«Қара таудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді», ‒
деген өлең шумақтары талай шындықты аңғартады.
Бұл дастанның авторы туралы түрлі пікір бар. Көп ғалым оны «халық мұрасы» десе, соңғы уақытта авторлығын Қожаберген жырауға теліп жүрген зерттеушілер екінші топты құрайды. Қалай болғанда да осы мұра халық жадында сақталып қалғаны рас. Жоғарыда келтірілген шумақты көкірегі ояу әрбір қазақ жатқа біледі деп ойлаймын.
«Елім-ай» мұрасы 1723 жылдың апатын, халықтың күйзелісін төмендегі шумақтан байқатады:
«Ызғарлы күн шығыстан жел келеді,
Шұбырған Алтай жақтан ел келеді.
Еділден убашы қалмақ тағы шапты,
Зор бөгет тас маңдайға кез келеді.
Осылай екі жақтан тиді қалмақ,
Ғаскерін күн-түн демей жиды қалмақ.
Қазаққа екі беттен шабуылдап,
Түсірді бейбіт елге ауыр салмақ.
Бастарын Қаратаудың мұнар жапқан,
Сылдырап Сырдың суы сылаң қаққан.
Жүргенде момын халық көшіп-қонып,
Кенеттен қалмақ құрды қанды қақпан.
Замана күннен-күнге қағынып тұр,
Қатал жау тұс-тұс жақтан жабылып тұр.
Аяйтын ешбірі де көрінбейді,
Талайтын жолбарыстай шабынып тұр.
Бұл заман қай-қай заман, мыстан заман,
Қазақты қалжыратқан дұшпан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қар жауған қаңтардағы қыстан жаман».
Қатты толғаныстан туған бұл айтулы жыр ауыздан-ауызға тарап, елге кеңінен мәлім болған.
«Елім-ай» дастанында жоңғарлар мен қалмақтарға тойтарыс беруді ұйымдастырған халқымыздың ұлы тұлғалары ‒ әз-Тәуке мен Әбілқайыр хандар, Төле, Қазыбек, Әйтеке, Әнет, Малайсары және Ақсуат би, Дат балуан, Бөгенбай, Жайнақ, Ақпанбет пен Байғазы атты батырларға арнап айтылған көптеген шумақ кездеседі.
2023 жылы «Елім-ай» дастанының 300 жылдығына байланысты Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бекет Тұрғараевтың бастамасымен, басқа да азаматтардың қолдауымен Түркістан облысындағы Қаратаудың бір асуында тұғыр тас орнатылды. Онда «Бұл тұғыртас Қаратаудың басынан «Елім-айлап» басталған қаралы көшті, Отан үшін шейіт болғандардың тағдырын арқау еткен дастанды мәңгі есте қалдыру мақсатында орнатылды», деп жазылған. Бұл – нағыз құптарлық, өнегелі іс.
Ендігі әңгіме «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген тарихи тіркестегі Алқакөл жер атауына байланысты. Өйткені әлі күнге дейін осы Алқакөлдің қай жерде екені белгісіз болып келді. Бұл көлді тарихшыларымыз Сырдарияның айналасынан іздестіріп жүр. Ал Сырдың екі жағында да Арнасай ойпатына ағып шыққан судан пайда болған Айдаркөлден басқа ешқандай елеп алар көл жоқ. Егер Алқакөл деген көл болса, онда ол туралы мәлімет осы күнге жетер еді.
Жазушы Нәбиден Әбуталиев пен бұл тақырыпқа қалам тартқан басқа да мұратанушылардың айтуынша, «Қырқыншы жылдардың аяғы, елуінші жылдардың басында Қазақ мемлекеттік университетінде дәріс оқыған белгілі тарихшы Ермұқан Бекмаханов өз лекциясында студенттерге «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» оқиғасын баян еткенде ондағы көлдің аты «Алқакөл» емес – «Алакөл» болса керек... Сол апатты жылда қазақ халқының қырылуының бір шеті Алакөлден басталғаны рас. Ал Алқакөлді ешкім білмейді, осы көлдің аты жаңсақ айтылып кеткен сияқты», деген екен.
Осының дәлелі ретінде Нәбиден Әбуталиев «Елім-айдың» мына жыр жолдарын келтіреді:
«Атсыз қап жұрт жүрісі шабан болды,
Халқыма аштық, соғыс жаман болды.
Басталып ел сұлауы Алакөлден,
Ақтабан шұбырынды заман болды».
Иә, шынында осы шумақтан «елдің сұлауы Алакөлден басталғаны» тайға таңба басқандай анық көрініп тұрған жоқ па?
