Басылым Қырғызстан мен Қазақстан оқырманына ғана емес, тоталитарлық режім басқарған елдерде де сталинизм мен қуғын-сүргін тарихына қызығушылық танытқан әлем аудиториясына арналған. Осы уақытқа дейін отандық тарихнамада бұл тақырыпта жеке әдебиеттер, отандық материалдар жинақтары жарық көргені белгілі. Бірақ осындай іргелі еңбектер жоқтың қасы еді. Сондықтан 1932-1933 жылдары Қазақ Республикасында болған аштық пен қайғылы оқиғалар тақырыбы байыпты қосымша зерттеулерді қажет етеді. Ал зерттелген бағыттың бірі – күштеп ұжымдастыру жылдарындағы көрші елдерге қазақ халқы эмиграциясының ауқымы.
Қазақстаннан тыс жерлерге қоныс аударуға мәжбүр болған адамдардың нақты саны әлі белгісіз, бірақ кез келген жағдайда бұл сандар бұрын айтылғаннан әлдеқайда көп болады. Сонымен қатар көші-қон бағыттары жаппай сипатта болды, ел шекарасынан әр бағытта – Қытай, Ресей, Өзбекстан Тәжікстан, Қытай, Ауғанстан және Қырғызстанға созылды. Жалпы, елімізден тыс жерлерге эмиграцияның ауқымы адамды таңғалдырады. Сонымен бірге кеңестік үгіт-насихат машинасы дәл осы 1920-1940 жылдары КСРО-да, жалпы Қазақстанда «социализмнің түпкілікті жеңісі» және «марксизм-ленинизм идеяларының» салтанаты туралы үнемі уағыздап отырды.
Мысалы, өнімдердің жетіспеушілігі, олардың әділетсіз бөлінуі тақырыбы 1930-1940 жылдары саяси эмигрант Мұстафа Шоқайдың еңбектерінде қозғалды, сонымен қатар коммунистік партия мен НКВД-ның құпия мұрағаттарында жинақталды. Бірақ олардың барлығы көпшілікке жабық болды. Қырғыз ғалымдары мен мұрағатшылары 30-жылдардағы аштық тақырыбы бойынша «Қазақстандағы ашаршылық: Қырғызстандағы қазақ босқындары. 1932-1933» атты жинақты қысқа мерзімде әзірлеп шықты. 2020-2023 жылдары жұмыс істеген саяси құрбандарды толық ақтау жөніндегі комиссия мүшесі ретінде Қырғызстан мұрағат қорлары және әріптестерімнің еңбектерімен жақсы танысып, осы құжаттардың елге көшірмесін алып келген едім.
Табиғи апат – жұт немесе аштық қазақ даласында бұрын да болған, алайда 20-30 жылдардағыдай күштеп ұжымдастыру саясаты салдарынан ауқымы жағынан осындай қорқынышты әрі қайғылы болған емес. Миллиондаған жанның трагедиясы үшін ешкім жауап берген жоқ. Қырғызстан ғалымдары жазған жинақта балалар мен әйелдердің өлімі, каннибализмнің көптеген мысалы келтірілген. Қырғыз еліне пана іздеп тек шекаралас Алматы, Жамбыл облысы емес, сонымен қоса мыңдаған Абыралы аймағы, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, оның ішінде Мағжан Жұмабаевтың туыстары келген. Бұл зұлматтың Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тағдырына да қатысы бар. Жер жәннаты Жетісудан Бішкекке амалсыздан отбасын алып кеткен Тоқа атасының жан жары мен кенже қызы қайғылы жағдайда қаза табады. Жетім қалған Тоқаның ұлдары Жомарт пен Кемел балалар үйіне түседі. Кейін олар Шымкенттегі жетімдер үйінде болып, Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанған. Соғыста Жомарт Тоқаев Калинин майданында, Ржев маңайындағы қырғында қаза табады. Тарихтың осы қайғылы беттерін Мемлекет басшысы баяндап берген еді.
