«Transparency International» мәліметіне сүйенсек, Қазақстан 2018 жылғы СЖҚИ бойынша мүмкін болған 100 балдың 31-ін ғана жинап, 180 мемлекеттің ішінде 124-орынды иемденген. Осы жөніндегі көрсеткіш 2019 жылы – 34 балл (113-орын), 2020 жылы – 38 балл (94-орын), 2021 жылы – 37 балл (102-орын), 2022 жылы – 36 балл (101-орын), 2023 жылы 39 балл (93-орын) болған. Былтырғы ілгерілеуге сыбайлас жемқорлыққа қарсы кешенді шараларды іске асырудың нәтижесінде қол жеткізілген. Бұл ретте дүниежүзі бойынша орташа балл 43 балл екенін ескерген жөн. Сол себепті Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен басқа да мүдделі мемлекеттік органдардың бөріктерін аспанға атуларына әлі ерте. Өйткені СЖҚИ бойынша көрсеткіші 50 балдан төмен елдер сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары мемлекеттер болып саналады.
Сыбайлас жемқорлықты түбегейлі жеңді деуге болатын елдердің «ондығына» Дания (90 балл), Финляндия (88 балл), Сингапур (84 балл), Жаңа Зеландия (83 балл), Люксембург (81 балл), Норвегия (81 балл), Швейцария (81 балл), Швеция (80 балл), Нидерланд (78 балл), Австралия (77 балл), Исландия (77 балл), Ирландия (77 балл) сынды заң үстемдігі орнаған мемлекеттер кірді. Бұрынғы кеңес одағынан бөлініп шыққан Балтық жағалауы республикалары – Эстония (76 балл, 13-орын), Литва (63 балл, 32-орын) және Латвия (59 балл, 38-орын) да жемқорлықты еңсерген елдер саналады. «Қара алтын» – мұнайды халқының игілігіне жаратып отырған Біріккен Араб Әмірліктері (68 балл, 23-орын), Қатар (59 балл, 38-орын), Сауд Арабиясы (59 балл, 38-орын) және Бахрейн (53 балл, 53-орын) – жемқорлықты тізгіндей білген мұсылман мемлекеттері. Ал осы қоғамдық індетпен күресте ең артта қалған «ондықтың» ішінде Оңтүстік Судан (8 балл, 180-орын), Сомали (9 балл, 179-орын), Венесуэла (10 балл, 178-орын), Сирия (12 балл, 177-орын), Йемен (13 балл, 173-орын), Ливия (13 балл,173-орын), Эритрея (13 балл, 173-орын), Экваторлық Гвинея (13 балл, 173-орын), Никарагуа (14 балл, 172-орын), Судан (15 балл, 170-орын), Солтүстік Корея (15 балл, 170-орын) бар.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте Тәуелсіз мемлекеттер достастығы мен Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің ішінде Армения (47 балл, 63-орын) мен Молдова (43 балл, 76-орын) ғана Қазақстанның алдына түсіп отыр. Бұрнағы жылы 37 балл (98-орын) алған Беларусь былтырғы қорытынды бойынша 33 балл ғана (114-орын) жинады. Көршілес Ресейге 2023 жылы 26 балл (141-орын) берілсе, былтыр 22 балл ғана тиді (154-орын). Сондай-ақ 2009 жылы ТМД құрамынан шыққан Грузия екі жыл қатарынан 53 балл (53-орын) алды. ТМД-ға 2018 жылға дейін мүше болған Украина небәрі 35 балға (105-орын) ие.
Жемқорлыққа қарсы күресте Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымына (ТМҰ) мүше елдердің бәрінің алдында келеді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша Түркия – 34 балмен 107-орында, Өзбекстан – 32 балмен 121-орында, Қырғызстан – 25 балмен 146-орында, Әзербайжан – 22 балмен 154-орында тұр. ТМҰ-ның байқаушы-мемлекеттері – Мажарстан – 41 балмен 82-орынды, Түрікменстан – 17 балмен 165-орынды місе тұтты. Жемқорларды өлім жазасына кесіп жататын тәртібі қатаң көршіміз – Қытай Халық Республикасына өткен жылы жемқорлықпен күресте 43 балл, 76-орын бұйырды. Баян-Өлгий аймағында қалың қазақ диаспорасы өмір сүріп жатқан Моңғолия 33 балмен 114-орынға табан тіреді.
