Демографиялық саясат және елдік мүдде

Нұртөре ЖҮСІП:

–Елі­­мізде демо­г­ра­фиялық сая­­­­сат сала­сын­да­ғы уә­кі­лет­ті орган анық­­­талмаған. Де­­мо­гра­­­фия­лық зерт­­теу­лер жүйе­сін болжау да құ­рылмаған. Демо­гра­фиялық сая­сат мәсе­лелерінде мем­­лекеттің нақты ұс­танымы анық емес. Соның сал­дарынан бүгінгі таңда тек ста­­тисти­ка­мен шектеліп отыр­мыз.

Сенат өткізген Үкімет сағатын­да ұзақ­мерзімді және ортамер­зімді келешекте форсайт-сессия­лар өткізу, сондай-ақ демография бойынша ұлттық баяндама дайындау ұсынылды. Осыған қатысты Үкімет өз жауабында барлық салалық министрліктің өзара іс-қимылын үйлестіруді қам­тамасыз ету туралы жалпы ақпа­ратты ғана ұсынып отыр.

Сондай-ақ Үкімет сағаты ұсы­ным­­да­рының бірінде Тұрақты демо­графиялық дамудың ұзақмер­зімді бағдарламасын әзірлеу мәсе­лесі де көтерілді. Бұл ұсы­ныс­ты да Үкімет орынсыз деп санап отыр.

Сенаттың демография саясатына қа­тысты көтерген өзекті мәсе­лелерінің бәрін Үкімет елемейтін болса, сырғытпа жауап­тар­мен ғана құтылса, Үкімет сағатын не үшін өткіздік сонда? Бұның бәрі кімге арналғанын білмей отырып, елдің одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуының қандай әсері туралы айтып отырмыз? Демографиялық сын-қатерлер, халықтың қар­таюы, бақыланбайтын урбанизация, көші-қон, халықтың шамадан тыс өлімі жүйелі әрі шұғыл шешімдерді қажет етеді. Демографиялық үдеріске Үкімет тарапынан нақты жа­уап­кершіліктің бол­мауы, мо­ни­торингтің жоқтығы жүр­гізіліп жатқан экономикалық әрі әлеу­меттік реформалар тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.

Кейінгі жылдары солтүстік-шығыс өңір­лерде халықтың азаю тенденциясы қатты байқа­лып отыр. Ұлттық статистика бюросының де­ректері бойынша Солтүстік Қазақстан облы­­сын­дағы көші-қон сальдосы 2024 жылғы 1 шілдеге теріс және 3 396 адамды құрады. Сондай-ақ аталған облыс бойынша табиғи өсім 1000 адамға шақ­қанда 1,94 теріс сальдоны құрап отыр. СҚО, Қостанай, Павло­дар об­лыстарында туған адам саны жылдан-жылға азайып келеді.

Өңірлерге жұмыс сапары кезінде халықпен кездесу өткізіп келдік. Демографияға қатысты сұрақтар тағы да алдымыздан шықты. Солтүстік Қазақстан облысында Сәбит ауылы жабылған. Халық жазушысы Сафуан Шаймер­де­новтің ауылы жабылуға жа­қын. Еңбек Ері, қазақ әдебиетінің классигі Ғабит Мүсірепов туған Жаңажол ауылының тағдыры да қыл үстін­де тұр.

Сондықтан Сенат ұсыным­да­рын қайта қарауды, солтүстік өңірлерде әлеуметтік және эконо­микалық даму бағдар­ла­маларын дереу қолға алу, өңірлерге жастарды тарту, инфра­құрылымды дамыту, көші-қонды жүйелеу, зейнетақы және әлеуметтік қызметтерді жақ­сар­ту бойын­ша мәселелерді жедел пысықтап, нақты шешім­дер қабылдау қажет.

