Инфографиканы жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Жобада тың бастама көп
Президент тапсырған міндеттің бірі – еліміздегі Су кодексін қазіргі заман талаптарына сай етіп қайта бекіту. Бүгінде аталған құжат Мәжілісте қаралып жатыр. Ал қаңтар айының соңында бұрынғы премьер-министр Әлихан Смайыловтың төрағалығымен өткен Үкімет отырысында Су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024-2030 жылдарға арналған тұжырымдама жобасы қабылданды. Су ресурстары және ирриграция саласының басшысы Нұржан Нұржігітов баяндама жасап, елдегі су тапшылығының алдын алуда бірқатар жоспарлы жұмысымен таныстырды. Министрдің айтуынша, құжат әзірлеуде саладағы қазіргі ахуал мен үздік халықаралық тәжірибелер ескерілген. Сондай-ақ 20 жаңа су қоймасын салу, жұмыс істеп тұрған 15 су қоймасын реконструкциялау және 14 мың шақырымнан аса ирригациялық каналдар мен гидротехникалық құрылыстарды жаңғырту көзделіп отыр.
– Мұнымен қатар тасымалдау кезіндегі өнімсіз су ысыраптарын 50-ден 25 пайызға дейін азайту және қолда бар су ресурстарын 2,4 текше шақырымға арттыру көзделіп отыр. Жалпы, жоспарланған тәсілдерді іске асыру 2030 жылға қарай суармалы жерлерді 2,5 млн гектарға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Бүгінде hydro.gov.kz цифрлық платформасын құру бойынша жұмыстар аяқталуға жақын. Онда су объектілерін, гидротехникалық құрылыстарды және су бассейндері мен аумақтарын, гидропосттарды және т.б. бейнелейтін бірыңғай су кадастры қалыптастырылады, – деді министр.
Бүгінде Қазақстанда 2,3 млн гектар суармалы жер бар. Алайда былтырғы қорытынды бойынша 1,5 млн гектар суармалы жердің 75 пайызы борозда әдісі, 6 пайызы күріш алқаптарын суға бастыру, ал 21 пайызы заманауи тамшылатып немесе жаңбырлату арқылы суарылады. Жалпы, елімізде 2020 жылдан бастап су үнемдеу технологиялары енгізілген алаң 91 мың гектарға ұлғайған. Бұған фермердің суару жүйелерін сатып алуға, су алу және беру үшін инфрақұрылым жүргізуге жұмсаған шығындарының 50 пайыз өтелуі себеп болды.
Жағымды жаңалықтың бірі, шаруаларды су үнемдеу технологияларын қолдануға ынталандыру үшін суару жүйелерін құруға, оған қоса тамшылатып және жаңбырлатып суару жабдықтарын сатып алуға арналған шығындарды субсидиялау үлесі 50-ден 80 пайызға дейін өспек. Осының арқасында суармалы жерлердің ауданы 1,3 млн гектарға дейін өсіп, шамамен 2,1 текше км су үнемделеді және өнімділік артады.
Дәл сол Үкімет отырысында бұрынғы премьер-министр «Суды тиімді пайдалану – аса маңызды міндеттердің бірі, сол үшін ұсынылған тұжырымдама осы бағыттағы негізгі бағдарламалық құжат болады. Ең маңызды бағыты – су шаруашылығына қажетті инфрақұрылымды салу, реконструкциялау және су үнемдеуді ынталандыру қажет» дей отырып, елдегі басты су арналарының бүгінгі күйі көңіл көншітпейтінін де айтты. Мысалы, Орталық Қазақстан мен Астананың басты су арнасы – Қаныш Сәтбаев атындағы каналда сорғы стансалары жұмысының тиімділігі – небәрі 30 пайыз-ақ. Үлкен Алматы каналы қолданысқа берілгелі 40 жыл, содан бері жөнделмеген. Ал суармалы жердің 80 пайызын алып жатқан оңтүстік өңірлердегі су арналары тозған, соның кесірінен 40 пайыз су далаға кетіп жатыр. Екіншіден, су үнемдеуге қатысты бірізділік жүйе қалыптаспаған. Тамшылатып немесе жаңбырлатып суаруға қажет технологияның құны қымбат әрі өзімізде бұл жабдықтар шықпайды. Премьер-министр мұндай қажетті дүниені елімізде шығару керектігін, осыған қатысты жобалардың қазір талқыланып жатқанын сөз етті. Үкімет басшысы бір ай мерзімде отандық су үнемдеу жабдықтарының өндірісін ұйымдастыру жөнінде нақты ұсыныстар беруді тапсырды.
