Ғылым • 01 Қаңтар, 2025

Ғылымға ашықтық пен айқындылық маңызды

35 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

2024 жылы ғылымды дамыту мақсатында «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заң қабылданды. Ғалымдардың мәртебесін арттырып, ғылыми ұйымдар қызметкерлерінің лауазымдық жалақысын көтеру, ғылыми зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарының мемлекеттік сатып алу үрдісіне қатысуын қамтамасыз ететін құқықтық тетіктер жасалды.

Ғылымға ашықтық пен айқындылық маңызды

Бүгінде елімізде ғылыми зерттеу­лер және әзірлемелерді іске асырумен 400-ден астам ұйым айналысса, ғылымның әлеуетін арттыруға үлес қосып жатқан ғалымдар саны  25 мың­нан асады.

Сарапшылар ғылыми зерттеулерге кедергі болып отырған бас­ты мәселе ғылыми зерттеу кешен­нің жетіспеушілігі, заманауи зерт­ханалардың тиісті деңгейде жаб­дықталмауы екенін айтады.  Өнер­табыс нәтижелерін коммерцияландыру да көкейкесті болып отыр. «Ourworldindata» деректер базасында Қазақстанда ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмысына бөлінетін қаржы көлемі ІЖӨ 0,5 пайызын құрайтын болса, орташа деңгейдегі елдерде бұл көр­сеткіш – 1,9, дәулетті елдерде 3 пайыз­ды құрайды.

Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында өңірлерде білім берудің қолжетімділігі мен сапасын, ғылыми зерттеулердің нәтижелілігін арттыру мақсатында жоғары білім мен ғылымды дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған тұжырым­дамасына өзгеріс енгізілді. Осы құжат аясында шетелдік жоғары оқу орын­дарының филиалдарын ашу жұмы­сы жалғасып жатыр. Халықаралық озық тәжірибені трансферттеу арқы­лы білім мен ғылымның сапасын жақсарту, шетелдік студенттер үлесін арттыруда 20-ға жуық әріптестік келісім жасалды. Нәтижесінде, әл-Фара­би атындағы ҚазҰУ базасындағы «Ұлттық ядролық зерттеу университеті МИФИ», С.Өтебаев атындағы Атырау Мұнай және газ университетінің базасында Губкин атындағы Ресей мұнай және газ университеті, Қазақ ұлттық аграрлық ғылыми-зерттеу университетінің базасында Ташкент ирригация және ауыл шаруашылығын механикаландыру инженерлері инс­титуты, Абай атындағы ҚазҰПУ базасында Лотарингии, Шәкәрім университетінің базасында Быдгощ қаласындағы Экономика университеті, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті базасында Хериот-Уотт, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті базасында Аризона, тағы да басқа шетелдік уни­верситеттердің филиалдары ашылды.

Ғылым және жоғары білім ми­нис­трлігі дерегіне сүйенсек, 2023–2025 жылдары ғылымға бөлінген бюджет 3,3 есе өскен. Ендігі кезекте 2024–2026 жылдар аралығында ғылыми жобалар мен әзірлемелерге 730 млрд теңге жұмсау көзделіп отыр. Ұлу жылы 2 мыңға жуық ғылыми жоба, 162 ғылыми-техникалық бағдарлама, 137 коммерцияландыру, жас ғалымдар тарапынан 700-ден аса жоба іске асты.  Құзыретті саланың болашаққа жасаған болжамдары нәтижесін беретін болса, 2027 жылға қарай ҒЗТКЖ шығындары ІЖӨ 1 пайызына жететін болады. 

Соңғы үш жыл ішінде ғылыми жұмысқа  бюджеттен 489,2 млрд тең­ге бөлініп, 2024 жылы бұл көрсет­кіш 145,3 млрд теңгені құрады. Бағ­дар­ламалық-нысаналы қаржы­лан­дыру­ға 65 млрд,  ғылыми гранттар­ға 56,2 млрд, ал 24,1 млрд теңге грант­­тық ком­мер­цияландыруға қарасты­рылған. 

Қазіргі кезде ғылымды дамыту бағдарында институционалдық бағыт ұстанған Президент жанындағы ҰҒА форсайт зерттеулер жүргізіп, ел өңірлері бойынша қолдауға мұқтаж салаларды анықтады. ҰҒА президенті, академик Ақылбек Күрішбаевтың айтуынша, әлемдік тәжірибеде жетекші академиялардың жұмысы ситуациялық-болжамды талдау жүйесіне негізделген. Осыған орай  академияда отандық ғылымның нақты жай-күйін бағалау мақсатында  арнайы талдау орталығы құрылып, ғылымның дамуына кедергі келтіретін бірқатар фактордың бар екеніне көз жетті. Ғалымдармен жүргізілген сауал­нама, мониторинг нәтижесін­де білікті ғылыми  кадрлардың тапшы­лығы өзекті болып отыр. Бүгінде республикада ғылыми зерттеумен 20 мыңнан астам ғалым айналысып жатқан болса, ғылымы дамыған елдерде бұл көрсеткіш әлдеқайда көп. «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңға сәйкес академия алғаш рет 2025–2027 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландырудың 113 ғылыми-тех­никалық тапсырысына сараптама жүргізіліп, 87-сі бойынша ескерту жинақталған. Ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмысқа қатысатын ғалымдардың 60 пайыздан астамы Алматы және Астана қалаларында тұратындықтан, ғылымға бөлінетін қаражаттың басым бөлігі осы екі қалаға тиесілі. Алда­ғы уақытта анықталған кемшілікке сәйкес тиісті ведомстволармен жұмыс жалғасатын болады.

Елімізде ҒЗТКЖ-дағы мемлекеттік салымдардың үлесі 75 пайыз, ал басқа көздерден алынған инвестициялар 25 пайызды құрайды. Экономикасы дамыған елдерде зерттеулер мен әзірлемелерді қаржыландыруға экономиканың кәсіпкерлік секторы 60-75 пайызға дейін қаржы бөледі, керісінше, мемлекеттік бюджет шығындары 40 пайыздан аспайды. Оның жарқын мысалын Израиль, Корея, Америка, Батыс елдерінің тәжірибесінен айқын көруге болады. Бұл бизнестің өндіріске инновацияларды енгізуге мүдделілігін көрсетумен қатар, аталған елдерде бизнес саласы елдің инновациялық дамуының қозғаушы күші екенін көрсетеді.

 

АЛМАТЫ