фото: gov.kz
– Серік Мақашұлы, салық жүйесін кең көлемде қайта қарау кезінде, бұл үдеріс еліміздің инвестиция тарту қабілетіне қалай әсер етуі мүмкін?
– Шын мәнінде бюджет-салық реформасы көптеген бастамадан тұрады, ал ҚҚС салық ставкасының көтерілуі – соның бір бөлшегі ғана.
Бұл реформның өзі қалай пайда болды? Әуелі салық реформасының алғышарттары туралы айтып берейін.
Сіздер білесіздер, салықтар тек қана қаржылық функцияны атқармайды.
Олар сонымен қатар экономиканың өсуін ынталандыру функциясын және қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз ету қызметін де орындайды. Біз жиі айтып жүрген «салықтық мораль» дегеніміз міне – осы.
Сондықтан, салық реформасын қолға алған кезімізде, біздің мақсатымыз салық жүйесінің дұрыс жұмыс істей бастауын және экономика, бюджеттің және қоғамдық әділеттіліктің алдында тұрған барлық мәселелердің шешілуін қамтамасыз ету болды.
Қазіргі таңда еліміздегі компаниялардың өсуге ешқандай ынтасы жоқ. Егер орта және ірі кәсіпорындардың санына қарасаңыз, олардың көбінен тоқырау байқайсыз, саны өспей тұр.
Бұл алаңдатарлық мәселе, себебі әлемнің кез келген басқа елінде орта және ірі бизнес – экономиканың негізі.
Екінші жағынан, соңғы 4-5 жылда бізде миллионнан астам шағын кәсіпорын пайда болды. 2021 жылдан бастап біз енгізген бөлшек салық режимі арқасында олардың саны 1,3 млн-нан 2,3 млн-ға дейін өсті. Бұл таңғажайып өсу қарқыны, ол бүгінгі салық саясатының бизнестің бөлшектенуіне бағытталғанын көрсетеді.
Ағымдағы саясатпен біз кәсіпорындарды «шағын бизнес» тұзағына түсірдік, олардың өсуін салықтық оңтайландыру және түрлі жеңілдіктерді сақтау үшін басып отырдық.
Бизнестің бөлшектенуі қалай жүреді? Бүгінгі салық жүйесінде әрекет ететін лазейкаларды пайдаланады.
Компанияның айналасында көптеген ЖШС мен ЖК ашылады: автомобильдерді жалға алу, ғимараттарды жалға алу, қандай да бір қызмет көрсету және т.б. Олардың барлығы ҚҚС бойынша есепке тұрмау үшін 78-79 миллион теңге шегінен аспайды. Тиісінше, айналымның тек 2-4 пайызы төленеді.
Сонымен қатар, бүгінгі күні бірдей тауарларды немесе қызметтерді өндірушілер тең емес бәсекелестікте. Бүгінгі таңда қазақстандық бизнесте, негізінен, кәсіпкерлердің екі тобы бар. Біріншісі – барлық салықтарды талапқа сай төлейтін адал бизнес. Ал екінші топ бірінші топтың жұмысына қиындық тудыратын топ. Мәселен, ҚҚС, корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы және басқа да салық төлемдері жоқ оңайлатылған салық салу режимін қолданатындар.
Екінші топқа байланысты елде ҚҚС есептесу үзілді. ҚҚС жанама салық функциясын жоғалтып, адал бизнес үшін айналым салығына айналды.
Бүгінгі күні Қазақстанның ЖІӨ-не салықтық түсімдердің үлесі шамамен 18%-ды құрайды, ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 50%-дан жоғары. Сондықтан мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жыл сайын бюджет ресурстары жетіспейді.
Тағы бір мәселе – көлеңкелі экономикамен байланысты түсініксіз жағдай. Соңғы бес жылда оның ЖІӨ-дегі үлесі тұрақты түрде төмендеп келеді: 2019 жылы 23,69%-дан 2023 жылы 17,52%-ға дейін. Бұл негізінен қолма-қол ақшасыз төлемдерге кезең-кезеңімен көшу арқасында болды. Дегенмен, көлеңкелі экономиканың ең жоғары үлесі көтерме және бөлшек саудада (3,53%), денсаулық сақтау (2,04%), ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығында (1,96%), құрылыс (1,92%), білім беру (1,49%) салаларында сақталып отыр.
