана барады екен. Алты жасқа толғанда анасы Мұртаза молдаға жетектеп алып барып, «еті сенікі, сүйегі менікі» деген. 1920 жылы Көкшетауда алғашқы татар мектебі ашылады. Ибрагим ағай үш жыл медреседе оқып, сауат ашқаннан кейін осы мектептің табалдырығын аттаған. Төртінші класта оқып жүргенде мектепте қабырға газеті шығарылатын болып, оның редакторы етіп болашақ жазушыны тағайындайды. Газет айына екі рет шығып тұрған. Болашақ жазушы осы кезден бастап қабырға газетіне мектеп өмірі туралы шағын хабарлар, мақалалар жазып отырған. Естеліктің ең бір әдемі жері достық туралы. «Осы бір тамыр деген сөзден жаныңа шуақ есіп тұрады. Адам бойындағы бар ізгілік, жанашырлық, қамқорлық осы ұғымға сіңіп кеткендей. 1919 жыл еді. Әке қызыл армия қатарында. Біз үйде үшеу едік. Анам, мен және ақ бас сиыр. Асыраушымыз ақ бас сиырды отбасының бір мүшесі санайтынбыз. Таңертең табынға сиырды қосқанда, анам мені оятпай, өзі тұратын. Ал, мен қалтама бір үзім нанды салып алып, ақ бас сиырды кешке қарсы алатынмын. Күндердің бір күнінде сиыр табынға еріп келмей қалды. Қалтамдағы нан өзіме бұйырды.
– Алланың қарғысы тиді, – дейді сиыршы, – сендердің сиырларыңа жай оғы түсіп өлді. Шамасы, жанында шайтан тығылып тұрған болуы мүмкін. Жаман хабарды естіген анам жылап жіберді.
«Не үшін бізді мұншалықты жазалады екен?» деп екі көзінен сорғалап аққан жасты тыя алмай еңкілдеді-ай келіп.
Сол күннен бастап біздің дастарқанға сүт, ірімшік, май қойылмайтын болды. Мен де Бұқпа тауының баурайынан маң-маң басып қалаға құлайтын табынды қарсы алмайтын болдым.
Бір күні анамның жанұшыра айғайлап: «Балам, тезірек кел, сиырлы болдық!» деген қуанышты даусын естідім.
Екеуміз сарайға кірдік. Дәу сиыр тұр екен. Жалғыз айырмашылығы, біздің бұрынғы сиырымыз тәрізді ақ бас емес, қызыл күрең. Қайдан келді екен?..
«Бұл сиырды бізге әкеңнің тамыры Балтабай сыйға тартты. Қазақтар ең жақсы достарын тамыр деп атайды», деді тосын сыйлыққа әбден риза болған анам.
Арада қаншама жыл өтті. Тамыр деген – тамырлы сөз, тамаша ұғым менің жүрегімді жылытып жүреді».
Бір ғасыр бұрынғы дүние көз алдыңа келгендей. Жазушының балалық шағындағы сүреңсіз көрініс көңіліңді жүдетеді. Ал ат жалын тартып мінгенде көрген қиындығы ше?.. Қазан қаласы. Талантты жастың алдынан келешектің көкжиегі айқара ашылатындай. Бірақ тілегі кесілді. Бұл 1937 жыл еді. Тергеушінің алдындағы ес кетіріп, жан шығаратын ұйқысыз күндер мен түндер. Қатыгез тергеуші сүттен ақ, судан таза жас жігітке «Сен халық жауысың!» деп қарғыс таңбасын маңдайына баспақшы. Бір сұрақты мың қайталап, жаңылдырмақ ниетте.
«Ялта қаласына неге бардың? – дейді тергеуші, – жау элементтерімен қандай байланысың бар? Айт жаныңның барында!»