Бәтжан АҚМОЛДИНА:

– Бұл мәселені көтергенімізге он шақты жыл болды. 90-жыл­дар­дың аяғында түрлі тәуекелді жағ­дай болды. Көші-қон жоға­ры, туу көрсеткіші төмен болды. Осы кезде демо­графия­лық саясат тұжырымдамасы қа­был­данып, 2011 жылға дейін сонымен жұмыс істедік. Туу көрсет­кі­ші өсіп, демографиялық ахуал тұрақталған соң болар, бұл тұ­жы­рым­даманың күші жойыл­ды да, ке­йін қабылданбады. Осылайша, демо­графиялық саясатты отбасылық саясатпен бірге ұлттық комиссия жүргізе бастады. Ал демографиялық тұжырымдамаға кіретін қазақ халқы саны жағынан қанша болу керек екенін, өңірлердегі көрсеткіштерді мемлекеттік деңгейге шығара алмай отырмыз. Демографиялық саясатпен әртүрлі министрлік айналысады. Бұл дұрыс емес, әрине. Бәрі бір органнан басқарылуы керек қой. Мәселен, қазір отбасылық саясат жеке жүргізіледі. Ал көші-қон саясатына жа­уап бере­тін миграция ко­митеті, көші-қон полиция, ішкі миг­рация Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау және Ішкі істер ми­нистрліктеріне бөлініп берілді. Демографиялық саясат өз орнын таппай тұр осылай.

Жеке органның қажеттілігі неде десек, бұл – салалық ми­нис­тр­ліктердің қосымша алып жү­ретін жұмысы емес, стра­те­гиялық мәселе. Мигра­циялық тол­қынды өзіне қарай тарту, туу көрсеткішінің өсуіне әкелетін әлеуметтік жағдай, қай өңірлерде қанша мектеп салыну керектігі сияқты мәселелердің шешімін шығаратын өз органы болуы керек. 90-жылдары жастар саны азайды, бірақ қазір өсіп жатыр. Ертеңгі еңбек нарығын реттеу қажет. Қазір осындай мәселелерді шешетін жүйелі мекеме жоқ.

Аяулым САҒЫНБАЕВА:

– Еліміздің жалпы демогра­фия­лық көрсеткіші жаман емес, бірақ өңір­лер­дегі, әсіресе елі­міздің солтүстігі мен орталығында көп жылдардан бері депопуляция болып жатыр. Демо­гра­фия­лық ахуал бүгін жақсы болса, ертең бірден құлдырауы мүмкін. Қазір туу көрсеткіші ғана – жоғары деңгейде. Мұның өзі батыстағы (Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау) және оңтүстіктегі облыстардың есебінен жоғары болып отыр. Астана мен Шымкенттегі туу көрсеткішінің өсуі – мигрант­тардың үлесінде.

2050 стратегиялық бағдар­ламада ең үлкен сын-қатер демо­­гра­фиялық ахуал деп көрсе­тіл­ген еді. Алайда осы уақытқа дейін бұған қатысты іс-шаралар жүргізілмеді. Жасыратыны жоқ, біз мәселе туындап, оның салдары болған кезде ғана қозғаламыз. Алдын алу деген жоқ. Мысалы, табиғи өсім кемісе, оның өсуі, қалпына келуі екіталай. Үкімет бұл салаға неге немқұрайды қарап отыр десек, Қазақстан шикізат көздерінен, мұнай, газ, түрлі металды экспорттаудан күн көріп отыр, халықтың салығына қарап отырған жоқ. Сондықтан Үкімет назары болмай тұр.

Отандастарымыз бұрын білім алуға ғана шетелге кетсе, қазір жұмыс істеп, тұрақ­тап қалуға тырысып жатыр. Жоғары білімді адам капиталынан бөлек жұмыс­шы­лардың да өзге елге кетуі – үлкен мә­селе. Ертеңгі олардың орнын толтыра ал­май, халық қар­тайса, жағдай қиындай түсе­ді.

