Жаңа өңірлер жаңару жолында

Арада өткен уақыт ішінде жаңа өңірлер өздерінің тиім­ді­лі­гін көрсете алды ма? Әлбетте, бұл сауалға бұрынғы облыс ор­та­лықтарының алыстығынан ма­шақат көріп келген көптеген азамат оң жауап берері сөзсіз. Оның үстіне 1997 жылы облыс мәртебесінен айырылған өңір­лер­дің әлеуметтік-эконо­микалық дамуы тежеліп, тұр­мыс сапасы төмендеп кеткені белгілі. Сондықтан да жергілікті тұрғындардың талап-тілектерін ескере отырып құрылған жаңа облыстар басшыларының алдында ширек ғасыр ішінде жол берілген кемшіліктерді түзетіп, өздеріне сеніп тапсырылған өңірлерді дамыту ісіне тың серпін беру міндеті тұрды. Оның нақты қалай іске асырылып жатқанын Ұлттық экономика министрлігіне қарасты Экономикалық зерттеулер институтының арнайы зерттеуінен білуге болады.

Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Абай және Ұлытау облыс­тарының құрылуы атал­ған өңірлерде қордаланған әлеу­меттік-экономикалық проблемаларды шешу қажеттілігінен туындаған. Алматы облысының бөлек шығуы Алматы агломерациясын қалыптастыру жөніндегі басқарушылық шешімдердің тиімділігін арттыру мақсатын көздеген. Жетісу облысының құрылуы оңтүстік өңірді индустрияландыруға және урбандалу үдерісін жеделдетуге тиіс болған. Іс жүзінде Мемлекет бас­шысының әкімшілік-аумақ­тық реформасы ресурс­тарды бөлуді жетілдіруге және жер­гілікті биліктің әлеумет­­тік-экономикалық бағдар­ла­маларды орындау үшін жауап­кершілігін арттыруға мүм­кін­дік берді. Бұл биліктің әр­түрлі деңгейлері арасындағы әре­кеттестікті күшейтіп, жаңа өңірлер экономикасының негізгі салаларының дамуын жедел­дет­ті. Мысалы, Жетісу мен Ұлытау облыстарында жалпы өңірлік өнім (ЖӨӨ) көлемінің айтарлықтай өсімі қамтамасыз етілді. Ауыл шаруашылығы мен тау-кен өнеркәсібінің өндірісі, әсіресе түсті металдар өндіру көлемі айтарлықтай өсті. Жетісу облысында 2023 жылдың қоры­тындысы бойынша ЖӨӨ көлемі 1 923,7 млрд теңгеге жетті, бұл 2022 жылғы деңгейден 34,8 па­йыз артық. Ұлытау облысында 2023 жылы ЖӨӨ көлемі 1 949,7 млрд теңге болды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 21 пайыз көп. Бұған қоса тұрғын үй құрылысы қарқын алып, әлеуметтік инфра­құрылым жақсарды.

Жаңа өңірлерде азаматтардың іскерлік белсенділігі де жандана түсті. Ұлытау, Жетісу және Абай облыстарында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны артты. Ұлттық статисти­ка бюросының мәліметіне қара­ғанда, Жетісу облысында жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 2023 жылы 2022 жылғымен салыстырғанда – 9,9 пайызға, Ұлытау облысында – 7,9 пайызға, Абай облысында 7,2 пайызға көбейген.

Жаңадан құрылған өңірлерді қаржы­л­андыру көлемі де айтар­лықтай ұлғайды. Мәселен, Абай облысының бюджеті 2022 жылғы 123 964 млн теңгеден 2023 жылы 406 297 млн теңгеге дейін, яғни 3,2 есе, Жетісу облысынікі – 2022 жылғы 314 564 млн теңгеден 2023 жылы 463 421 млн теңгеге дейін, яғни 47,3 пайызға, Ұлытау облысынікі – 2022 жылғы 69 868 млн теңгеден 2023 жылы 169 203 млн теңгеге дейін, яғни 2,4 есе көбейді.

«Көш жүре түзеледі» дегендей, жаңа өңірлердің кей проблемасы әлі де толық шешімін тапқан жоқ. Мәселен, қала мен ауылдың әлеуметтік дамуы арасындағы алшақтық сақталып отыр. Абай және Ұлытау облыстарының ауылдық аудандарындағы кедей­лік деңгейі ел бойынша орташа деңгейден жоғары.

