Жұмысшы құқын кім қорғайды?

Жұмысшы – жалшы емес

Еңбек даулары ұжымдық және жеке еңбек даулары болып екіге бөлінеді. Жанжалдардың дені әкімшілік жұмыстағы кем­ші­­ліктерден, басшылықтың жұ­мыс­шыға жүктеме артуынан, жұ­мыс берушінің заңнамаларды елемеуінен, жұмысшының еңбек және әлеуметтік кепілдіктерін төмендетуден, жалақының азды­ғы­нан, еңбекақыны уақтылы төлемеуден, еңбек қауіпсіздігінің сақталмауынан, жұмыста тиісті еңбек жағдайының жасалмауынан, сол секілді келісімшартта көр­сетілген міндеттердің сақтал­мауынан, тағысын-тағы еңбек қатынастарындағы түрлі қайшы­лық­тан туындайды. Ең қиыны, оқыстан өндірісте жарақат алып, емшара құнын, өтемақысын басшылықтан өндіре алмай, амалсыз ел-жұрттан араша сұрай­тын­дар бар. Мұндайда жұ­мыс­шы еңбек жағдайында даулы мәселелерді ше­шіп, жұмыс­шы­лардың құқығын қорғайтын Мемлекеттік еңбек инс­пекциясы туралы білмейді немесе олардан да қайыр болмаған деген екі нұсқаның біреуіне тап келеміз. Сосын елде өндірістік жарақат алу дерегін жасыру арқылы да жұмысшының еңбек құқығын бұзатын жұмыс берушілер бар. Салдарынан жұмысшы өзіне тие­сілі өтемақыдан, басқа да төлем­дерден қағылады.

Бұдан Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі де хабардар болса керек-ті. Заң талаптары бойынша өнді­ріс­те ауыр жарақат алған жұмыс­шы­ларға 3 түрлі көмек көрсетіледі екен. Ол үшін арнайы комиссия жарақаттың түрін анықтап, қызметтік тексеру жұмыстарына кіріседі. Тексеруден кейін ғана өтемақының нақты сомасы белгі­ле­неді. Еңбек және әлеуметтік қорғау комитетінің басқарма басшысы Сәрсен Дүй­се­новтің айтуынша, өндірісте жарақат алған жұмысшыларға мем­ле­кет­тен жәрдемақы қарас­ты­рыл­ған. Ми­нистрлікке қарайтын әлеу­­меттік сақтандыру қорынан тө­лем түседі. Жұмыс беруші де өтемақы төлейді. Төлемнің көлемі мүгедектік тобына қарай белгіленеді.

Жұмысшы – жалшы емес. Әр жұмысшы заң шеңберінде өзін-өзі қорғауға құқылы. Бұл туралы Конституцияның 13-бабында анық жазылған. Әрине, жұмысшы құқын сот арқылы да қорғай алады. Жұмысшы жұмыс берушімен келіссөз ар­қы­лы дауды шеше алады. Еңбек құқығын прокуратура мен мем­ле­кеттік инспекцияға жүгініп қор­ғауға болады. Әрі биыл еңбек инспекторлары жұмысшылардың құқығын қорғау үшін мемлекеттік бақылауды күшейтті. Есесіне, жұмыс берушілердің құқық бұзушылығы бұрынғыдан жиірек анықталатын болған. Мысалы, бүгінге дейін еңбек заңнамасын бұзған 3 мыңға жуық жұмыс берушіге әкімшілік айыппұл салынған. Айыппұлдың жалпы сомасы 322 млн теңге шамасында. Еңбек құқығын бұзғандардың ішінде еңбек шартын жасамау, заңсыз жұмыстан шығару, жалақыны уақтылы төлемеуден туындаған фактілер жиі кездеседі деседі. Мемлекеттік еңбек инс­пекторлары жыл басынан бері 259 кәсіпорында 15 мыңға жуық жұмысшының алдында 3,3 млрд теңге сомасында жалақы бойынша берешегі барын анықтаған. Қабылданған іс-шаралардың нә­ти­­жесінде 13,2 мыңнан аса жұ­мыс­­шы­ның құқы қорғалып, олардың 2,6 млрд теңге берешегі төленген.

Цифрлық картаның септігі

Биыл Еңбек және халықты әлеу­меттік қорғау министрлігі еңбек құқын бұзған жұмыс берушілерді жедел анықтау мақ­сатында кәсіпорындардың про­­филактикалық бақылау тізі­мін қалыптастыру үдерісін автомат­тан­дыруға көңіл бөлген. Бұл ең­бек заңнамасын бұзатын жұмыс берушілерді автоматтандырылған ақпараттық жүйелер арқылы анықтауға мүмкіндік беретін көрінеді. Сәйкесінше, еңбек заңнамасын бұзбайтын, ісіне адал жұмыс берушілерді мазалап, олардың жұмысын қайта тексеруге бәлендей себеп болмайды. Осы ретте Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бірінші вице-министрі Ақмәди Сарбасов өзі толықтырып айтып берген еді.