Қырғызстанның мемлекеттік мұрағаттарында «қазақ босқындарының» тарихына қатысты көп дереккөз бар, бұл кеңес өкіметінің қайғылы оқиғаларды қасақана, Қазақстанда апаттың болуы туралы ақпаратты қатаң түрде жасырғанын көрсетеді. «Босқындар» бойынша барлық дерлік құжатқа «өте құпия» деген белгі қойылды. Бірақ Қырғызстан басшылары қазақ бауырларын «Нан қорын ашу», жаңа ұжымшарлар ұйымдастыру арқылы адамдарды аштықтан құтқаруға тырысты.
Жинақты құрастырушылар РСФСР Үкіметі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұлов пен Қырғызстан Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Жүсіп Абдрахманов босқындарға көмек көрсету мәселесімен үнемі ынтымақтасып отырғанын көрсетеді. Сонымен қатар Қырғызстан басшылары мен Тұрар Рысқұлов өзара жақсы таныс болып, осы мәселелерді шешудің жолдарын талқылаған. Құжаттар көрсеткендей, Тұрар Рысқұлов сталиндік билік пен ұжымдастыру саясатына қолынан келгенше қарсы тұрған, қолындағы билікті пайдалана отырып қырғыз, орыс, татар (М.Сұлтанғалиев), башқұрт (Заки Уәлиди Тоған) сияқты саясаткерлермен келісімге барып ұйымдастыра білгенін көреміз. Мысалы, мұрағат құжаттарынан Т.Рысқұловтың Қырғыз басшыларына оннан астам арнайы телефонограмма жіберіп, қазақ босқындарға көмек көрсетуін талап еткенін көруге болады.
Қырғыз ғалымдары жазғандай, қазақ босқындарының қайғылы тағдырын көріп, егер барлық жауапкершілікті өз мойнына алмаса, қырғыздар да осындай тағдырға тап болуы мүмкін екенін түсініп, Ж.Абдрахманов адамдарды аштықтан құтқаруға тырысады. Жинақтың құрастырушылары атап өткендей, Жүсіп Абдрахманов пен оның серіктерінің шешімділігі жүздеген мың жазықсыз адамды өлімнен құтқарды Бұл тұжырымдарды профессор З.К.Құрманов пен Қырғызстанның басқа да тарихшыларының зерттеулерінен көре аламыз ( Курманов К.Ш. Исповедь юриста: автобиографический очерк. Бишкек, 2017. – С.9).
1932 жылы 23 тамызда Ж.Абдрахманов күнделігінде былай деп жазады: «Мен нәтижесінде украиналық «оқиғаны» қайталамас үшін, оны (егін – Б.А.) жеткілікті жинап алғаннан шала жинаған дұрыс екенін дәлелдей алмадым». Жүсіп Абдрахманов күнделіктерінде әлі күнге дейін Қазақстан жұртшылығына белгісіз бауырлас халықтың қорқынышты қайғысы туралы үлкен жанашырлықпен жазады: «...Фрунзе (қазіргі Бішкек – Б.А.) жанында 2-қала – Қазақ киіз үйлерінің қаласы осында қоныс аударған азаматтар өсті... аштық пен кедейлік. Бұл Филиптің жұмысының нәтижесі. Тек ол ма? Маркстің керемет бағыты бар: капиталистік дамыған елдер, оның капитализмі, аурулары (бұқараның күйреуі, дағдарыс, жұмыссыздық және т.б.) тек оған баратын елдердің болашағын көрсетеді. Сонымен, қазақтардың тағдыры мен болашағы қырғызды көрсетпей ме? Ұқсастығы ...» Ж.Абдрахманов Филипп туралы айта отырып, Қазкрайкомның бірінші хатшысы Филипп Голощекинді анық көрсетеді. Сондай-ақ Ж.Абдрахманов «марксизм классиктерінің» экономикалық теориясының қателігін ашып көрсеткен.