Басты мақсат – көршілермен келісім
Бастысы – біздегі су тапшылығында трансшекаралық суды пайдалану мәселелерін шешу керек. Өйткені географиялық ерекшеліктеріне байланысты Қазақстанның сегіз су шаруашылығы бассейнінің жетеуі трансшекаралық болса, соның салдарынан біз көрші елдер – Қытай, Ресей және Орталық Азия елдерінің су шаруашылығы саясатына тәуелді екеніміз ап-анық.
– Бүгінде су қорының проблемасы ең өткір болып отырған аймақ – Африка және Орталық Азия. Оның ішінде Қазақстанның жағдайы өте күрделі. Елдегі су ресурсының 40 пайыздан астамын құрайтын Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық, Тобыл, Есіл және Шу секілді елдің басты өзендері көрші Ресей, Қытай, Тәжікстан, Қырғызстаннан бастау алады. Оған Сырдарияның Тәжікстан, Өзбекстан аумағынан өтетінін қосыңыз. Президентіміз аталған өзекті мәселені саясиландыруға жол бермей, трансшекаралық өзендердің жоғары ағысында орналасқан мемлекеттермен нәтижелі келіссөз жүргізіп, тиісті көлемдегі судың бөлінуіне жағдай жасап келеді. Ал осы өзендер арқылы ел аумағына келген суды тиімді пайдалануды үйлестіру – Үкіметтің тікелей жауапкершілігі, – дейді Парламент Сенатының депутаты Руслан Рүстемов.
Салалық министрлік берген ақпаратқа сүйенсек, көрші елдер арасындағы трансшекаралық өзендер бойынша ынтымақтастық қолданыстағы үкіметаралық келісімдер негізінде жүзеге асады. Ол бойынша су ресурстарын пайдалану және қорғау жөніндегі бірлескен комиссия мен жұмыс топтарының отырыстары өткізіледі.
– Қазір Қазақстан тарапы өзбек тарапымен «ҚР Үкіметі мен ӨР Үкіметі арасындағы трансшекаралық су объектілерін бірлесіп басқару және пайдалану» туралы келісім жобасын әзірлеп жатыр. Сондай-ақ ресейліктермен бірге Жайық өзені бассейнінде зерттеулер жүргізу бойынша ынтымақтастықты арттырудың бірыңғай жол картасының жұмысы басталды. Зерттеу нәтижесінде су қоймаларын пайдалану ережелеріне қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізу және су тасқыны кезінде өзен бассейнінде орналасқан су қоймаларының жұмыс режімдерін синхрондау бойынша ұсыныстар әзірленбек. Бұл жайылымды суға толтыру, уылдырық шашатын жерлерге су жіберу және Жайық өзенінің экологиялық жағдайын жақсарту үшін табиғатты сақтауға қажетті су ағынын өткізуге мүмкіндік береді, – дейді Су ресурстары және ирригация министрлігінің баспасөз қызметі.
Сондай-ақ министрлік өкілдерінің хабарлауынша, Шу және Талас өзендерінің суын бөлу мәселесіне қатысты мемлекетаралық қолданыстағы су шаруашылық құрылыстарын пайдалану жөнінде Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге бағытталған жұмыстар жүргізіле береді.
Шаруа тіршілігі қожырамасын десек...
Сала мамандарының пікірінше, шаруалардың суға деген қажеттілігі бірінші ескеріліп, жетіспеушілікті азайту үшін арнайы зерттеу жүргізу қажет. Елдегі барлық су пайдалану көлемінің 65 пайызы ауыл шаруашылығы саласының қажеттілігіне жұмсалатынын, тұрақты суару кезіндегі су шығындарының көптеп кездесетінін ескеріп, алдағы вегетациялық кезеңге ерекше көңіл бөлінген дұрыс.
