Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
Әдебиеттен ұлттық бояу іздеп жатамыз. Негізі жазушы ретінде алып қараған кезде, Ақселеу Сейдімбек ағамыз нені жазу керек, қалай жазу керек, қай тұрғыда жазу керек, осыны жақсы білген. Бұл жерде қазақ деп алайықшы, қазақ пен оның жүрген ортасы – табиғатпен арасындағы байланысты әсерлі суреттеген. Бір көрген түстей болып өте шығатын күздің мезгілі бар емес пе, әдемі. Қара суық әне түседі, міне түседі, сылбыраң жаңбыр әне басталады, міне басталады деп отырған кездегі күз. Бұл күз біздің Ыршыман деген бас кейіпкеріміздің өмірінің де күзі. Елдің бәрі елеңдеп қысты күтіп, кішкене қытымырланып, бас-аяғын түгендеп, етек-жеңін жинай бастаған. Жер қарап жүрген Ыршыман орманшының үйінде жалғыз баласымен отырған жесір әйел Торғынға тап болады. Өзі әдемі, келісті келген келіншек пісіп-толысып, жемісін бермесе обал-ау дейтіндей шаққа келіп те тұр.
Күзеуге көшіп келіп жатқан кез. Ыршыман ақсақал өзіне жылдағыдай көмекші алмайды. Жалғыз ұл Құдайменді, бәйбішесі Уәкилә бәрі таңғалып қалады. Олардың сұрағына қанағаттанарлықтай жауап айтылмайды. Сөйтсе отағасының орманшының жесірі Торғынға көңілі кеткен екен. Ретін тауып барып бір түседі, екі түседі, сөйтіп аралары жалғасып кетіп, аяғында Торғын бала көтереді. Күзгі табиғаттың болып-толып, пісіп тұрған шағы. Өмірге сәби әкеліп, бала сүюден артық қандай бақыт бар. Бірақ мына күздің соңында адамның бір бітпейтін ісі сияқты өкініштер болады емес пе. Ағасы келеді де, Торғынды бір күнде көшіріп алып кетеді. Сол кездегі Ыршыманның өкінішінде шек жоқ. Күздің соңында табиғаттың аласұрып, борандатып, қарлатып, жауындатып кететін кезі секілді. Мына бір тұсы оқырманды еріксіз еліктіріп әкетеді. Ыршыманның бәйбішесі Уәкилә келе жатыр. Уәкилә келе жатқан кезде, Торғын не істерін білмейді. Үйдің ішінде күтсем бе екен, сыртта күтсем бе екен дейді. Торғынның сыртқа шығып тұрған кезін суреттегенін қараңызшы, кейіпкердің қимыл-әрекеті мен психологиялық жай-күйі қалай үйлесіп тұр, соған назар салыңызшы. Байқампаздықтан туған ондай көріністі бүгінгі күні мүлдем ұмыттық, кешегі күні де екінің бірінің қаламына ілікпеген. «Есіктің алдына да бойы сыймай, қайтадан ішке кіріп кетті» дейді.
Ыршыманның қарапайым қазақ болғанда да, сол кездегі ақсақалдардың үлкен тұлға екенін, елдің ішінде тұтқа болып отырғанын көрсеткен. Соны екі әйелдің көзімен әдемі берген. Сталиндік қуғын-сүргін бар. Ашаршылық бар. Соғыс бар. Кішкентай балалар жаппай қырылып қала берген түрлі нәубеттер, ауру-сырқаулы замандар болған. Ыршыманның да оншақты баласынан жалғыз Құдайменді қалып отыр. Қазақтың санын көбейтсек деген ой Ақселеу Сейдімбектің жас кезіндегі алғашқы повестерінің біріне осылай арқау болыпты.
Иә, күзеу – күзгі қоныс. Қыстау, көктеу, жайлау деп аталатын қоныстардың бірі. Ақселеу Сейдімбек күз демей, күзеуді әдейі таңдапты. Күзеу – көзден таса, оңаша. Ешкім мал-жанның мазасын алмайды.
Міне, биыл да тамылжыған тамызбен қимай қоштастық. Малшылар ендігі жайлаудан күзеуге көшкен болар. Осы күзеу десе, Ақселеу аға есіме түсе кетеді. Сіздің ше?..
