Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Осы тұрғыда, «домбырашы», «орындаушы», «күйші» және «композитор» атауларын ажыратып алғанымыз абзал.
1934 жылы академик Ахмет Жұбанов оркестр құру мақсатында Алматыда тұңғыш рет бірінші халық өнерпаздарының слётін өткізеді. Еліміздің тұс-тұсынан қолына домбыра мен қобыз ұстаған небір дарын иелері келіп, бақтарын сынайды. Іріктеліп алынған өнерпаздардың біразы Алматыда қалып қызмет жасап, ұлттық өнерімізді өркендетуге үлестерін қосты.
Сол кезде және кейінірек Алматыға келіп өнер көрсеткен ірі күйшілер өз күйлерімен қатар, басқа да халық күйшілерінің туындыларын қайта жаңғыртып, күйшілік өнердің жаңа дәуірінің басталуына ықпал етті. Алматыға келіп, күйлерін үнтаспаға қалдырған халық күйшілері аз емес. Атап айтсақ: Дина Нұрпейісова, Мұрат Өкінбаев, Жаппас Қаламбаев, Төлеген Момбеков, Бақыт Басығараев, Омархан Керімқұлов, т.б.
Соның ішінде Құрманғазының күйлерін аса шебер орындап, «Домбыраның Жамбылы» атанған Оқап Қабиғожин «Адасқақ» атты бір ғана күйімен, Тәттімбеттің он беске жуық күйін қаз-қалпында жеткізген Әбікен Хасенов «Қоңыр» күйімен күйші атанып, танымал тұлғаға айналды. «Жетім бала», «Шернияз» атты екі ғана күйімен Темірбек Ахметовтің есімі де еміс-еміс болса да халықтың жадында сақталды.
Сонымен қатар халық күйшілерінің туындыларын шебер орындап әрі оларды жеткізушілер ретінде: Меңдіғали Сүлейменов, Науша, Махамбет Бөкейхановтар (Науша көбінесе Дәулеткерейдің күйлерін жеткізді, бас-аяғы 94 күй әкелген), Лұқпан Мұқитов, Қали Жантілеуов, Ғабдұлман Матов, Қамбар Медетов, Ғылман Әлжанов, Дәулет Мықтыбаев, Генерал Асқаров, Айса Шәріпов, Жәлекеш Айпақов, Сержан Шәкіратов, т.б. орындаушылар халық күйлерімен қатар Қорқыт, Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Ықылас, Тоқа, Баламайсан, Боғда, Түркеш, Қожеке, Байсерке және өзге де халық күйшілерінің күйлерінің осы заманға жетуіне себепші болды.
Осы аталған халық өнерпаздарының есімдерін А.Жұбанов «Ғасырлар пернесі» атты кітабында тәптіштеп жазып, ән өнері мен күй өнерінің ірі өкілдерін «Халық композиторлары» деп атады. Ал халық композиторларының ән-күйлерін орындап жеткізгендерді «орындаушы» немесе «күй жеткізушілер» деп жазды.
Осы күнге дейін солай аталып та жүр еді. Бірақ кейінгі кезде бәрі өзгеріп кеткендей. «Күйші», «композитор» деген ұғымның мәртебесін әбден төмендетіп жібердік. Телеарналарда немесе концерттерде екінің бірін күйші немесе композитор деп таныстырып жатқанда, сол саланы жақсы меңгерген адамдарға ерсілеу естілетінін жасыра алмайсың. Тіпті «дәулескер күйші» деген көтерме атау шықты. Сол деңгейде болса да, болмаса да өзімізше баға бергендей кейіп танытып мақтай жөнелеміз. Мұның бәрі құр дабыра мақтаумен шектелетінін білсек те, қайталай береміз. Өкінішке қарай, оған да етің үйренеді екен.
Қазақ халқының кәсіби музыкасының негізін қалаушы А.Жұбанов халық арасынан шыққан ірі тұлғаларды «Халық композиторлары» деп жазғанына қан жүгіртуіміз керек деп ойлаймын. 1944 жылы Алматыда А.Жұбановтың табанды еңбегінің арқасында консерватория ашылды. Сол кезеңнен бастап арнайы оқыған жоғарғы білімді өнерпаздар мен композиторлар шыға бастады. Атап айтсақ, Мұқан Төлебаев, Құдыс Қожамияров, Мәкәлім Қойшыбаев, Сыдық Мұхамеджанов, Ғазиза Жұбанова, Хабидолла Тастанов, Нұрғиса Тілендиев, Қаршыға Ахмедияров, Айтқали Жайымов, Орынбай Дүйсен, Ермұрат Үсенов, Секен Тұрысбек және т.б. Музыка тарихында аталған композиторлар мен күйшілерді «Қазіргі заман композиторлары» деп атап жүрміз. Арнайы білімі болмаса да, нота танымаса да, халық арасынан шыққан тым жақсы ән-күйлері бар өнерпаздарды «әуесқой композитор» деп атай-тұғын.
