Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Арақ-шарапты ауыздарына татып алмаған ата-бабаларымыз жетімін жылатпаған, жесірін қаңғыртпаған жұрт болғаны аян. Тек патшалық Ресей мен Кеңес одағының отаршылдық саясатының, тың көтерудің салдарынан халқымыз атамекенімізге жаппай қоныс аударушылардан маскүнемдік дертін жұқтырып алды. Соның кесірінен әртүрлі өмірлік жағдайға байланысты жетім қалған бүлдіршіндерге қоса, ішімдікке салынған ата-анасынан сот арқылы айырылған «тірі жетімдер» көбейді. Олардың саны кейінгі жылдары біршама кемігенімен, әлі де аз
емес.
Оқу-ағарту министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің мәліметіне қарағанда, бұдан бес жыл бұрын елімізде жетім, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар саны 24 239 болған. Арада өткен уақыт ішінде осы көрсеткіш 21 387 балаға дейін төмендеген. Жыл сайын 1 мыңнан астам жетім отбасыларға қабылданып келеді. Нәтижесінде, Балалар үйлерінде тұратын жеткіншектер саны 2019 жылғы 4,6 мыңнан 2024 жылы 3,8 мыңға дейін азайған. Жетім балаларға арналған білім беру ұйымдары 21 пайызға (20 бірлік), ал олардағы тәрбиеленушілер саны 19 пайызға (694 бала) қысқарған.
Ел қазынасынан жетім, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қолдауға былтыр 38,7 млрд теңге бөлінді. Осынша қаражаттың 7,5 млрд теңгесі отбасыларда тұрып жатқан 17 660 бала немесе барлық жетімнің 82,6%-ын асырауға жұмсалды. Оның ішінде қамқорлықтағы – 15 668, патронаттық тәрбиедегі – 1 660, асырап алған отбасылардағы – 175, отбасылық үлгідегі Балалар үйлеріндегі 157 бала бар. Бюджет қаражатының 31,2 млрд теңгесі жетімдерге арналған 115 мекемеде тәрбиеленіп жатқан 3 727 баланы (17,4%) асырауға жұмсалып жатыр. Ал 1 жетім баланы асырауға мемлекет бөліп отырған қаржы – жылына орта есеппен 7,5 млн теңге.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес өткен жылы Балалар үйлерін Балаларды қолдау орталықтарына (БҚО) айналдыру жұмысы аяқталды. Осындай 35 орталықта қазіргі уақытта 1 202 жетім бала тәрбиеленіп жатыр. Оларда тәрбиеленушілерді психологиялық, құқықтық қолдау, түлектерді дербес өмір жолында сүйемелдеу жұмыстары атқарылады. 2024 жылы БҚО-лардың көмегімен 394 бала туған отбасыларына оралды, 454 бала отбасыларға тәрбиелеуге тапсырылды. Ал 80 балалар мекемесі, соның ішінде 20 Сәби үйі, 18 медициналық-әлеуметтік мекеме, 10 Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы, 13 Жасөспірімдер үйі, 14 Балалар ауылы, 5 жекеменшік Балалар үйі трансформациялауға жатпайды.
Отбасыларға тапсырылған жетім балалардың кейін балаларға арналған ұйымдарға қайтып оралу фактілерін болдырмау мақсатында қолданыстағы заңнамаға 2020 жылдан бастап әлеуетті қабылдаушы ата-аналардың психологиялық даярлықтан өтуі міндетті талап ретінде енгізілді. Соған қарамастан, өткен жылы отбасыларға орналастырылған 3 635 баланың 245-і немесе 7 пайызы Балалар үйлеріне қайтарылған. Асырап алған балаларды қайтарудың себептері – жасөспірімдердің өтпелі жасына байланысты өзара түсіністік болмауы, қамқоршының сырқаттануы немесе қайтыс болуы, туған отбасына оралу, тағы басқалар. Бір назар аударарлығы – 13 пен 17 жас аралығындағы жетімдердің 85%-ын Балалар үйлеріне қайтаруға олардың жақын туыстары ұйытқы болған.
Алдағы уақытта қолданыстағы заңнамаға «Кәсіби қабылдаушы отбасы» институтын енгізу көзделіп отыр. Олар Балаларды қолдау орталықтары тәрбиеленушілерінің санын қысқартуға септігін тигізбек. Ал БҚО-лардың қызметі жетім балаларды тәрбиелеу мен күтіп-бағудан қабылдаушы отбасылар мен асырап алынған балаларды сүйемелдеуге, оларға бақылау жасауға қайта бағдарланбақшы.