- Оралхан. «Қасқыр ұлыған түнде»
Ал қыс келгенде Оралхан Бөкейдің «Қасқыр ұлыған түнде» әңгімесі еске түседі. Жазушы мұнда өте қатал, сонымен бірге ерекше аяулы тақырыпты көтерген. Жақсы азаматтар Оралхан Бөкейдің тағдырындағы он ерекшелікті айтыпты. Соның ішінде екі-үш ерекшелікті миыма тоқып қалған екенмін. Соның бірі – «Оралхан Бөкей қыздардың арасында өскеннен кейін әйел адамдарды жақсы қадірлеп, бағалаған екен. Екіншісі телефоны бола тұра, қарындасы Мәншүкпен хат жазысып тұрған екен. Үшіншісі «Апамның астауы» деген шап-шағын қысқа әңгімесінде «апам менің» деген сөзді бес рет қайталапты. Міне, көрдіңіз бе? Оралхан Бөкейдің әйел адамдарды қалай қадірлейтіні бір ғана шығармасында емес, барлық шығармасынан көрініп тұрады. Әсіресе Орағаңның «Қасқыр ұлыған түнде» әңгімесінде қыз балаға деген аяулы сезімі анық көрінеді. Бұл әңгіме 70-жылдары жазылыпты. Ол кезде біз мектеп жасындағы баламыз.
Біздің кейіпкерлеріміз автобуспен жолға шықты. Олардың барар жері қаһарлы қыс патшалық құрған Алтай өлкесі. Қыз бала мен жігіттің арасындағы әңгімеден қандай жерге бара жатқандарын сезе бастаймыз. «Орағаңның туған жері атақты Бұқтырма аңғары, – деп еді Асқар Алтай өзара әңгімелескенімізде. – Ол заманда ит тұмсығы өтпейтін қалың орман болатын. Мысалы, Алтайда Жүнді қарағай деген жер бар. Қарағай жүн секілді өскен. Аңның ішінде тұмсығы өте жіңішке түлкі болса, сол түлкінің тұмсығы өтпейтін жерлері болады. Сыңсыған қалың орман, өте суық жер. Тіпті кейбір жерлерінде 60 градусқа дейін аяз болатыны рас».
Әңгіменің тақырыбы – қорғансыздық. Әйтпесе Алтайдың қысын сағынатындар да бар. Орағаңның Алматының қысын «Түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз» деген осы» деп текіректегенін өзім де көргем. Міне, Орағаңның кейіпкері, бәлкім өзі, автобуста танысқан қызбен бірге Алтай жаққа кетіп барады. Қорғансыздық демекші, қорғансызды қасқыр да басынады екен.
Есімі елге таныс Бексырға Данышпанов деген ағамыз бар. Сол кісінің «Анамның айтқаны» деп айтып жүретін әңгімесі бар. Сонда: «Біздің сәби кезімізде әкем қой бағады екен. Әкемді әскерге шақырады, ол кезде алты айлық баламын. Әкемнің орнына шешем қой бағып қалған. Соғыс уақыты. Ешкіммен хат-хабар алыспайтын кез. Бір отар қойға шешем ие болып қалды. Тұрған жеріміз тасқора. Соның жанында жеркепеде шешем бес баламен тұрып, тоқты бақты. Төңіректе ұлып жүрген қасқырларды жолатпас үшін колхоздың берген мылтығын атады. Соғыс кезінде қасқырлар да соғысқа шыққан сияқты құтырды. Бір жағынан олар да аш. Одан кейін шешем от жағады. Сонда да қасқырлар төңіректеп жүреді. Шешемнің айтуынша, көздері жалтылдап оттан көрініп тұрады дейді. Әкем ағашқа іліп қойған соқаның темірі бар екен. Шешем түн ішінде далаға шығады да, соқаны ұрады. Сөйтіп жүргенде шешем ауырып қалыпты. Баланың үлкені 12 жаста. Қасқырлар сол кезде басынады. Тоқтыға еркін кіреді. Тіпті біз тұрып жатқан кепенің төбесіне шығып ойнайды. Шешем жазылғанша колхоздың тоқтысының отыз пайыздайын қасқыр жеп қойды”.
Қасқыр да адамның әлсіздігін біледі. Оралхан Бөкейдің әңгімесінде қыз баланың әлсіздігі, нәзіктігі, қорғансыздығы әңгімеленеді. Анығында қасқырдың әлсізді басынуы емес, басқа да ойлар айтылып отырғаны белгілі.
Нұрлан тапсырмамен ары қарай кетіп бара жатыр, Арай автобус бармайтын ауылының тұсында қалып бара жатыр. Сондағы қыздың: «Сіздер анау жаңа құрылысты жазасыздар, біздің ауылды жазбайсыздар» деген назы қандай десеңізші?