Менің ойымша, Е.Бекмаханов жоғарыдағы пікірін жыға айта алмауының басты себебі «Елім-ай» дастанындағы Қаратауға байланысты болса керек. Өйткені онда жоңғарлардың шапқыншылығына ұшыраған халықтың Қаратаудың басынан көшіп келіп, Алакөлге «сұлағандары» айтылады. Жоңғарлар қазақ жерінің шығыс жағын мекендегені тарихтан, көне карталардан белгілі. Ал Қаратау деген таудың қазіргі Түркістан мен Жамбыл облыстарының аумағында екенін барша жұрт жақсы біледі. Сондықтан тарихшылар «Елім-айға» қатысты айтылған Алқакөлді Сырдың аржақ-бержағынан іздестіруге мәжбүр болды.
Біздіңше, қазіргі кезде Қаратау деп аталатын тау ортағасырларда Куртақ деп аталған, ол көне түрік-қадымша тілінде «Хан тағы» дегенді білдіреді. Кентау қаласының маңындағы қырат әлі күнге дейін «Хан тағы» деп аталады.
Куртақ пен Уртақ (қазіргі Алатаудың бір сілемі болып саналатын Талас тауының ежелгі атауы) Нұх пайғамбардың Яфас деген ұлының жазғы қонысы болған. Шамамен осыдан 4-5 мың жыл бұрын Яфастың Түрік деген ұлынан тараған ұрпақтары солтүстікке, солтүстік-шығысқа және солтүстік-батысқа барып қоныстанған. Ал Шыңғыз хан дәуіріне дейін олар (түркілер) Қиыр Шығыстағы Сары теңізден бастап Дунай өзеніне дейінгі кең-байтақ аймақты мекендеген. Ол туралы Рашид ад-диннің «Жамиғ ат-тауарих» атты кітабы түпнұсқасының 40-42 беттерінде айтылған. Уртақ тауының Талас өзенінің сол қапталында орналасқаны 1866 жылы шыққан «Карта Киргизской степи и Туркестанского военного округа» деген картада анық көрсетілген.
Ал қазақ жеріндегі Алакөл қазіргі Абай облысы мен Жетісу облысының аумағында екені мәлім. Кеңес заманында ол көл ғарышкерлердің сауықтыру орнына айналып, жергілікті халық ол жерге барып демалу түгілі, жақындай да алмаған. Тек тәуелсіздіктен кейінгі жылдары ғана Алакөл халқымыздың демалатын орнына, шипажайына айналып жатыр.
Бұдан шығатын қорытынды: Қаратау деген тау «Елім-ай» дастаны өмірге келген кезінде Алакөлдің шығыс жағында болған.
«Шыңғыз хан» атты кітабымда («Фолиант», Астана, 2022) келтірілген дерек бойынша, қазіргі кездегі Жетісу мен Абай облысының шекарасындағы Жоңғар Алатауы Шыңғыз ханның заманында Кухи Сийах (Қара тау) деп аталған. Ол таулар ‒ Ф.Страленбергтің 1730 жылы шыққан «Верхнее Приобье и Прииртышье» деген картасы мен К.Риттердің 1839 жылғы шыққан «Русский Алтай» деп аталатын картасындағы Боротола мен Еміл өзендерінің аралығындағы Mons Kara Nudun (Қара тау) деген тау.
Бұл таулар шынында алыстан қап-қара болып көрінеді, онша биік те емес (1000-2000 метрден аспайды). Ол таулардың қазіргі Жамбыл мен Түркістан облысындағы Қаратаудан еш айырмасы жоқ. Сондықтан біздіңше, Алтайдан ауып келіп, ежелгі оңтүстік жеріндегі Куртақтың етегіне қоныстанған халық ол тауды өздерінің ежелгі мекеніндегі тауға ұқсатып, Қаратау деп атап кеткен.
Біздіңше, жоңғарлар мен қалмақтардың шапқыншылығы кезінде Алтай мен оның төңірегінен үдере көшкен жұрт (жалайыр, дулат, арғын, керей, уақ, найман және Кіші жүз рулары) шығыстағы Жоңғар Алатауынан (Қаратаудан) бері қарай асып түсіп, Алакөлдің маңайына бір тоқтап («Елім-айда» айтылғандай «сұлап»), содан соң күш жинап, оңтүстік, батыс және солтүстік өлкелерге қарай беттеген. Оны аталған рулардың қазіргі Қазақстан аумағындағы тұрақтаған жерлерінен анық көруге болады.
Мысалы, керейлер мен уақтар Алтайдың төрінен Ертісті бойлап Есіл мен Тобыл өзендерінің бойына дейін, әрі қарай Түмен мен Қорғанға дейін ығысқан.