Ал кәсіби композиторға қойылатын талап аса жоғары еді. Тіпті композитор деген дипломы болмаса, Қазақстанның композиторлар одағына қабылданбайтын. Талап солай болды. Мұқым жұртқа танымал Шәмші Қалдаяқовтың өзін композиторлар одағына кіргізбеді деп бәз біреулер басқадан көріп, аттарына кір келтіріп жатқанын талай құлағымыз шалды. Сол заманда талап солай болғанын бірі білсе, бірі білмеген де болар. Композитор деген табақтай дипломы бар болса да, симфония, концерт, кантата, оратория сияқты күрделі формада ауқымды шығармалар немесе оркестрге арналған ірі туындылар жазбаған сазгерлерді «песенник композитор» деп төмендетіп тастайтын. Қазақстан композиторлар одағына мүшелікке қабылдану үшін сүзгіден өтетін. Арнайы комиссия құрылып, саралайтынын алдыңғы буын ағаларымыз жақсы біледі. Бұл да өткен ғасырдың қатаң тәртібі еді. Сондай қатаң сұрыптаудың арқасында музыка әлемі салмақты да сапалы ән-күйлермен толығатын. Тәртіп пен талап болмаған жерде сапа да, қисын да кететінін енді-енді түсініп келе жатқандаймыз.
Осы күні бес ән жазсаң, Композиторлар одағының мүшесі болып шыға келесің. Оқысаң да сол, оқымасаң да сол, бір қазанда қайнап жүре береді. Кезіндегі Композиторлар одағының мүшелерін бір мемлекеттің композиторы ретінде қадір тұтып, әр шығармасына баға беріп, сын көзбен қарайтын ірі тұлғалар да жоқтың қасы. «Елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан» демекші, бәрі төңкеріліп кеткендей кейіпте екені рас. Осы бір жайтқа көңіл аударғанымыз дұрыс болар.
Ендігі мәселе «күйші» атауы туралы болмақ. Бүгінде домбыра тартқан бала-шағаны да «күйші» деп атау әдетке айналған. Әйтеуір домбыра тартса болғаны, күйші деп бір ауыз сөзбен қайыра саламыз. Егер тереңнен үңілсек, домбыра тартқанның бәрін күйші деп атау жөнсіздік. Неге десеңіз, «күйші» деп өз жанынан ондаған күй шығарған адамды атайды. Сонымен қатар тек күй шығарумен шектелмей, әртүрлі күйді шебер орындап, жан-жақты көзқарасы бар, шежіре-тарихты бір кісідей білетін, күйдің аңыз-әңгімелерін әсерлі жеткізе алатын, жөн-жосықты парықтай білген өрелі адамды күйші деп ардақтаған.
Өзі шығарған бірде-бір күйі жоқ, бірақ көптеген күйді шебер орындайтын адамды күйші деп газет-журналдарға жариялағанын көргенде, жағамызды ұстадық.
Сол себепті, болашақта «домбырашы», «орындаушы», «күйші» деген атаулардың аражігін айырып айтқанымыз абзал болады.
- Домбырашы – кез келген домбыра тарта білген бала, жеткіншек немесе ересек адам.
- Орындаушы – қандай да бір күйлерді жеріне жеткізіп, шебер орындаған кәсіби өнерпаз немесе арнайы білімі болмаса да халық арасынан шыққан дарын иесі.
- Күйші – өз жанынан күй шығарып, көкейіндегі күйімен тылсым әлемді түсініп, өміріндегі түйткілді сәттерін үнмен сомдай білетін, жоғарыда айтылғандай, жан-жақты ерекше дарынды адам.
Міне, бұл баяғыдан келе жатқан түсінік болса керек-ті. Болмашы нәрсе болып көрінгенімен, сөздің бағасын, күйші мен композитор ұғымының қадірін түсірмеген жөн.
Музыка саласы той-томалақ пен ойын-сауықтың ғана жолы болып барады. Әр нәрсе өз орнымен аталып, оған тиісті баға беріліп, өз жолымен дамығаны жөн. Музыка – адам баласын тәрбиелеу жолындағы аса үлкен тәрбие құралы. Ендеше, осыны ескеруіміз керек, бұл салаға немқұрайды қарауға болмайды.
Нұрлан Бекенов,
Мәдениет қайраткері, күйші, дирижер
