Қаралы жиында Жамбыл облысының әкімі Ербол Қарашөкеев сөз алды. Ол Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Желдібаевтар отбасына көңіл айту жеделхатын оқыды. Мемлекет басшысы көрнекті күйші-композитордың мезгілсіз қаза болғандығын күйзеліспен қабылдағанын жеткізіпті. Бұдан кейін өңір басшысы, сонымен қатар зиялы қауым өкілдері ұлттық өнерді ұлықтаған, күй әлемін күмбірлеткен талантты жанды еске алып, тебірене сөйледі.
Алпыс жылдан астам уақытын сахнада өткізіп, күйлерімен рухани кеңістігімізді байыта түскен дәулескер күйшінің мол мұрасы қалды. Әбекеңнің кіндік қаны тамған жер – Шу ауданындағы Көктөбе ауылы. Әкесі Желдібай мен анасы Күлжәмилә қатардағы шаруа адамдары болатын. Екеуінен бір қыз бен төрт ұл тараған.
Әбекең бастауыш мектептің табалдырығын аттағаннан кейін домбыра тартуға құштарлығы арта түседі. Бір күні өзімен көршілес тұратын, соғыс ардагері Ыдырыс есімді ақсақалдың домбыра тартып отырғанын көріп қалады. Бозбала қара талдың көлеңкесін саялап отырған қарияға жүгіріп барып, сәлем береді.
– Ата, менің де тартқым келеді...
– Тартам десең, қолыңнан қақпаймын.
– Сабақтан соң келіп тұрайын. Маған да үйретіңізші.
– Жарайды қарағым. Қазақтың қара домбырасын үйреніп алсаң, қатарыңнан қалмайсың...
Сол күні Әбдімомынның қуанышында шек болмады. Әкесіне де, анасына да Ыдырыс атадан домбыра үйренетінін айтып, жар салды.
Ол студент кезінің өзінде домбыраны шебер тартуға қарағанда күй шығаруды армандайтын. Қазақтың маңдайына біткен Құрманғазы, Тәттімбет, Қазанғап, Дина және тағы басқа да күйшілерге ұқсап бағуға күш
салды.
Әбекең шертпе күйдің шебері атанған Тәттімбет туралы күй шығарды. Оны өзінің курстастарына тыңдатқан. Көпшілігі мақтаған. Біразы күй авторы кім екенін сұрастырады. Жас күйші өз күйін жетесіне жеткізбейінше құпия санап, тіс жармайды. Әбден пісірген соң ғана оның авторын жария еткен. Курстастарының көбісі Әбекеңнің ұстамдылығына тәнті болады. Осылайша, «Тәттімбет» күйінің тұсауы кесіліп, тыңдармандарға жол тартады.
Облыстық мәдениет басқармасы басшысының бұйрығымен Әбекең 1964 жылы Шу аудандық Мәдениет үйінің директоры болып тағайындалды. Кәсіби мамандар жоқтың қасы. Музыкалық аспап та тапшы. Әбекең жарты жолдан қайтып көрген жан емес. Басшыларға шығып, қосымша қаржы бөлінбесе, Мәдениет саласының маңдайы жарқырамайтындығы жөнінде дабыл қақты. Жоғары сынып оқушылары қатарынан өнерге бейімді деген жастарды іріктеді. Жар құлағы жастыққа тимей, мәдениет үйінің жұмысына жан бітірді. Алғашында жас домбырашылар үйірмесі құрылса, кейін «Шу еркесі» ансамблі өз алдына шаңырақ көтерді. Бертін келе, бұл ансамбльдің құрамы толықтырылып, қосымша аспаптармен жабдықталып, «Шу еркесі» ұлт аспаптар оркестрі деңгейіне жетті.
Әбекең ұжым жұмысын ұтымды ұйымдастырумен бірге шығармашылықты да дамытты. Соның жарқын бір дәлелі, өзіне домбыраны үйреткен Ыдырыс қарияға арнап, «Ыдырыстың шертпесі» атты күй шығарды. Бұл күйді де ой елегінен өткізіп, кейіннен күй атауын «Ыдырыс» деп өзгертті.
Әбекең туған інілеріндей болған Қарауылбек Қазиев пен Әлдихан Қалдыбаевты жанындай жақсы көретін. Қолына қалам ұстаған екі бауыры да мүйізі қарағайдай жазушы болып қалыптасты. Қарауылбек Шымкентте, Әлдихан Таразда тұрып жатса да, үшеуі жиі бас қосатын. Бір-біріне бауыр басқандығы соншалық, араларында айтылмайтын сыр жоқ. Үшеуінің достығын көргендер қызыға қарайтын.
Ойда-жоқта қылшылдаған қырықтан асқанда, Қарауылбек қайтыс болды. Әбекең бауырын қатты жоқтады. Кеше жаздай жадырап жүрген ізетті інісінің жарқын бейнесі, ыстық ықыласы көз алдынан кеткен емес. Қарауылбек республикалық әдеби байқауларға тұрақты қатысып жүретін. Өз-өзіне «Бозжігіт» деп бүркеншік ат қойған. Күн-түн демей толғаныста жүрген Әбекең «Бозжігіт» күйін дүниеге әкелді. Осы күйдің сарыны мен мәніне риза болған Әлдихан: «Екі шектің бірі кенеттен үзіліп қалған еді. Мына күй сол шекті қайта жалғады» деп бір тәубеге келгенге ұқсайды.