Қырғыз билігінің хабарлауынша, Қазақ үкіметі аштық жылдары өз азаматтарына көмек көрсетуде ерекше тиімді шаралар қабылдаған жоқ (Бұл пікірмен отандық ғалымдар толық келісеміз). Құжаттардан көрініп тұрғандай, Қазақстан Үкіметі адамдардың басынан өткерген қайғылы оқиғалар туралы шындықты жасыруға тырысқан. Айтпақшы, бұған Қазақстан Үкіметі мүшелеріне Ташкентте орналасқан БК(б)П Орталық Азия бюросы назар аударды. Жоғарыда айтылғандардан көріп отырғанымыздай, Қазақстаннан айырмашылығы Ж.Абдрахманов басшылығының маңызды рөлінің арқасында Қырғызстанда жаппай аштықтың алдын алды. Сондықтан көршілес елде ондай аштық зұлматы болмағаны белгілі.
Соған қарамастан, Мәскеудің тапсырмасы және БК(б)П Орталық комитеті саяси бюросының 1933 жылғы 22 қыркүйектегі шешімімен Қырғыз партия ұйымы Ж.Абдрахманов ойдан шығарылған сылтаулар бойынша қызметінен босатылды, кейін қуғын-сүргінге ұшырады. Жинақта Ж.Абдрахмановтың күнделігімен танысқан И.Сталин және КСРО-ның басқа басшыларының жазбалары келтірілген, бұл олардың Қазақстандағы ұжымдастыру бағытының қайғылы жағдайға әкелгенін жақсы білетіндіктерін тағы да растайды (Ж.Абдрахманов.1916. Дневники. Письма к Сталину. Фрунзе: «Кыргызстан», 1991).
И.Сталин Қырғыз басшысының күнделік жазбаларымен танысып, саяси бюро мүшелеріне оларды оқуды тапсырады. Жинақтың авторлары КСРО-ның «көсемдері» туралы түсініктемелер береді. М.Калинин Ж.Абдрахмановтың «Марксист емес» екендігі туралы жазады, Л.Каганович ол туралы «Оңбағанды тәрбиеледік» деп жазды, күнделік авторының өзі «шіріген материал» болып шықты. Дәл осындай пікірлерді В.Молотов – «Өзін сүйген шірік», ал Серго Орджоникидзе «қоқыс» деп білдірді. Тіпті осы қысқаша түсініктемелерде сталиндік ортаның қанқұмарлығы, адамгершілігінің төмендігі мен дөрекілігі айқын байқалады. Сол саяси бюроның шешімімен Ж.Абдрахманов ату жазасына кесілді.
Жинақ материалдарынан Қазақстандағы ұжымдастыру саясаты қазақтардың көрші республикалар мен мемлекеттерге ауқымды көші-қон әкелгенін байқауға болады. Т.Рысқұлов пен Ж.Абдрахманов сияқты басшылардың шешуші әрекеттері ғана Қырғызстан аумағындағы қайғылы оқиғаның салдарын жеңілдетуге мүмкіндік берді. Құжаттар көрсеткендей, Қырғызстан басшылары ұжымдастыру саясатының салдарын жеңілдету үшін көп жұмыс атқарды. Үлкен тәуекелге қарамастан, халықтың азабын жеңілдетуге тырысқан Жүсіп Абдрахманов пен оның серіктестеріне алғыс айтуымыз керек. Жинақ тақырыпқа сәйкес иллюстрациялар және библиографиямен жабдықталған.
Қайғылы жағдайға куә болғандардың естелігі үлкен мәнге ие. Бауырлас Қырғыз Республикасында өмір сүріп үлгергендердің өмірбаянын сипаттауда құжаттық растау бар. Қазақстан тарихының осындай маңызды, әлі де аз зерттелген кезеңіне қатысты материал жинау және жүйелеуде орасан зор еңбек атқарған Қырғызстан ғалым-тарихшыларының еңбегі лайықты бағасын алады деп санаймыз.
Бүркітбай АЯҒАН,
Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, профессор
