Коллажды жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Ол ұлы Абайдың «Бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол» деген өсиетіне сүйене отырып, қоғамда бар мынандай кеселдерді атап көрсетеді: есірткі саудасы, нашақорлық, вейптердің таралуы, насыбай ату, лудомания, яғни құмарпаздық, тұрмыстық зорлық-зомбылық, буллинг пен агрессия, вандализм, ысырапшылдық. Сонымен қатар Мемлекет басшысы осыларға қарсы тұрып, олардан арылу үшін ұлттың жаңа келбетін айқындайтын және қазіргі кезеңге сай келетін негізгі құндылықтарды айқындады. Олар: Тәуелсіздік және Отаншылдық, Бірлік және Ынтымақ, Әділдік және Жауапкершілік, Заң және Тәртіп, Еңбекқорлық және Кәсіби біліктілік, Жасампаздық және Жаңашылдық.
Олай болса, Мемлекет басшысы көтеріп отырған ұлттық құндылықтар мен қоғамда бар кеселдерді Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн мен Абайдан бастап Шәкәрім, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа, Мұхтар, Бауыржан, Дінмұхамед, Мұзафар, Әбіш сынды халқымыздың дана тұлғаларының нақыл сөздері арқылы ой елегімізден өткізіп, олардың бізге не айтып, нені өсиет етіп қалдырғылары келгендерін түсінуге тырысып көрелік. Мәселен, әлемге әйгілі ойшыл Әл-Фарабидің пікірінше, қоғамның кеселі де, оның құндылықтары да мінез-құлыққа тікелей байланысты. Оған ұлы Абайдың адамға ақыл керек, іс керек, мінез керек дегені де дәлел бола алады. Өйткені адам аласы ішінде болғандықтан мінездің міні рухани кеселге жататыны да белгілі. Рух азса, намыс тозады. Әңгүдік дәурен әлеуметтік делқұлылыққа, рухани нақұрыстыққа бой алдыруға әкеледі. Пиғылы лас адам тураны қисық бұрмалайды.
Мінез бен ақыл жарасса, адамгершілік ұтады. Адалдық пен абзалдықты тот баса алмайды. Адалдық дегеніміз – бәріне қанағат қылып, таза еңбекпен күн көру. Ендеше, адамға қиянат қылмай, заманға керек таза еңбекпен айналысу керек. Өйткені адамның ең артығы – ерінбейтін, еңбекшіл, шыдамдысы. Жүрегі таза адам қиянатқа бармайды. Онда өзімшілдік пен іші тарлық та болмайды. Сонда ғана ол бойында иманы бар, ақылы таза және рухы бар адам болады. Иман жиямын десең, пиғылың таза болу қажет. Сенімсіз иман болмайды. Бүгінгі күннің басты мақсаты – күйреген рухты қайта көтеру. Өйткені рухы мен намысы сөнген ел – өлген ел. Адамы әділ жерде, жұрты да әділ болып, қоғамның ісі оңға басады. Азаматтар дұрыс-бұрыстың не екенін білмей жатса қоғам азады. Әділдікті мойындау – адал кісінің ісі. Жалғанды ақиқат қана жеңеді. Әділдік бар жерде ғана елдік бар.
Ұлы Абай адам бойындағы жағымсыз мінез-құлыққа жататын пайда, мақтан, әуесқойлықты шайтан ісі деп қарастырып, пайда ойлама ар ойла, мақтан қумай, керек қууға шақырады. Себебі надан адамның көзі болғанымен, ойы болмайды. Ол распенен таласып, қасақана қиянат жасап, жарым адамға айналады. Ондай пенде сөзге сеніп, түзелгісі де келмейді. Ойы жоқ, ынсапсыз адам істің ақ-қарасына қарамай, шындықты мойындамай, қисынға сену арқылы рухани мүгедектікке ұрынады. Пейілі кетіп, ант ұрғандар сөзге тоқтамайды, шындыққа бойсұнбайды. Сондықтан олар уайымсыздық, салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, қайғыға салыну, құмарға берілу сияқты ой кеселдеріне ұрынудан бөлек ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық деген кеселге ұшырайды. Ендеше, талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік еріншектіктен шығады. Сондықтан Абайдың адам баласының ең жаманы – талапсыз, тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас дейтіні осыдан. Әділет жоқ жерде асылың жасық, алтының тас болып көрінеді.
Сөзшеңдікке беріліп кеткен жерде надандық орнап, қараңғы түнек басады. Уақыты мен орнына сай келмейтін жалған қимыл көбейеді. Паңдық, надандық, тәкаппарлық, опасыздық пен ойсыздық, асқақтық не айтқызып, нені істетпейді?! Дүниеқұмарлық, ашкөздік, пендешілік және жаман істер адамды түрлі пәлекетке ұрындырады, Алланы ұмыттырады.