1937 жылдың қазан айында студенттер жатақханасынан Ибрагим Салаховты қарауылдар қолына кісен салып алып шықты. Таң сібірлеп жаңа атып келе жатқан. Бірақ шапағы талантты жасқа түскен жоқ. Ендігісі тұмшалаған қою қараңғылық еді. Тергеушілер ауысып отыратын. Сұрақтары ғана ауыспайтын. Әбден діңкелетіп, жеті – сегіз сағат бойы жүйкесін жегідей жер еді. Олар дем алып келгенімен, жас жазушы кірпік ілмейтін. Қаққан қазықтай қозғалмай тұрғандықтан ба екен, екі аяғы күп болып ісіп кетті. Сіңірі де жиі-жиі тартылып қала беретін. Аяуды білмес әлдекім қара санына қанжар қадап жатқандай сыздайтын. Тар қапастың іші қара түнек. Темір тордың ар жағынан өлімсіреп жалқын сәуле көрінеді. Үміт сәулесі іспетті. Мынау жарық дүниедегі ең бақытты сәт бостандықта жүріп, Көкшенің саф ауасын көкірегін кере дем алу екен ғой. Талай жұтқан. Әйтсе де адам барды бағалай білмейді екен-ау. Енді, міне, сол ғажап дүниенің, сәулесі мол өмірдің қас-қағым сәтін аңсайды.
Қамшының сабындай қысқа болса да, өткен өмірінің қызылды-жасылды қызықпен көмкерілген сәттерін есіне алады. Мектепте оқып жүрген кезінде-ақ балауса өлеңдері мен шағын да шымыр әңгімелері сол тұста Қазан қаласында жарық көретін «Жас ленинец» газетінде де басылған. Оны айтасыз, Мәскеуден шығатын «Октябрь баласы» журналында да жарияланған. Татардың ұлы ақыны Мұса Жәлел Ибрагим Салахов тырнақалды туындыларын қарша боратып жолдап жатқан кезде осы журналда қызмет істеген. Жеті жылдық мектепті аяқтаған соң, Қазан қаласындағы педагогика техникумына түсті. Әскери борышын өтеп келген соң, Қазандағы мемлекеттік педагогикалық институттың әдебиет факультетінде білім алды. Жас кезінде өндіре жұмыс істегені де осы тұс. «Махаббат» пьесасы мен «Сақшы» өлеңдер жинағы жарық көрді. «Дуэль» повесі оқырмандар тарапынан тәп-тәуір баға алды. Үшінші курста оқып жүргенінде Ялтаға барып емделді. Сол сапарында Ғалымжан Ибрагимовтің қолжазбасын ала келмесі бар ма, сол қырсық болып жабысты. 1938 жылдың 12 мамыры күні КСРО Жоғарғы Соты әскери коллегиясының көшпелі сессиясында жазушы он жылға сотталды. Ол аздай кесілген жазасын өтеп болған соң, бес жыл бойы барлық азаматтық құқығынан айырылсын деген өкім де қоса шығарылды. Алдымен Қазан қаласындағы Плетенев түрмесі, кейін Тобылдағы изолятор, одан әрі Колымадағы он жыл. Кеудесінде жаны бар адамның бәрі жағы үрпиіп қорқатын тозақтың өзі дәл Колымадай қасіретті емес шығар. Неше мәрте анық ажалдан аман қалған. Әбден арып-ашқан, тіршіліктен күдер үзген міскіндер сүйектеріне сіңген адамгершіліктерін жоғалтпай сақтап қалады екен ғой. Соған таңғалған. Енді өлдім дегенде өзі тәрізді саяси айыппен сотталған болгар Георгий Стоянов құтқарып қалған. Кір-қоқыс жайлаған, лас казарманың ішінде ота жасады. Арада біраз уақыт өткен соң мертіккен, сіңіріне ілініп әзер жүретін жазушыны Тайшет лагеріндегі мүгедектер отрядына ауыстырған. Жазушы Колымадан қазақ жазушысы Зейін Шашкинмен, қалмақ ақыны Санджи Каляевтермен танысты. Тар қапаста пікірлес адаммен тілдесудің өзі медеу екен ғой. Зейін Шашкин лагерьдегі барлық ауру-сырқауларды емдейтін. Екеуі оңаша қалғанда жер жәннаты Көкшені, оның көркем табиғатын еске алатын. Ибрагим Салахов қазақтың ғажайып ақыны Мағжан Жұмабаевтың тағдырын, отты өлеңдерін Зейін Шашкиннен естіген.
