Сарапшылардың айтуынша, атом энергетикасын дамыту мәселесінде жан-жақты, пысықталған ұстаным қалыптастыру аса маңызды. Ол үшін ең алдымен, энергетикалық қауіпсіздік мәселелеріне, жобаны дайындау кезеңдеріне ерекше назар аудару керек. Сондықтан сарапшылар осы кезеңдерді жіті талқылап, инфрақұрылым мен кадрлық әлеуетті дамыту бойынша өз көзқарастарын айтты. Дөңгелек үстелге Энергетика министрлігі, «Қазақстандық атом электр стансалары», «Ұлттық ядролық орталық», «Ядролық физика институты», «Қазақстанның энергетикалық аспектілері» орталығының өкілдері, Еуразия ұлттық университеті мен «Қазақстандық энергиямен жабдықтаушы ұйымдар қауымдастығы» мекемесінің сарапшылары қатысты. Сондай-ақ мемлекеттік құрылымдар, ғылыми мекемелер мен бейінді ұйымдардың өкілдері де келді.
Үкіметтің тапсырмасы бойынша АЭС-ке қатысты екі орналастыру ауданы қаралып отыр. Екеуі де атом электр стансасын орналастыруға жарамды. Сарапшылардың айтуынша, Үлкен ауылының ауданы тіптен қолайлы. Негізгі сұрақ болып отырған реактор түрін таңдауға қатысты сарапшы, атом энергиясы институтының реактордан тыс сынақтар бөлімінің бастығы Асан Ақаев өз пікірін айтты.
– Бұл маңызды құрылыс үшін ІІІ және ІІІ + буын реакторлары қарастырылады. Осы реакторлар мүмкіндігінше қауіпсіз. Бір-бірін қайталайтын пассивті және белсенді қауіпсіздік жүйелері бар. Пассивті қауіпсіздік жүйелері сыртқы энергияны қажет етпейді әрі табиғи физикалық заңдардың әсеріне қабілетті. Мысалы, ауырлық күші реакторды қауіпсіз күйге келтіру үшін оператор қателескен жағдайда немесе әрекетсіздік орын алса да оң нәтижесін береді. Пассивті салқындату жүйелері қазіргі уақытта персонал тарапынан толық әрекетсіздік кезінде 3 тәулік ішінде апаттық реактордан жылуды дербес бұруға қабілетті, – деп түсіндірді сарапшы.
Мамандандырылған физикалық кедергілердің жиынтығы, апатқа қарсы әрекет ету шараларының кешені қазіргі заманғы АЭС-тің терең эшелондалған қорғанысын құрайды. Ядролық бөліну реакциясы кезінде пайда болатын радионуклидтердің шығуына алғашқы физикалық кедергі – ядролық отынның өзі. Осы тұстағы нәзік байланысты ұғынуымыз қажет. Екінші тосқауыл – ядролық отын орналасқан отын бөлетін элементтің герметикалық металл қабығы. Ал қалыңдығы шамамен 20 см болат реактордың корпусы үшінші тосқауыл болады. Төртінші тосқауыл – бастапқыда 8 балдық жер сілкінісіне, су тасқынына және тіпті сағатына 720 шақырым жылдамдықпен ұшатын 400 тонналық ұшақпен соқтығысуға төзімді қос герметикалық контаймент.
«Ядролық физика институты» сарапшысы Д.Бөргеков мамандарды даярлау да өзекті мәселе деп отыр. Қазір институт ядролық физика саласында мамандар даярлайтын елдің төрт оқу орнымен тығыз ынтымақтастық орнатқан. Олар – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті, Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті. Осы жоғары оқу орындарының студенттері институтта ғылыми-практикалық тағылымдамадан өтуге, өз ғылыми жұмыстарын жасауға, оқудан бос уақытында қондырғыларда жұмыс тәжірибесін меңгеруге мүмкіндік алады. Осы жылы білім алушылар контингенті 253 адамды құрайды, ал кейінгі 12 жылда 1 600-ден астам маман даярланды.
Сонымен қатар институт қызметкерлері бүкіл әлемге танымал «MIT», «CERN» сияқты ғылыми ұйымдарда тағылымдамадан өтіп, бірлескен зерттеу жүргізеді. Тек кейінгі 5 жылда ядролық физика институты 30-дан астам PhD, ал өзінің барлық қызметі үшін докторантура, кандидат және PhD ғылыми дәрежелері бар 300-ден аса ғалымды даярлады.
Энергетика министрлігінің өкілі Гүлмира Мұрсалова еліміздің энергетикалық секторы дәстүрлі және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды теңестіруге ұмтылып, белсенді дамып келе жатқанын айтты. Бүгінде еліміздегі электр энергиясын өндірудің негізгі үлесі жалпы өндірістің 66%-ын қамтамасыз ететін көмір стансаларына тиесілі. Сонымен қатар жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) секторы айтарлықтай өсіп жатыр. 2023 жылдың қорытындысы бойынша ЖЭК өндіру үлесі шамамен 6%-ға жетті.
– Елдің энергия қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында өнеркәсіп пен экономиканы тұтастай дамыту үшін тұрақты энергия көздерін салу қажет. Қазірдің өзінде ең жоғары сағаттарда тапшылықты сезінеміз және шекаралас елдерден электр энергиясын жоспарлы түрде сатып аламыз. Өткен жылдың қорытындысы бойынша электр энергиясын өндіру 112,8 млрд кВт сағатты құрады, содан кейін тұтыну 115 млрд кВт сағат болды. 2 млрд кВт сағаттан астам энергия немесе 2023 жылы жалпы электр энергиясын тұтынудың шамамен 2%-ы Ресейден сатып алынды. Осы жылдың 6 айының қорытындысы бойынша электр энергиясын тұтыну көлемі 60 млрд кВт сағат болды, оның 1 млрд кВт сағаты көршілерден сатып алынды, – деді ол.
Энергетикалық қауіпсіздік саласындағы сарапшы, «Қазақстанның энергетикалық аспектілері» зерттеу орталығының директоры Алмаз Әбілдаевтың пікірінше, АЭС құрылысы көптеген мүмкіндікке жол ашады. Ең бірінші кезекте барлық заманауи экологиялық үрдістерді ескере отырып, ауаға шығарындыларды азайту арқылы энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