Қазір ұрпақ санасы да өзгерді. 80-жыл­дары туған әйелдер мем­лекеттің қамқорлығына иек арт­пай-ақ өмірге бала әкеліп жатыр. Ал 1990, 2000 жылдары туғандарда мұндай көзқарас жоқ. Мұның алдын алып, осы бастан нақты қадам жасау керек. Бұл үшін демографиялық зерттеулер қажет, яғни арнайы орган, институттар болуы керек. Дамыған мемлекеттерді көп айтамыз. Мәсе­лен, Германия, Францияда арнайы орталықтар бар. Бізде тіпті мем­лекеттік құжаттарды алып қара­сақ, демографиялық ахуалмен байланысы шамалы. 2029 жылға дейінгі Ұлттық жоспарды алсақ, ондағы шешуші көрсеткіштерде жалпы демографиялық ахуал жоқ. Халық саны секілді бірер көрсеткіштер ғана қамтылған. Ал халықтың жас ерекшеліктері қалыптасқан сайын әлеуметтік мәселелер, инфрақұрылым – барлығы болу керек. Ал бізде бұл жоқ, өйткені мұның барлығын тізіп отыратын мемлекеттік орган болмай тұр.

Тағы бір мәселе, Карлов университетін демография саласы бойынша бітіріп келген мамандар елге келіп жұмыс таппай қалды. Жұмыс істейтін орган, мекеме болмады. Журналистердің арқасында демография мәселесі қайта көтеріліп, өзекті болып жатыр. Бұрын демографтарды ешкім іздемейтін.

Бұл салада мемлекеттік орган міндетті түрде болу керек. Тұжырымдаманың аяқталғанына он үшінші жыл болды, содан бері өзімізбен өзіміз жұмыс істеп келе жатырмыз. Бір ғана көші-қон мәселесіне сенім артып отырған болмайды. Арнайы бағдарлама әзірленіп, жүзеге асып жатқанына қанша жыл болды, бірақ нәтижесін көріп отырғанымыз жоқ. Оңтүс­тіктен солтүстікке халықты кө­шіру­мен демографиялық мәсе­ле шешілмейді, оған көз жеткіздік. Енді басқа іс-шара қабылдау керек. Көрші мемлекеттер қазір осы саланы қолға алып, жақсы қадамдар жасап жатыр. Біз болсақ, Ұлттық статистика бюросының мәліметтерімен ғана шектеліп отырмыз, нақты зерттеулер жоқ. Демо­графиялық мәселелерді ше­ше­міз деп бірнеше ауданды бөле салдық. Мұнымен демо­гра­фия­лық ахуал өзгерген жоқ, тек мемлекеттік аппараттың саны өсті. Көшіп келушілердің легі де аса бір өзгеріс әкелмеді.

Шынар ТӨЛЕШОВА:

– Үкіметтің мұндай мем­ле­кеттік орган құрғысы жоқ екенінен хабар­дармыз. Бір жағынан алып қарасақ, әзірге туу көрсеткішіміз жо­ғары, халық жас, жұмысқа қабі­лет­ті адамдар бар, өмір сүру жасы ұзарып келеді. Осы­лай­ша, Үкімет айтарлықтай демо­гра­­фиялық мәселе жоқ деп есептеп отыр. Сырт көзге осындай жағдай қалыптасты. Үкіметтің түсінігінше, мемлекеттің жағдайы нашар болған кезде ғана арнайы мемлекеттік орган қажет.

Жағдай қазір тұ­рақ­ты болға­нымен, алдымызды болжап, тиісті шаралар қа­был­да­уымыз керек. Өңір­леріміздің ақ­сап тұрғаны – жағ­дайды алдын алу керек деген сөз. Әсіресе Солтүстік Қа­зақ­стан­ның демографиялық жағдайы мәз емес. Осы кезде неліктен көші-қон саясаты жүзеге аспай жатыр, неге солтүстіктің жағдайы әлі нашар деген сұрақ туады. Өйткені оған Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігінің жанынан құрылған Көші-қон комитеті жауап береді. Ал оған бара қалсақ, екі-үш адам отырады, оның біреуі немесе екеуі ғана сол солтүстікке көшудің мәселесімен айналысары сөзсіз. Ол жерде ғылыми тұрғыдан сараптап, зерттеп, шешімін тауып беретін бір ғылыми орталық жоқ. Сондықтан бұл жан-жақты зерттелмей отыр, аталған комитеттің бұл мәселені шешуге әлеуеті жет­пейді, адами, ғылыми ресурсы төмен.