Ал тобықты руы Шығыс Қазақстан жерінен, Ресейдің Ор (қазіргі Орск) қаласына дейін ауып барған, содаң соң кері қайтып, қазіргі Ақтөбе облысындағы Ырғыз бен Торғай өзендерінің бойында біраз жыл тұрақтап, одан кейін олардың бір бөлігі Сырға қарай ауған, сөйтіп Бұхарадан бір-ақ шыққан, ал қалғандары қайтып келіп қазіргі Қарағандының Қарқаралысы мен Абай облысындағы Қарауыл мен Шыңғыстауға келіп қоныстанған. Ол туралы Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романында, өткен ғасырдың 20-жылдары Бұхара Кеңестік Халықтық Республикасының басшылығында болған Мырза Наурызбаевтың «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Egemen Qazaqstan») газетінде жарияланған мақалаларында айтылған.
Жоңғар Алатауының аржағындағы Моғолстан (Мұғұлстан) деп аталған жерде тұрған дулаттар, ол таудан бері өтіп, қазіргі Жалаңаш көлдің маңайына, Балқаш көлінің оңтүстігіне, Iле мен Қаратал өзендерінің аралығына, Шілік ауданынан Алматы қаласының маңайына, одан бері Iле Алатауының бөктерін жағалай Ташкент қаласының шығыс жағындағы Бостандық ауданы мен аталған қаланың айналасындағы жерлерге, қазіргі Қаратаудың төңірегіне қоныстанған.
Тағы бір айта кететін жайт – «Елім-айдағы» Еділдің бойындағы қалмақтардың қазақтарға жасаған шапқыншылығы туралы. Өйткені бұл жерде Алтайдың аржағын мекендеген ойрат тайпасының бір тармағы саналатын қалмақтар қалайша Еділдің бойына барып қалды деген сұрақ туындайтыны сөзсіз.
Рашид ад-диннің «Жамиғ ат-тауарих» деген еңбегінде ойраттардың түркілерге жататыны айтылған. Шынғыз хан дәуірінде ойраттар Алтайдың аржағындағы Сеңгір муран деген сегіз өзеннің бойын мекендеген. Олар Шыңғыз хан әскерінің құрамында болған. Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары ойраттардан қыз алып, оларға қыз беріп, құда-жегжат болып, тығыз қарым-қатынас орнатқан.
Ойраттың қалмақ және жоңғар деген тармақтары, тарихи деректер бойынша, Шыңғыз хан дәуірінен кейін, яғни XIII-XIV ғасырларда ғана пайда болған. XV ғасырдың басында ойраттар мен оның тармақтары бір одаққа бірігіп, Шыңғыз хан әулетіне бағынудан бас тартып, өздерінің жеке саясатын жүргізе бастаған. Сол кезден бастап қалмақтар қазақтың байтақ жеріне көз тігіп, бірнеше рет шапқыншылық жасаған. XVI ғасырда ішкі алауыздықтың себебінен билікке таласқан қалмақтар үшке бөлініп, бір бөлігі ойрат тайпаларының құрамында қалған, екінші бөлігі шығысқа қарай ауған, ал үшінші бөлігі қазақ жері арқылы өтіп, оларды қырып, күйзеліске ұшыратып, малдарын айдап кетіп, Ресейдің көмегімен Каспий теңізінің солтүстігіндегі жерлерге барып қоныстанған, онда қалмақ хандығын құрған. Сөйтіп, қазіргіше айтқанда, Ресей мен Қазақ хандығының арасындағы буферлік мемлекетке айналған.
XVII ғасырдың орта шенінде ойраттар Алтайдың екі жағына да қоныстанып, Жоңғар (Жоңғария) деген мемлекет құрып, XVIII ғасырдың басында қазіргі Өскемен қаласының шығысы мен солтүстігіндегі Енесей өзенінің бассейніндегі жерлерді жаулап алған. Бірнеше дүркін қазақ жеріне шапқыншылық жасаған, солардың ішінде 1723 жылғы шапқыншылықтың зардабы өте ауыр болған, қару көтеретін қазақтардың көбісін қырып тастап, үйлерін өртеп, қалаларын талқандап, малдарын айдап кеткен. Содан соң қазақтың үш жүзі бірігіп, жоңғарларға ойсырата соққы беріп, қазақ жерінен айдап шыққан.1757 жылы қытай әскері жоңғарларды түгелдей дерлік қырып жіберген. Ал Еділ бойының қалмақтары бірнеше дүркін қазақ жері арқылы өздерінің атажұртына оралғылары келген, бірақ оларды қазақтар ойсырата жеңіп, Еділдің бойына қайтадан қуып тыққан, сөйтіп олар жат жерде қалып қойған. Сонымен екі ғасырдан астам қазақтарға қиянат жасаған жоңғарлар мен қалмақтардың тағдыры осылай болған.
Бұл – «мың өліп, мың тірілген» қазақтың тек екі ғасырдан астам тарихы. Одан бұрын да, кейін де халқымыз қаншама қиыншылықты бастан кешіргені белгілі. Оларды жас ұрпақ білгені абзал. Өйткені өткенді білмегеннің болашағы бұлыңғыр.
Ержан Исақұлов,
саяси ғылымдар докторы, профессор