Нұрлан социализмнің жетістігі ретінде салынып жатқан жаңа құрылысты көріп, қайтар жолда қыздың ауылына соғады. Қара жамылған ауылдың үстінен түсіп, қызды жаяу кетіп бара жатқан жерінде қасқыр жеп кеткенін біледі. Жазушы әңгімені тосын сөйлеммен аяқтайды. «Мен өмірімде түңғыш рет бас редактордың тапсырмасын орындаған жоқпын. Мен анау шамдары самаладай жанған жаңа құрылыс туралы мақаланы жазған жоқпын» дейді.
Біз білетін Оралхан Бөкейді «Жүріс-тұрысы тәккапар, асқақ сөйлейтін, жазғанда көсілте жазатын романтик жазушы» деп есептейді. Бірақ оның шығармаларында қатал реализмнің қаны тамып тұрғанын байқай бермейміз. Әсересе «Қасқыр ұлыған түнде» деген әңгімесінде Оралхан өзін нағыз реалист жазушы ретінде көрсетеді.
Қазір мырза күз, алда қара күз, қоңыр күз, боқырау бар. Десе де, Алтай жақта қыс ерте түседі. Мал-жан, қора-қопсы, жем-шөп қысқа дайын шығар. Ал шағын ауылдарға баратын жолдар мен көліктер қалай екен? Оны да бір тексеріп, түгендеп қойған артық емес. Заман тыныш болғанмен, таудан түсіп, ауылға қонаққа келіп кететін қасқырлар әлі де бар...
- Тобық. «Отамалы»
Иә, тамыз тәмам. Қыркүйекке иек арттық. Қырда қарбалас. Табиғатқа тәуелді халықпыз. «Қыстан аман шықсақ» деп қоятынымыз бар. Сондайда ішіңнен мырс етіп күлесің. Бәлкім, «Отамалы» еске түсетін шығар. Мезгіл-мезгіл осындай шығармаларды оқып қойған артықтық етпейді. Айтпақшы, «Отамалы» да адамның үйленуі керек екенін, оның қазан-ошағы болуы керек екенін, ол шаруаны ұмыт қалдыруға болмайтынын меңзеумен басталады. Отамалы байға табиғат құбылысын айтуға келеді. Байдың өзі киіз үйдің ортасында отырады, ол да бір образ. Оны алғаш оқыған кезде жұрт түсінбей қалуы мүмкін, мынау шынымен бай кісі екен деп. Ол енді оқырманды қызықтыру үшін ауызша әңгімелерде айтыла беретін сипатта қызғылықты образ ретінде алынған, оның мистикалық бейне екені шығарманың аяғына келген кезде көрінеді.
Халық қамсыз, «көктем шықты ғой, енді маған жылы киім не керек?» деп, қамсыздық билеген кез. Отамалы деп аталатын табиғат құбылысы жан иесі ретінде кейіптеліп, ол да бір образға айналған. Бұл жерде кейіпкерлер санаулы ғана. Жапанбай, Отамалы, сонан кейін табиғаттың өзі. Басқа бұл жерде байдың бәйбішесі деген сияқты қосалқы бір-екі ғана кейіпкер бар. Шығарма басталған сәттен-ақ оқырманды бірден тартып әкетеді. Ауызша айтылып-айтылып, әбден қалыпқа түскен аңыздық желі. Жазушының шеберлігі сол, осы аңыздық желінің негізгі жүлгесінен айрылмайды. Соны ұстап отырады. Кейбір жазушылар өздері жазып отырған шығарманы қайта-қайта өңдеп-жөндеймін деп, халықтық болмыс-бояуынан ажыратып алады. Мына жерде халықтық болмысы, бояуы, халықтың сөйлеу тәсілі, әңгімешілдігі бәрі сақталған. Шығарманың басты ерекшелігі осында жатыр.
Біздің әдебиеттанудағы талғамымызды кеңестік идеология бұзып жіберген. Тобық Жармағамбетов әдеби ортадан жас кезінде кетіп қалған. Өзінің әкесі жоқ. Шешесі бар. Сол шешесінің жағдайына қарап, талантты жазушы болса да оқуды бітіре салады да, ауыл қайдасың деп тартып отырады. Ауылда жай қарапайым мұғалім болады. Жазушылық еңбегі соцреализиммен, кеңестік идеологиямен бүлінбеген әлі. Біздің көптеген жазушыларымыз үйреншікті, қасаң қалыпқа түсіп алады да, сол қалыптан өмір бойы шыға алмай-ақ кетеді. Тіптен жаңаша көзқарастағы үлкен сыншымыз Зейнолла Серікқалиевтің өзінің осы «Отамалыға» жазған алғысөзі кішкене күмән тудырады. «Бұл әңгіме не үшін керек? Бұл әңгіме ата-бабамыздың өткен өлмеші өмірін, ауыр-азапты тіршілігін танып, түсіну үшін керек. Бұл әңгіме бүгінгі бақытты бағалау үшін керек», дейді. Бұл енді ешқандай да әдебиетті тану, әдеби сын емес, бұл кәдімгі идеологияға қызмет етіп тұрған сөйлемдер емес пе.