Республикамыздағы кейбір елді мекендердің мәртебесін көтеру ісі де қолға алынып, оң нәтижесін бере бастады. 2020 жылы Қостанай облысындағы Затобольск кенті аудандық ма­ңызы бар Тобыл қаласы болып өзгертілді. Бұл аталған елді мекен­нің әлеуметтік-эконо­ми­ка­лық дамуына және Қостанай агломерациясына кірігуіне жол ашты. Сөйтіп Тобыл қаласының облыс орталығымен экономикалық, көліктік және әлеуметтік байланыстары күшейді.

Қосшы қаласы 2021 жылы об­лыстық маңызы бар қала мәр­те­бесін алған соң елорда агломерациясын қалыптастырудағы маңызы артты. Қосшы қаласы тұрғындарының саны 2021 жылғы 49,4 мыңнан 2023 жылы 55,8 мың адамға дейін көбейді. Осы мерзім ішінде шаһардағы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 1 532-ден 3 185-ке дейін артты. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 8 819,5 млн теңгеден 11 911,5 млн тең­геге дейін өсті. Негізгі капи­тал­ға салынған инвестиция 20 850 млн теңгеден 45 661 млн теңгеге дейін ұлғайды.

Мемлекет басшысы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақ­сатында шекара маңы аудан­да­рының әкімшілік-аумақтық құрылысын жетілдіруге ерекше көңіл бөліп, 2023 жылы Жарлығымен Шығыс Қазақстан облысының Үлкен Нарын, Мар­қа­көл аудандарын және Абай облы­сының Мақаншы аудандарын қалпына келтірді.

2024 жылы Алматы облысын­дағы Жетіген ауылы облыстық маңызы бар Алатау қа­ласы болып өзгертілді. Ол Алматы агломерациясына кірігу­дің және арнайы эконо­ми­калық аймақ құрудың нәтижесінде инвесторлар, кәсіпкерлер мен тұрғындар үшін тартымды орталыққа ай­на­ла бастады. Бұл өңірдің эко­­номикалық тұрақтылығын нығай­тып, тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартуға септігін тигізеді.

Қазір Парламент Мәжілісінде «Түркістан қаласының ерекше мәртебесі туралы» заң жобасы қаралу үстінде. Бұл құжатта Түркіс­танға еліміздің рухани және тарихи астанасы ретінде айрықша мәртебе беріліп, оны халықаралық туризм орталығына айналдыру көзделіп отыр. Осы мақсатта қала әкімдігі мен мәсли­хаты қосымша құзыреттерге ие болып, олардың қасиетті мекенді одан әрі дамытуға бағытталған шешімдерді қабылдау үдерісін жеделдетуіне мүмкіндік туғы­зыл­мақшы. Нәтижесінде, Түр­кіс­танды өркендетуге соны серпін беріліп, өңірдегі кәсіп­кер­лік өрісі де кеңейе түспек.

Түйіндей айтқанда, еліміз­дің әкімшілік-аумақтық құры­лы­мындағы өзгерістердің арқа­сында жаңа экономикалық өсім орталықтары пайда болды. Жаңа өңірлер жаңару жолына түсті. Алдағы уақытта осы үрдіс жалғасын тауып, өткен ғасырдың со­ңындағы экономикалық дағ­дарыс кезінде біріктіріліп, ірі­лендірілген өзге облыстар мен аудандардың қазіргі даму деңгейі, жергілікті тұрғындардың барыс-келісіне қолайлылығы мәселесі жан-жақты зерттеліп, зерделеніп, тиісті шешімдер қабылданса, құба-құп. Сондай-ақ кейінгі жылдары әртүрлі деңгейде сөз болып жүрген, 30-50 мың тұрғыны бар ірі ауылдық елді мекендерді қалаға айналдыру, ал тұрғындарының саны бүгінде қолданыстағы заң­намада көрсетілген 10 мыңға да жетпейтін, инфрақұрылымының ауылдан еш айырмашылығы қал­маған, атына заты сай емес шағын қалалардың мәртебесін қайта қарау ісін де қолға алатын кез жеткен сияқты.