«Еңбек тәуекелдерінің алдын алу үшін кәсіпорындардың цифрлық картасы әзірленді. Биыл осы карта шеңберінде ең­бек тәуекелдері картасына әдіс­намалық тәсілдер енгізілді. Ол – мемлекеттік орган­дар ақпараттық жүйе­ле­рінің дерегі бойынша кә­сіпорындардағы қаржылық, еңбек және әлеуметтік тәуекелдер жө­нін­дегі ахуалды талдауға, сондай-ақ әрбір кәсіпорынның жиынтық тәуекел дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді. Бұл дегеніңіз – жұмысшыларға орынсыз, артық жұмыс беретіндерге қатысты бар­лық тәуекелді жедел талдауға жол ашылады деген сөз. Бүгінде осы жүйеге 13 мыңнан аса ірі және орта кәсіпорын қосылған. Осы модельді енгізген соң тәуекел деңгейі жоғары, орта және төмен кәсіпорындар айқындалды. Сәуір айында карта іске қосылғаннан кейін даулы мәселеге тәуекелі жо­ғары кәсіпорындардың саны 14%-ға төмендеді. Қазір тәуекелі жоғары 363 кәсіпорын анықталып отыр. Бұл кәсіпорындарда жергі­лік­ті атқарушы органдармен бірге проблемалық мәселелерді шешу жұмысы басталып та кетті», дейді бірінші вице-министр А.Сарбасов.

Вице-министр жұмыс­шы­лардың құқығын қорғау мәсе­ле­сінде жұмыс беруші мен жұ­мысшы арасындағы ұжымдық-шарттық қатынастарға көп көңіл бөлінетінін хабарлады. Өйткені ұжымдық-шарттық қатынастар жұмысшылардың әлеуметтік және еңбек құқықтарына кепілдік береді. Қазір республиканың ірі және орта кәсіпорындарында ұжымдық шарттардың үлесі 97%-ға жеткен. Тағы бір маңызды хабарға тоқталсақ, мемлекеттік еңбек инспекциясының функциясы бұдан былай Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігіне берілді. Себебі еңбек заңнамасының сақталуына мем­ле­кеттік бақылауды күшейту және жұмысшылардың еңбек құқық­­тарын қорғау үшін мемле­кеттік еңбек инспекциясын жер­гілікті атқарушы органдардан орталық мемлекеттік органға беру мәселесі бұған дейін де бірнеше мәрте көтерілген еді. Енді, міне, еңбек қатынастары бойынша мемлекеттік бақылау функциялары жергілікті атқарушы органдардан Еңбек министрлігіне өтті. Бұл жұмысты сапалы іске асыруға Мемлекеттік еңбек инспекциясы ко­митеті және оның аумақтық департаменттері құрылған. Ондағы қызметкерлердің жалпы саны 322 штаттық бірлікті құрайды. Бұл ретте еңбек инспекторларының саны 45-ке артты. 

Жұмысшының да тәртібі бар

Еңбек дауларының ішінде жалақы төлемеу, жалақыны ке­шіктіру сынды фактілер жиі кез­десетінін айттық. Батыс Қазақ­стан облысы еңбек инспекциясы бойынша басқарманың басшысы Асылұлан Досжановпен пікірлескенде, осы ақпараттың дәлдігіне тағы қанықтық. Өңірде жыл басынан бері еңбек жанжалдары тіркелмегенімен, жедел деректердің негізінде жұ­мыс­­шылардың еңбек қаты­нас­тары бо­йынша сұрақ туын­даған 7 кәсіпорында мониторинг жүргізіліпті. Оның ішінде «Каспий Инжиниринг», «Аксай Спец Монтаж», «Tan Oil», «УралТрансСервис», «Алый парус», «Акжолавто» ком­пания­ла­­рын­да жалақыны кешік­тіру фак­тісі анықталса, «Urker Engineering Procurement and constraction» серіктестігінде әлеу­­меттік аударымдардың ке­шігіп жатқаны белгілі болған. Бұған қоса кәсіпорындарда ең­бек қатынастарына қатысты сұрақтар бойынша жедел тәр­тіпте түсіндіру жұмыстары жүр­гізіліп, туындаған мәселелер үшжақты комиссиялардың отырыстарында қаралған. Қазір өңірдегі кәсіпорындар штаттық режімде жұмыс істейді. Жыл басынан бері заң бұзушылықтарды жою мақсатында 35 нұсқама беріліп, 42 жұмыс берушіге 7,680 млн теңге көлемінде айыппұл са­лынған. Мем­ле­кеттік органдар мен әлеуметтік әріптестердің бірлескен әрекетімен биыл 45 кәсіпорында 692,3 млн теңге көле­мінде жалақы берешегі өтеліп, 6 471 жұмысшының құқы­ғы қор­ғалған.