– Су – ресурс ретінде елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі тірегі. Сусыз өндіріс пен ауыл шаруашылығы саласын дамытып, сыртқа тасымалдап, табыс табу әсте мүмкін емес. Мемлекет басшысы Жолдауда су үнемдеу технологиясын кеңінен енгізу, суды шақтап пайдалану мәдениетін дамыту, жаңа тариф саясатын қалыптастыру жөнінде кеңінен тоқталып, атқарушы органдардың алдына нақты міндеттер қойды. Көптеген сарапшының пайымдауынша, гидромелиорация саласының мамандарын даярлау жұмыстары да жетілдіруді қажет етеді. Сондай-ақ қазіргі қолданыстағы «Су кодексі» суды шаруашылық мақсатқа пайдалану тәртібін ғана реттейді, ал су ресурстарын сақтау және тиімді пайдалану шараларына ықпалы мен мүмкіндігі өте төмен. Сол себепті жаңа «Су кодексінде» осы мәселелер қамтылғаны жөн. Президенттің тапсырмасымен өткен жылы құрылған салалық министрлік қалыптасқан жағдайды шұғыл сараптап, барлық деңгейдегі су шаруашылығының жұмысын тиімді үйлестіруді қолға алуы қажет, – дейді сенатор Р.Рүстемов.
Министрлік тарапынан былтырдан бері вегетациялық кезеңнің тұрақты өтуін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдар және облыс әкімдіктерімен бірлескен дайындық жұмыстары да басталып кетті. Ең алдымен олар 2023-2024 жылдардағы вегетациялық және вегетациялық кезеңге арналған жұмыс жоспарын бекітті, осы арқылы сыртқы және ішкі іс-шараларды іске асыру көзделген. Екіншіден, вегетациялық кезеңнің тұрақты өтуі үшін барлық су шаруашылығы объектілері, олардың су жинауға дайындығы зерттелді. Үшіншіден, тариф есебінен гидротехникалық құрылыстарды жөндеу жоспарланыпты.
– Су қоймаларын салып немесе күрделі жөндеген дұрыс. Сондай-ақ көктемгі тасқын су мен күз кезінде табиғи көздерден жиналатын артық суды барынша пайдалану керек. Осы сумен тоспалар мен ішкі өзендер арқылы суармалы жайылымдар мен елді мекен жанындағы көп көлді суландырсақ, жаз айында қиындық болмайтыны анық. Шабындық, қысқы мал азығының мол болуы да ауыл айналасындағы ішкі каналдар мен көлдерге, суармалы жерлерге байланысты. Екіншіден, қазір су қоймаларын салудан бөлек, ондағы жиылған судың жерге тез сіңбеуі маңызды. Ғалымдар түрлі зерттеулер арқылы су қорын сақтайтын амалдар тауып жатыр. Өзге мемлекеттерде мұндай ғылыми ізденістердің нәтижесінде көктемгі тасқын су, еріген қар, жауған жаңбыр суын босқа ысырап қылмай, ауыл шаруашылығына пайдаланып келеді. Ал бізде керісінше, су басқан аймақтарға жыл сайын көп қаржы бөліп, тұрғын үйлерді көшіру, адамдарды басқа жаққа орналастыру жұмыстарымен айналысып кететініміз жасырын емес. Біздегі су үнемдеуде көп зерттеу және жаңашылдық қажет, – дейді ауыл шаруашылығы сарапшысы Мырзахмет Өксікбаев.
Айтпақшы, Үкімет отырысында қабылданған тұжырымдаманы іске асыру үшін 2 трлн теңгеден аса қаржы керек. Аталған қаражат жаңа су нысандарын салу, қолданыстағыларын қайта жаңғырту, 3,5 мың шақырымнан астам каналды цифрландыру және суару жүйелерінің су есебін автоматтандыруға жоспарланған. Сондай-ақ су ресурстарын ұтымды пайдалану үшін суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйін жақсарту көзделіп отыр. Ал биыл су қоймаларын зерттеуге 1 жарым млрд теңге ақша бөлінеді. Жалпы қазір еліміздің су шаруашылығы кешенінде жобалық көлемі 87,8 текше метр болатын 331 су қоймасы, 125 су торабы, 3392 канал, 473 бөгет және 1667 гидротехникалық құрылыс бар.