Кейінгі жылдары елімізде жасалған жемқорлық қылмыстардың азаю үрдісі байқалады. Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметіне қарағанда, осындай қоғамға қауіпті құқық бұзушылықтың саны 2022 жылы – 1 530, 2023 жылы – 1 461, 2024 жылы 1 269 болған. Алайда барлық өңірдегі жағдай бірдей емес. Былтыр елорда мен 7 облыста осы қоғамдық індет азаймақ түгіл, одан әрі үдей түскен. Елге үлгі көрсететін жөні бар Астана қаласында 2022 жылы – 152, 2023 жылы – 196, 2024 жылы 227 жемқорлық фактісі әшкереленген. «Балық басынан шіридінің» кебі – бұл. Жақында басшылығы ауыстырылған Абай облысында 2022 жылы – 8, 2023 жылы 31 жемқорлық қылмыс жасалған болса, осы жөніндегі көрсеткіш былтыр – 58-ге жетіп, бұрнағы жылғымен салыстырғанда 87 пайызға ұлғайған. Бұл – антирекорд. Жамбыл облысында 2023 жылы – 43, 2024 жылы 63 жемқорлық қылмыс әшкереленіп, бұрнағы жылғымен салыстырғанда «өсім» 46,5 пайыз болған. Қызылорда облысында 2023 жылы – 23, 2024 жылы 32 жемқор тұзаққа түскен, яғни былтырғы көрсеткіш бұрнағы жылғыға қарағанда 39 пайызға артқан. Жемқорлық құқық бұзушылықтар саны өткен жылы Шығыс Қазақстан облысында – 21 пайызға, Павлодар облысында – 19 пайызға, Алматы облысында – 14 пайызға, Жетісу облысында 8 пайызға көбейіп кеткен. Сыбайласқан қылмыстар саны кейбір өңірлерде бұрнағы жылмен салыстырғанда біршама азайғанымен, әлі де көп. Мәселен, Алматы қаласында былтыр – 105, Шымкент қаласында – 102, Түркістан облысында 83 жемқорлық фактісі тіркелген.
Тағы бір назар аударарлық жайт – құқық бұзушылыққа, соның ішінде жемқорлық қылмысқа жол берген мемлекеттік қызметшілер саны 2022 жылы 1 049 болса, бұрнағы жылы осы көрсеткіш 489-ға дейін азайған, ал өткен жылы тағы 681-ге дейін көбейген. Әртүрлі құқық бұзушылық жасаған шенеуніктер саны Түркістан облысында бұрнағы жылғы 24-тен 117-ге дейін немесе 387 пайызға шарықтаған. Заңнан аттаған мемлекеттік қызметшілер қатары Павлодар облысында 23-тен 62-ге дейін (169,6 пайыз), Қызылорда және Маңғыстау облыстарында 13-тен 23-ке дейін (76,9 пайыз), Атырау облысында 15-тен 24-ке дейін (60 пайыз), Алматы облысында 28-ден 44-ке дейін (57,1 пайыз), Қостанай облысында 15-тен 23-ке дейін (53,3 пайыз) қалыңдаған. Сондай-ақ құқық бұзушылық жасаған прокуратура органдары қызметкерлерінің саны бұрнағы жылғы 1-ден 6-ға дейін, судьялар саны 3-тен 6-ға дейін көбейген. Мемлекет басшысы «Заң және тәртіп» тұжырымдамасын жүзеге асыруды талап етіп отырған қазіргі уақытта аталған өңірлер мен құқық қорғау органдарының басшылары кадрлармен жұмыста жіберілген елеулі кемшіліктерді алдағы уақытта болдырмау шараларын қолдануға тиіс.
Жемқорлыққа қарсы күресте формализм көріністері де байқалып қалып жүр. Мысалы, былтыр Петропавл қаласының екі телевизиялық және байланыс мұнарасын жаңа жыл қарсаңында жарықдиодты шамдармен безендіруге жергілікті бюджеттен 229,5 млн теңге бөлінгені туралы жергілікті журналист Төлеген Иманов әлеуметтік желіде орынды дабыл қақты. Айтылған сынға облыс әкімі құлақ асып, қалалық әкімдік пен астаналық жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің арасында жасалған шартты бұзғызды. Үнемделген қаржы петропавлдықтардың басқа мұқтажына жұмсалды. Міне, осы ысырапшылдық фактісін кейін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Солтүстік Қазақстан облысы бойынша департаменті әшкереледі деген шындыққа жанаспайтын ақпарат таратылды. Бұған өз ренішін білдірген Т.Имановтың әділ сынынан антикор тиісті қорытынды шығарса, құба-құп.