«Әр­­бір азамат еңбек қаты­нас­тарына қатысты туындаған сауалдарды Еңбек инспекциясы арқылы реттеуге болатынын білуі керек. Табыс табамын, отбасымды асыраймын деп жүріп еңбек шартын талап етпестен жұмыс берушінің уәдесіне иланып, бірден жұмысқа кірісіп кететін ағайындар бар. Сосын еңбекақысын ала алмай бізге жүгінеді. Ал жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек қатынастарын реттейтін басты құжат – еңбек шарты. Еңбек шарты болмаса, еңбек қатынастарындағы бұзушылықтарды дәлелдеу біраз қиындық тудырады. Мұндай жағдайда жұмысшы еңбекақысын ала алмай жүргенін сот арқылы дәлелдейді. Ол үшін куәгерлерді де тартуы мүмкін. Дәмханада, көлік жуу орындарында, дүкенде, ауыл шаруашылығы және басқа да бірнеше салада еңбек ететіндер еңбек шартын жасай бермейді. Мұндай үдерістер ұзаққа созылады демесеңіз, еңбекақысын сот арқылы өндіріп жатқан азаматтар бар. Біз еңбек қатынастарына байланысты туындаған кез келген жеке, ұжымдық мәселелерде азаматтарға құқықтық, заңдық жағынан жәрдемдесеміз», дейді А.Досжанов.

Басқарма басшысының айтуын­­ша, бірлі-екілі жағдайда ең­бек шартын жасамай жұмыс істеуді жөн көретіндер кездеседі екен. Олардың ішінде несие берешегі, алимент, тағысын-тағы жеке қа­рыз­дарынан айналып өтуді ойлап, тұйыққа тірелетіндер кез­де­седі. Сондықтан еңбек инс­пекторлары кез келген мәселеге екіжақты қарауға тырысады.

«Ұжымның жұмыс берушінің алдында да талап қою реті бар. Бірден байбаламға салып, көшеге шығып, дау көтеруге тағы болмайды. Мұның барлығы заңда қарастырылған. Әуелі ұжым жұмыс берушіге арыз жазады. Талаптарын қояды. Оны жұ­мыс беруші қарайды, комиссия құрылады. Кейде жұмысшылар сол заңдылықты сақтамай, жұ­мысты тоқтатып, заңсыз әре­кеттерге барып жатады. Біз осы­ның барлығын жұмысшыларға түсіндіруге тырысамыз. Заң жұмыс берушінікі дұрыс деп жұмысшының құқын шектеп жатқан жоқ қой. Біз зайырлы, құқықтық мемлекетте өмір сүріп жатқан соң, жұмысшылар да өзінің талабын заң жүзінде қоя білуге тиіс. Өзіміз де жүгінген әрбір жұмысшының еңбек қатынастарындағы мәселесін қарап, заңдық тәртібін түсіндіріп, барынша жәрдемдесеміз, жолын айтамыз. Шешімді, әрине, азаматтардың өзі қабылдайды», дейді А.Досжанов.

Астана қаласының тұрғындары еңбек дауларына тап болған жағдайда Қалалық орта сапасы және бақылау басқармасына жүгіне алады. Тұрғындар ша­ғым­ды мекенжай бойынша жазбаша немесе «eOtinish» электрондық порталы арқылы жіберуге болады. Содан соң Еңбек кодексіне сәйкес еңбек инспекторлары нысанға барады, мән-жайды нақтылайды. Осындай тәртіппен жыл басынан бері қалада 95 заңды тұлға әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Елордада жиі тір­ке­летін еңбек дауларының фактілері өңірдегіден өзгеше. Мысалы, қалада статистика бойынша та­мақ­тану саласында, күзет фирмаларында, құрылыста еңбек құқықтары жиі бұзылады екен.

Түйіндей келе, тұрғындарға құлаққағыс ретінде айтсақ, Еңбек кодексінің 23-бабының 2-тармағы 2-тармақшасына сәйкес жұмыс беруші жұмысшыны қабылдайтын кезде Кодексте белгіленген тәр­тіппен еңбек шартын жасауға міндетті. Егер басшылық жұ­мысшыны еңбек шартын жасамай жұмысқа нұсқайтын бол­са, олар Әкімшілік құқық бұ­­зу­­шылық туралы кодекстің 86-бабы­­ның 1-бөлігі бойынша жауап­кершіліктен құтылмайды. Қыс­қа­сы, әрбір жұмысшы өзіне қолай көрген жұмысқа бел шеше кіріспес бұрын, жұмыстың заңдық тұрғыда дұрыстығына көз жеткізіп, басшыдан еңбек шартын талап еткені абзал. Бұдан жұмысшы да, жұмыс беруші де ұтылмайды.