Мемлекет Балалар үйлерінің түлектерін әлеуметтік қолдау шараларын да қолданып келеді. Мемлекеттік білім беру тапсырысы аясында жетім, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға жоғары оқу орындары мен колледждерге түсу кезінде 1 пайыздық квота қарастырылған. Оларға оқу кезінде кепілдендірілген әлеуметтік жәрдемақы, стипендия төленеді, тегін тамақтану, жатақханада тұру, жеңілдікпен жол жүру, киім-кешек түрінде көмек көрсетіледі. Өткен бес жыл ішінде 4 632 жетім бала техникалық, кәсіптік, 2 300 жетім бала жоғары білім алған. Бұл ретте елімізде жетім балаларға тәлімгерлік институты да енгізілді. Тәлімгерлер интернаттық ұйымдардың тәрбиеленушілері дербес өмір жолына шыққан кезде оларға жеке қолдау көрсетеді. Бүгінде 345 ерікті, табысты адам жетім балаларға қамқор болып жүр. Бұл шара жетімдердің қоғамға тезірек бейімделуіне оң ықпалын тигізетіні сөзсіз.
Қазіргі уақытта 13 Жасөспірімдер үйінде 23 жасқа дейінгі 650 жетім тегін тұрып жатыр. «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңға сәйкес жетім, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға коммуналдық тұрғын үй қорынан немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы орган жалдаған тұрғынжайлардың жалпы санының кемінде 20 пайызы бөлінуге тиіс. Жетімдерге берілген тұрғынжай саны 2020 жылғы 847 пәтерден 2024 жылдың 9 айында 1 599 пәтерге дейін немесе 2 есе көбейген. Бұған қоса, жалға берілетін тұрғынжаймен 10 529 жетім қамтамасыз етілген. Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы аясында тұрғын үйге мұқтаж адамдармен қатар, жетім балаларға «2-10-20», «5-10-20» жеңілдікті ипотекалық бағдарламалары көзделген. Тұрғынжайдың қолжетімділігін арттыру мақсатында «Бақытты отбасы», «Шаңырақ» бағдарламалары іске асырылып жатыр. Жаңадан «Отау», «Наурыз» жеңілдікті ипотекалық бағдарламалары қолданысқа енгізілді. Жетім балаларды Астана, Алматы, Шымкент қалаларында тұрғынжайға кезекке қою үшін міндетті үш жыл тіркеуде болу талабы алынып тасталды.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша «Мейірім» қайырымдылық акциясы іске асырыла бастады. Өткен жылы 2700 жетім бала бизнес субъектілеріне, екінші деңгейдегі банктерге, әртүрлі мемлекеттік, жекеменшік ұйымдарға бекітілді. «Отбасы банкте» ашылған жетім балалардың шоттарына 580 млн теңгеден астам қаражат аударылды.
Осылайша, мемлекет тарапынан жетімдерге әртүрлі қолдау көрсетіліп отыр. Бірақ ол жеткілікті ме? Мәселен, қазір тұрғынжай алу кезегінде 62 352 жетім, ата-ана қамқорлығынсыз қалған жастардың тұрғанын ескерсек, олардың баспана мәселесін шешу барысы көңіл көншітпейді. 2019–2023 жылдары берілген 71 468 жеңілдікті несиенің небәрі 348-іне жетімдердің қолы жеткен. Оларды орта мектепті бітіргеннен кейін жұмысқа орналастыру жайы да мәз емес. 2024 жылы мансап орталықтарының квотасы аясында 4 275 адам жұмысқа орналастырылған болса, олардың 85-сі ғана – жетімдер. Жастар арасында жұмыспен қамту шараларымен 188 663 адам қамтылған болса, оның небәрі 56-сы – жетім қыз-жігіттер.
Жетімдердің проблемалары жөнінде Үкіметке депутаттық сауал жолдаған Сенат депутаты Геннадий Шиповских: «Бұл мәселені көтеру себебім – өзім де ата-анадан ерте айырылып, Балалар үйінің тәрбиесін көрдім. Менің атыма жетімдерден баспана алу мен жұмысқа орналасуға қатысты көптеген өтініш түсіп жатыр. Сондықтан да оларға арналған баспана бағдарламасын, жұмыспен қамту бағдарламасын әзірлеуді ұсынамын», деді.
Жетімін жұбата білетін, балаға мейірімді ел боламыз десек, сенатордың ұсынысы кімді болсын ойландыруға тиіс. Шынтуайтында, биылғы көктемдегі бұрын-соңды болмаған алапат су тасқынының салдарынан тұрғынжайларынан айырылған мыңдаған отбасының баспана мәселесін шешуге қайырымдылығы мен күш-қуаты жеткен еліміз жетімдердің мұқтаждығын өтеудің қосымша шараларын қарастырады деп үміттенеміз.