Иә, намысқа шапқан тұстарда айтамыз. Сөзімізге сүйеу етеміз. Былайғы кезде Тобық Жармағамбетов деген фамилия аталмайды. Қадыр Мырза Әли: «Төлеужан Ысмайыловтың бір өзі қандай талант болатын! Қалжан Нұрмаханов ше? Айқын Нұрхатов ше? Ақан Нұрманов ше? Тобық Жармағамбетов ше? Мен тек аузыма бірінші түскендерін ғана айттым. Ондай-ондай дарындардың саны жүздеп болмағанмен, ондап саналады. Бірінен-бірі өткен таланттар еді. Негізінен түк бітіріп жарытпай, бірінен кейін бірі кетті. Жазбақ түгілі ойланып та үлгермеген тәрізді. Ерте, тіптен ерте дүние салды, жарықтықтар!» – деп жазыпты.
Біздегі көркем шығармалардың ең басты кемшілігі неде? Қасаңдығында. Оқығанда қиналасың. Өзіңіз қараңызшы, біздің жадымызда не бар? Жадымызда батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, эпикалық суреттеулер бар. Соның бәрі біздің жадымызда жатталып қалып қойған. Жатталып қалып қойған себебі, еркін тыныстылығында. Шығарманы құрсаулап қысып тастамайды.
Егер «Отамалы» тек сол халық аузындағы дайын аңыздың негізінде туа қалды десек, қателесеміз. Сюжеттің ғана бас-аяғын алып қарасаңыз, басында бай отыр, мұрты зерендегі шұбатқа малынып. Жаймашуақ кез, қар кеткен, жер кішкене жіпсіген. Отамалы келіп, ауа-райының бұзылып бара жатқанын, мұндай жағдайда малды өріске шығарғанда қиналатынын, тіпті бұның қауіпті жағдай екенін ескертеді. Зерендегі шұбатқа мұртын малып отырған байды әуелгіде мистикалық образ деп ойламайтынымыз рас. Одан қолдау таппаған Отамалы боранда қоймен бірге адасып жүріп, жан беру оңай емес екенін көрсетіп, жанұшыра қатты айқайлап, қолындағы таяғын құлаштай лақтырып, бағанағы бес күндік боранның омыртқасын үзіп құлатады. Бес күндік боран сол кезде бітеді. Сол кезде қасына қазан-ошағы ұшып келеді. Қараса киіз үй де пайда бола кетеді. Киіз үйдің ішінде бай отыр. Кенет, байдың мұрты үгіліп түсіп, өзінен өзі бықсып жанып, бір уыс күлге айналады. Күн жылыды деген сөз, көрдіңіз бе. Алдын-ала жасалып қойған табиғаттың табыты бар. Отамалы сол жерге келді да өлді, міне, бітті. Көрдіңіз бе, қалай қиыстырған.
Неге осылай жазып отыр, соны байқадыңыз ба, әңгімешінің образына кіріп отыр жазушының өзі. Автордың обал-сауапты білуі де әсер еткен. Онсыз мұндай шығарма тумас та еді. Мұндайда қиял қанаттанып кетеді. Қиял жүрген жерде мистика қала ма, қоса жүреді.
Өте шымыр, өте шынайы жазылған, халықтық болмысынан ажырамаған, халықтық қалыбында құйыла қалған осындай керемет дүние әдеби айналыста жоқ. Содан да халыққа сәл бейтаныстау болып қалған, бірақ сол халықтың өз бауырынан жаралғандай өте таныс дүние екені де анық.
Жазушы деген табиғаттың төл баласы. Жыл мезгілдері мен ай ерекшеліктерін айтсаң, сол туралы жазылған бір шығарма есіңе түсе қалады. Бұл дәстүр ауыз әдебиетінде де бар, бірақ біз үшін Абайдан басталады. «Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, Ықтырмамен күзуеде отырар бай» дейтін малсақ жандар қазір де бар. Күзеу күйтті болсын, ағайын!