Яғни оның бағы да, соры да мінезде. Сондықтан жаңаның тамырының көнеде жатқандығын ескере отырып, өткенді өгейсіретпей, оның жақсысын да, жаманын да ұмытпау керек. Бірақ баяғыны жөнсіз көксей беріп, бүгінгі өмірге үйлесе алмай қалмас үшін оның құрметтісін қадірлей білген жөн. Уақыт бәрін өз орнына қояды. Бастысы, заманнан неше түрлі заман туып, замана жылдан-жылға сұм болып бара жатқанда ел болып алу керек. Ол үшін мінезді қолға алып, оны түзету қажет. Әйтпесе, ешкімнің де жұлдызы жанбайды. Ең алдымен, ынтымаққа үйрену қажет. Сонда ғана азаттықа үйренеміз. Өйткені ұлттық рухсыз, оның асыл құндылығынсыз ұлттың тәуелсіздігі болмайды. Басқаша болғанда рухани бедерсіздік саяси тәуелсіздікті де тәрк етеді. Біз кеше ғана «күйреу кезеңін» бастан кештік, жаңа жағдайдағы «өтпелі кезеңді» де көрдік, «қайта өрлеу немесе қайта түзелу кезеңінде» іздендік, адастық, өлгенімізді тірілтуге күш салып бақтық. Ал енді бүгінгі жаңа ұрпақ үшін бұл шын мәніндегі «дәурендеу кезеңі» болуы керек. Ол үшін оның бойында ата сөзге тоқтайтын, жақсы болудың жақсылық жасаудан басқа жолының жоқ екендігін білетін және атасыздық – отансыздық, отансыздық – опасыздық, опасыздық – имансыздық дегенді түсінетін рухтың болуы шарт. Олар ар білімін игеріп, тілегі ақтың – ісі хақ дегенді ұғынуы қажет.
Осы тұста еліміздің ұйытқысы – әдет-ғұрпымыз, ал халқымыздың дәстүрі біздің асыл мұрамыз екендігін ескеруге көңіл аудару керектігін еске салған дұрыс сияқты. Ол түптеп келгенде бүгінге ғана емес, ертеңге де керек халықтық тәжірибе. Ережеден өнеге артық деген осы. Қазақтардың моральдық кодексін олардың мақал-мәтелдері мен аңыз-әпсаналарынан іздеген жөн. Ата-бабаларымыздың қалдырып кеткен талап-тілектері мен ақыл-кеңестері бұл өмірден түйген ұлағатты сөздері, аманаттары өсиет ретінде қазақы ортада міндетті түрде орындалып отырған. Бұл өсиеттер адамгершілік, ар-намыс, ұят, мейірімділік, жігерлілік, батырлық сынды адамның бойындағы жақсы қасиеттермен қатар мақсат, мұрат, елдік мәселелері сияқты ұғымдары қамтылып, ақыл-кеңес ретінде ел ортасына таралып отырған. Қазақта «Адамның басшысы – ақыл, болжамшысы – ой, жетекшісі – талап, жолдасы – кәсіп, қорғаны – сабыр, қорғаушысы мінез болса, адам өзін дұрыс ұстай алмақ» деген сөздің айтылуы кездейсоқ емес. Нақыл сөз – ақыл сөз деген осыдан шығады. Ақылнама – қазақ мақал-мәтелдері мен қарасөздерінің, ақылман ой-нақылдарының қазынасы. Ол – өсиет және ақыл сөз, өмірдің өз табиғатынан, тұрмыс толғамдарынан туған даналық сөз, тағылымды толғам.
Адамгершілік құндылығында өмірдің мән-мағынасы талданып, адамның белгілі бір қоғамдағы атқаратын міндеті мен мінез-құлық нормалары қарастырылады. Бұл жерде мәдениеттің алар орны ерекше. Ол – адам болу өнері. Мұнда шындықтың жолы, әділет, құт пен ырыс, дәулет және ақыл, парасат, ұстамдылық, қанағат көрініс табады. Ниеті дұрыс, адамгершілігі мол адам ғана қоғамда сенімді орныға алады. Демек бүгін сен түзелсең, ертең ел түзеледі.
Адам, табиғат, рух, қоғам өзара үйлесімділікпен жаратылған. Сондықтан олардың арасындағы тепе-теңдікті сақтау – адам баласының парызы. Ұлылардың сөздері мен насихаттық уағыздық мәтелдері ойдан шығарылмаған, нақты өмірден алынған шынайы бейнелерін береді. Олар адамдарды еңбекқорлыққа, адамгершілікке, отансүйгіштікке, бірлік пен ынтымаққа, жауапкершілік пен жасампаздыққа, әділдік пен имандылыққа шақырады. Бұл – Мемлекет басшысы таңдаған әділетті қоғамға апаратын төте жол.
Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ,
қоғам қайраткері
