Қойылым бүгінгі отбасының талайлы тағдыры туралы. Әулеттің үлкені – Әбдірәсілдің құдай берген бес баласы бар. Бір қыз, төрт ұл. Төрт ұл дүниенің төрт бұрышын тіреп тұрғандай. Қатарларынан қалмай, бұйырған несібелерін теріп жеп жүрген әртүрлі мамандық иелері. Әлдеқашан ауылдан қол үзіп, қалаға көшіп кеткен. Бүкіл бітім-болмысымен қалалық психологияға бауыр басып үлгерген. Көпке топырақ шашып қайтеміз, десе де бітпейтін де қоймайтын қаланың абыр-сабыр хал-ахуалымен, бүгін ана шаруаны тындырсам, келесіде ана жұмысты бір ыңғайлы қылсам деп, ертелі-кеш сүрлігіп, асып-сасып, бірақ осы өлермендігінен де ойдағыдай нәтиже шығара алмай, іштей тынып, іштей булығып, өзімен өзі арпалысып жүретін жандар аз ба? Әбдірәсілдің балалары – осыған ұқсас типтің адамдары. Олардың жадынан кіндік кескен атажұрт, ауылдағы ағайын-тума, дос-жаран, тіпті әке-шеше дейтін қасиетті ұғымдар әлдеқашан өшкен. Оларды іздемек, құрметтемек түгілі, оларға деген титімдей сағыныш сезімін де қолдан «өлтіріп» тынған. Бәлкім ара-тұра телефонмен ғана амандықтарын біліп тұрар. Болды, бітті. Бірақ мұндай жатбауырлық Әбдірәсіл ақсақалға ұнамайды. Әбдірәсіл (Боранбай Молдабаев) мен кемпірі Шамшагүл (Майра Омар) балаларын өлгенше сағынады.
Әбдірәсілдің бар арман-мақсаты – балаларын көріп, мауқын басып, бір жасап қалу. Әрі ойлап, бері ойлап, ақыры ақсақал мынадай берік шешімге бел буады. «Әкең өлді» деп көршісі Қойлыбайға балаларына хабар бергізеді. Суыт хабар қалалықтардың құлағына жетіп үлгереді. «Әке керек болса, енді елге келмей көрсін!», дейді Әбдірәсіл. «Суыт хабарды» алғаш естіген үлкен ұлы Бақберген інілерін құлақтандырады да, ертеңінде әйелдерін ертіп, бір кісідей жиналып, жылап-сықтап ауылға жетіп келеді. Есіктен аттамай жатып «әкем-аудың» сүйекті сырқыратар «жоқтауы» басталады.
Ал Шамшагүл шалының «өлгендігінен» бейхабар. Оған Әбдірәсіл алдын-ала ескертпеген. Ол балаларының келіндерімен бір кісідей тізіліп келгендігіне мәз. Анасының балаларымен ойда-жоқта кездесуі өте әсерлі. Күлкілі эпизод жетіп-артылады. Балаларын көрген Шамшагүлдің қуанышында шек жоқ. Ол әлі де әкесін «жерлеуге» жиналып келе қалған ұл-қызының бұл батыл әрекетіне аң-таң. Қойлыбайға «сен мал танисың ғой, қорадағы жарамды қойды сойып, көрші-көлемге хабар беріп, қазан көтеру қамына кіріс» деп «бұйрық» береді. Және әзірде «белім, белім» деп қақсаған шалының «өліп» қалғандығымен шаруасы шамалы, «балалары бір кісідей жиналып келгенде оныкі не жатыс?» деп ұрысып қоюды да естен шығармайды. Оңаша қалғанда келіндеріне: «мен енді сендермен бірге қалаға кетемін, мал-мал деп өлуге келдім, қоралы малымен ұшпаққа шығар болса көрерміз, қалсын осында!» деп шалына қыр көрсеткендей, тосын мінез танытатыны және бар. Келіндері бір-бірін жеп қоятындай, ала көзденіп ыдыс-аяқты қаттырақ сылдырлатады. Сондағысы – «кемпірді қолдарына кім алады, үлкен кісіні кім бағып-қағады?» Бәлкім, Шамшагүл осыны келіндерін сынау үшін әдейі айтқан болар. Төрт келіні – Бәтима (Алтынай Нөгербек), Көркем (Айман Карпсейтова), Сара (Диана Жолдыбек), Ботагөздердің (Әмира Омарова) образы барынша шынайы дараланған. Сахнада әрқайсысының атқаратын міндеттері бар және бірімен-бірін шатастыра алмайсың. Бақбергеннің «бәрін Бәтима шешеді» дейтіні әрі осы сөйлемнің сан мәрте қайталанатыны ешкімді жалықтырмайды, керісінше тағы да айтыла ма екен деп елеңдеп отырасың. Оқиғалар сұлбасымен жымдасып кеткен.