Әбекеңнің күйлерінен бөлек, әсем әндері де бар. Оның бәріне бірдей талдау жасауды мақсат тұтпадым. Дегенмен «Ерке сылқым» күйіне ерекше тоқталғым келеді. Бұл күй 1973 жылы өмірге келген. Содан бері жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де, осы күй орындалғанда толғанбайтын адам кем. Аты аңызға айналған «Ерке сылқым» күйі туралы толғанбаған тұлғалар аз шығар. Енді солардың біразын оқып көрелік.
Жамбыл облысының құрметті азаматы Әлдихан Қалдыбаев көзі тірісінде: «Әбекең «Ерке сылқым» күйі арқылы қазақ әйелдерінің табиғи болмысымен тағылымды тұлғасын, көрікті келбетін, ажарлы айбатын бояусыз көрсете білген» деп бағалаған. Қазақстанның халық әртісі Қадір Жетпісбаев: «Әбдімомын ағамыз жалғыз күймен ғана жарты әлемді рухани жаулап алды» деп ой тастаған.
«Ерке сылқым» күйінің кімге арналғандығын мен де білмек болдым. Күйші нағашым аз-кем ойланып тұрды да: «Жиен-ау, оны қайтесің? Атын айтқаныммен, танымайсың. Ол әйел басқа жақта тұрады. Қолаң шашы тірсегіне дейін төгілген, маңдайы жазық, жүзі жарқын, қызықты қылықтарымен кербез келіншек еді. Қолынан ұстап көрмесем де, сырттай ғашық болғанымды несіне жасырайын. Отбасылы болсам да, әлгі бойжеткенді ұмыта алмадым. Шығармашылықпен айналысқандықтан, түннің қай мезгілінде болсын оянып кететінім бар. Сондай сәттерде қолсозым жердегі Шу өзенін жағалауды жаным сүйеді. Таң сәрідегі тұнық ауа тынысыңды ашады. Осындай кезде ауруханада танысқан әлгі ару маған қол бұлғап тұрғандай елестейді. Аңсап жүрген арудың өзі мені іздеп келген бе деп қиялдаймын. Бірақ сағым бейне әп-сәтте көз алдымнан бұл-бұл ұшқандай болады. Саған өтірік, маған шын «Ерке сылқым» күйін дүниеге әкелуге табаны күректей 20 жылдай уақыт жұмсаппын...».
Осылай деген нағашым темекісін құмарлана тартып: «Ерке сылқымның» кейіпкері көпшілік үшін жұмбақ жан болды. Солай бола береді де. Осымен бұл тақырыпқа нүкте қояйық», деп әңгіме ауанын басқа жаққа бұрды. Бұдан соң бұл әңгіме арамызда айтылған жоқ.
Тәуелсіздіктің 20 жылдығы қарсаңында Шу ауданының құрылғанына 80, Шу шаһарының қала атанғанына 50 жыл толуына байланысты үлкен мәдени іс-шара өткізілді. Атқамінерлердің бастамасымен дала музейі атанған бірнеше еңселі ескерткіш бой көтерді. Әбдімомын Желдібаевтың «Ерке сылқым» күйінің құрметіне Шу шаһарындағы автобекет алдында арнайы ескерткіш тұрғызылды. Бұл ескерткішті тамашалаған жұртшылық таңданбай қалған жоқ. Ақжаулықты аналар ескерткіштің ашылу салтанатында шашу шашты. Арқалы ақындар мен термешілер «Ерке сылқым» туралы толғады. «Ерке сылқым» күйінің құрметіне автордың тапсырысы бойынша Шу аудандық мәдениет үйіндегі би үйірмесінің жетекшісі Ажар Ержанова «Ерке сылқым» биін дүниеге әкелді.
Туған халқына 70-тен аса ән мен күй тарту еткен Әбдімомын Желдібаевтың рухани мұрасын өскелең ұрпақ өнеге тұтып жатса, нұр үстіне нұр. Ол кісінің 20-дан астам күйі Құрманғазы атындағы ұлттық оркестрдің репертуарына қабылданған. Ал әндерін Нұрғали Нүсіпжанов, Күлімхан Оңтаева, Асылхан Шүңіреков, Сәуле Желдібаева, Жанат Досжанова сынды күміс көмей әншілер шырқады.
«Ерке сылқым» күйі кең таралғаннан кейін Әбекең ұлт мақтанышына айналған тұлғалармен терезесі теңесті. КСРО халық әртісі Нұрғиса Тлендиев «Отырар сазы» оркестрімен Мәскеуге барып, өнер көрсеткені ел есінде. Ол қайтар жолда Шуға ат басын бұрған. Сол кезде ағалы-інілі екі тұлғаның бір-біріне деген шынайы сыйластығын көріп, тәнті болдық. Әбекең Алматыға жолы түсе қалса, Нұрғисаны іздейтін. Өзара шүйіркелесіп, өнер туралы әңгімелер өрбіткені құлағымда қалып қойды.
Әбекең мемлекет тарапынан берілген жоғары наградаларға да қол жеткізді. «Құрмет», «Парасат» «Достық» ордендерімен марапатталып, «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері», «Ұлттық өнер университетінің құрметті профессоры» атанды. Қандай жоғары атақ алып жатса да, қандай құрметке бөленсе де, сабырлық сақтады. Әбекең дәм-тұзы таусыларда да осы сабырлы күйінен айнымады. Күйші мұрасы ұлтымен бірге жасай беретініне сенімдіміз.
Ахметжан ҚОСАҚОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Жамбыл облысы,
Шу ауданы