Жалпы, бізде демограф мамандар аз. Ал бұл сала ғылым ретінде жетіл­діруді қажет етеді. Біз – жұмысқа жарам­ды ер адам­дардың өлімі жағынан алдың­ғы қатарда тұрған елміз. Бұның өзі – зерттеуді қажет ететін мәселе. Экономикалық, әлеу­меттік демография бар. Демо­гра­фия­лық болжам жасау жағы ақсап тұр. Мұндай болжамды Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жасайды, бірақ ол еңбек нарығына ғана байланысты.

Демографиялық саясат тууды, өлімді қалай реттеуге болатынын қарастырады. Бізге қажеті – осы. Осы себептен бізге демографиялық саясат қажет, ал бұған мемлекеттік орган құрылуға тиіс. Мәсе­ленің алдын алған кезде ғана елде адам капиталы дамиды.

Аманжол ҚАЛЫШ:

– Қазір бізде ауыл­­­ды жерлердің жағдайы мәз болмай тұр. Өндіріс орындары да, жұмыс та жоқ. Екі-үш сауынды малмен бүтін отбасыны асырай алмасы белгілі. Сосын халық қалаға ағы­лады. Әсіресе жас­тар ауылда қалғысы жоқ. Қазір қаңырап тұрған ауыл көп. Бар ауылдың өзінде халық аз. Енді олардың санын толтырып, ауыл-аймақта қоныстандырамыз десек, кемінде 30-40 млн халық керек. Өзіміз 20 млн-ға енді ғана толып отырмыз, оның 1,5 мил­лионы – алыс-жақын шеттен келген қандастарымыз.

Демографияға қа­тысты бізде бірнеше агенттік, коми­тет жұмыс істейді. Олардың жұмысы ғылы­ми зерттеу болмаған соң, бұл сала кенже қалып отыр. Мен отбасы, жалпы демографияға қатысты бірнеше кітап шығардым, оларды этносоциологиялық, этно­гра­фия­лық, тарихи тұрғыда зерттеп жаздым. Жалпы, арнайы мем­ле­кеттік орган құруды қол­даймын.

Нәйлә МҰХТАРОВА:

– Қазақстанда әлі күнге дейін де­мо­гра­фиялық бол­жам жасау­мен тұ­рақ­ты айналысатын мемлекеттік орган жоқ. Бұл – елеулі кем­шілік. Себебі халық саны мен оның құры­лымындағы өз­ге­­­ріс­тер туралы мәлі­меттерсіз елдің маңызды салаларын жоспарлау қиынға соғады.

Болжам жасау білім, ден­саулық сақтау және әлеуметтік қыз­­меттерге қажет­тілікті алдын ала болжауға көмектеседі. Ха­­­лық­тың қар­таюы, көші-қон, ур­ба­низация ұзақмерзімді ше­шім­дер­ді қажет етеді. Ал тұрақты ба­қы­лау бол­маса, осы қиындыққа уа­қы­тында жауап беру қиын. Дәл демо­графиялық деректер – бюджет, зейнетақы жүйесі және әлеу­меттік бағдар­ламаларды жос­пар­лау­дың негізі.

Менің ойымша, жаңа орган құру міндетті емес. Үкімет бар мемлекеттік органдардың бірін демографиялық болжам жасауға жауапты орган ретінде бекітіп, осы мәселені тиімді шеше алады. Мемлекет бұл мәселені қолға алмайынша, адамға бағдарланған және әлеуметтік бағытталған саясатты тиімді жүзеге асыра алмаймыз. Демографиялық болжамдарсыз халықтың қажеттілігін толық қамтып, оларға дер кезінде жауап беру мүмкін емес. Халықтың өсімі, құрылымы мен өзгерістеріне сәйкес келетін саясатты жоспарлау – бұл елдің тұрақты дамуының маңызды аспектісі.

Дайындаған –

Гүлнар ЖОЛЖАН,

«Egemen Qazaqstan»