1948 жылы он жылын өтеп, бостандыққа шықты. Туған өлкесі Көкшеге жетпек. Көркем қыраттарын аралап, саф ауасын жұтпақ. Тағдыр сынағы тағы да алдынан шыққан. Қазан мен Көкшетау қалаларында тұруға рұқсат жоқ. Жан жүрегімен қалаған шығармашылықты ұмытқан жөн. Ең жаманы халық жауы болып айдалып келген адамды еш жерге жұмысқа алмайды. Әзер дегенде Краснояр аулындағы аудандық тұтынушылар қоғамының асханасына орналасқан. Бұл жерде де көрген азабы қаһарлы Колымадан кем болған жоқ. Запыран жылдары солақай саясаттың сойылын ұстағандар қолына қалам ұстатқысы келмесе де, Колыма қасіретін жазғысы келген. Бояуын қалыңдатпай, қаз-қалпында. Өскелең ұрпақ жалалы жылдардың, жаралы жылдардың шындығын білсе екен деген. Әйтеуір, дес бергенде, 1956 жылы Ибрагим Салаховтың ісі қайта қаралып, толық ақталып шықты.
Ендігісі оңай. Бәрі көкірегінде қатталып тұр. Тұлпардың тұсауы шешілгендей. Әуелі Қазан қаласынан «Дала толқындары» атты жыр жинағы басылып шықты. Өз даласы, өз өлкесі Көкшенің көркем суреті. Тек суретті сөзбен салған. Сол далаға деген перзенттік махаббаты, іңкәр сезімі. Сол далада ертегідей сұлу күн кешкен Ақан серінің асқақ өнерін, ғұмырын зерттеді. Айыртаудағы ақсақалдармен жүздесті. Ұзақ зерттеудің арқасында «Құлагер» поэмасы өмірге келді. 1965 жылы Көкшетау өлкесіндегі тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты «Көкшетау қыраттарында» романы жарық көрді. Ақ өлең үлгісімен жазылған әсерлі де әдемі роман әдебиетті сүйетін қауымның тарапынан жақсы бағасын алды. Ең бастысы, «Емендер тамыр жайғанда» роман-эпопеясы жарық көріп, тағы бір арманы орындалды.
Ибрагим Низамұлы бес тіл білетін еді. Көкшетаулық жазушы Жанайдар Мусин Ибрагим Салаховты қазақ жазушыларын орыс тілінде сөйлеткені үшін қазақ әдебиетінің жанашыры деп бағалайтын. Шын мәнінде жер жәннаты Көкшеде өскендіктен, Ибрагим аға жергілікті ұлттың әдемі әдет-ғұрпын, мазмұнды салт-дәстүрін, теңіздей толқып жатқан тұңғиық поэзиясын, әрідегі ауыз әдебиетін өте жақсы білетін. Бұл тараптары білімі мен білігі төл шығармаларында толайым көрініс тапқан.
Жазушының шығармалары әділ бағаланды деуге болар. Ғабдолла Тоқай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болды. КСРО жазушылар одағының мүшесі атанған қайтпас қайсар қаламгерге Татарстанның еңбек сіңірген қайраткері атағы берілді. «Парасат» орденінің иегері Ибрагим Салахов Көкшетау қаласының құрметті азаматы ретінде әспеттелді. Ең бастысы, тағдыр талқысына түсіп, зұлмат заманның запыранын мелтектей жұтқан жазушы тар қапаста отырып армандаған игі мұратына жетті. Бәлкім, темір тордың ар жағынан иненің жасуындай болып көрінген жарық дүниенің жалқын сәулесі Колыма қасіретінен құтылған соң, бақыт шуағына бөлеген болар. Кейінгі жас ерлік пен өрлікті, күніне мың пәле көрсе де, жақсылықтан күдер үзбеуді жазушының ғибратты ғұмырынан ұғынуы керек шығар. Қазіргі күні ілім мен білім ілгері дамығанымен, жан иесінің ішіндегі үміт атты бұраудың үзіліп кете беретіні несі екен. Тағдырдың тәлкегінен тозса, Ибрагим аға тозар еді.
Көкшетау