Әбдірәсіл «өлдім, өлдім» деп қашанғы жатсын, оның үстіне түзге шыққысы келеді. «Бұл не шу, бұл не айқай? Бұтыма сигізетін болдыңдар ғой, түге!..» деп шыға келеді. Кенже ұлы Күнберген (Нұрсұлтан Есен) тірі әкесін көргенде тіл-аузы байланып, талып қалады. Осы тұсты режиссер ойнақы шешімдермен ұтқыр пайдалана білген. Иә, сазгерге керегі – әуен, суретшіге – бояу, ақынға – сөз, ал режиссерге не маңызды? Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі режиссер Нұрлан Жұманиязовтың «Патша көңілге...» сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Драматургпен сөйлескенде, былай деді: «Шығарманың сүйегі – менікі, еті – Нұрландыкі». Осы пікірдің арғы астарында буырқанған шындық жатыр. Қойылымның соңында Гүлжәмила мен Қойлыбайдың бір шешімге келгені, қалған өмірді бірге сүрмек болған пейілдері – сөз жоқ, режиссердің үлкен олжасы.
Әбдірәсілдің «өлген» әрекетіне балалары ақырында реніш білдіреді. «Қаншама шаруаларым, лекцияларым оқылмай қалды...», дейді Бақберген. «Сіздікі бұл не ойын? Ерігіп жүрген кім бар? Біз әскери адамбыз, ертең шынымен жағдай анандай болғанда басшылардан қайтіп сұранамын?» Ақбергеннің қабағынан қар жауып тұр. «Таксистердің арасында бұзылмаған заң бар, қазалы жерге қолдан келгенше қаржы жинап береді. Кеше маған да «әкеңе құран оқытарсың» деп конверт берді. Аламын ба, алмаймын ба, білмеймін?..», деп Шымберген мұрын астынан міңгірлейді. «Ала берсеңші, кейін керек болады ғой...», деп ақыл қосады Күнберген. Күлмей көріңіз!
«Сендердің өстіп айтатындарыңды білгенмін. Ал әке-шешелеріңің тері сіңген осы шаңырақта еш жерден кезіктіре алмайтын бір ғажайып иіс бар. Сендер оны ұмытқалы қашан. Сол иіс сендерді бәле-жаладан қорғап жүреді. Мен өлген күні ол иіс те аспанға ұшып кетер. «Өліп», сендерді шақырып алған себебім, аунап-қунап жатып, сол иісті армансыз иіскесін дедім. Менде бөтен ой жоқ. Патша көңілдің енді не қалайтындығын кім білсін... Екінші мәрте өлу дегенді атамаңыз!..» Егер Әбдірәсіл «біз қартайдық, ауылға келіп, қара шаңыраққа ие болыңдар» десе, оңбай «ұтылар» еді. Ол – әбден айтыла-айтыла ақжем болған байлам. Жұрттың елеңдей қоюы қиын....
Гүлбану ӘМІРОВА,
филология ғылымдарының кандидаты, доцент