2025 жылға қарай қадағаланбайтын экономиканың көрсеткішін ЖІӨ-ге қатысты 15% -ға дейін төмендету міндеті тұр.
Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шаралардың бұрынғы кешенді жоспарының орнына күрестің төмен көрсеткіштері бар 5 салалық мемлекеттік орган тәсілдері мен іс-қимылдары бар өздерінің жол карталарын әзірлейді. Басқа мемлекеттік органдарда көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл шаралары бар KPI ведомстволарды дамытудың салалық жоспарларына енгізілетін болады. Қаржы министрлігі Үкіметтің осы бағыттағы барлық кешенді жұмысын үйлестіруші және бақылаушы ретінде көлеңкелі экономиканы бақылау жөніндегі өз функцияларын күшейтеді.
ҚҚС-ының өсуі соншалықты әсер етпейді, ҚҚС-ты қоса алғанда, салықтар – инвесторлардың шешім қабылдау кезінде негізгі факторлар болып табылмайды, бірінші кезекте экономикалық және саяси жағдайдың тұрақтылығына бағдарланады. Егер экономика тұрақты болса, ал ел өсім көрсетсе, инвесторлар салықтар біршама жоғары болса да қаражат салуға дайын.
Неғұрлым маңызды фактор ретінде – реттеудiң ашықтығы, меншiк құқығын қорғау, сот жүйесiнiң тәуелсiздiгi, қаржыландыруға қол жетiмдiлiк, әлеуметтiк тұрақтылықты қамтамасыз ету сияқты жайттар саналады.
Тағы бір маңызды аспект - инфрақұрылым. Көліктік, энергетикалық, цифрлы желілердің сапасы, сондай-ақ жоғары білікті кадрлардың қолжетімділігі – инвесторлардың шешім қабылдар кезде ескеретін негізгі факторлары болып табылады.
Егер қосымша салық кірісін инфрақұрылымды дамыту үшін пайдаланатын болсақ, бұл елдегі инвестициялық ахуалды жақсартып, мультипликативті әсер береді.
Пайда мен капиталға салынатын салық жүктемесі жанама салықтармен салыстырғанда әлдеқайда маңызды. Инвесторлар пайдаға, дивидендтерге және капитал салымдарына салынатын салық мөлшерлемелеріне қызығушылық танытады, өйткені олар инвестициялардың рентабельділігіне тікелей әсер етеді.
Осылайша, мемлекет бюджетке тұрақты түсімдерді қамтамасыз етуге, Ұлттық қордан түсетін трансферттерге тәуелділікті азайтуға және сонымен бірге бизнес үшін қолайлы жағдайлар жасауға ұмтылады.
– Неліктен басылым беттеріндегі ақпараттарға қарағанда көптеген кәсіпкерлер бұған қарсы?
– Салық реформалары әрдайым дерлік танымал емес. Дегенмен, біздің жағдайда оның негізгі мақсаты – мемлекеттің әлеуметтік шығындарын қамтамасыз ету және қоғамда жоғары салықтық мораль қалыптастыру. Ең алдымен, қосымша құн салығын төлемейтін, бірақ транзакциялық операциялар, ақша қаражаттарын қайта бөлу немесе тіпті заңсыз қызмет арқылы табыс алатын қызмет түрлеріне әділ салық салуды қамтамасыз ету.
Бүгінгі күні тек 4% кәсіпорындар ҚҚС төлейді. Көптеген компаниялар салықтан жалтару үшін бизнесті жасанды түрде бөледі. Бұл салық жүйесіне зиян келтіреді және ҚҚС есептеу процесін қиындатады. Айқын мысал: дәріханалар, мейрамханалар мен дүкендердегі бөлек кассалар бәріне көрініп тұр.
Біздің реформамызда біз ҚҚС-ты жанама салық ретінде қалпына келтіргіміз келеді. Шындығында, ҚҚС төлеушілердің санын көбейту көптеген кәсіпорындарға жақсы әсер етеді, себебі олар бұрын төлемейтіндермен жұмыс істегендіктен, ҚҚС-ты есепке ала алмайтын еді. Мұндай кәсіпорындар үшін салық салынатын база тарылуы мүмкін, ал ҚҚС мөлшерлемесінің өсуін олар сезбеуі де ғажап емес.
Микробизнес және бөлшек саудамен айналысатын кәсіпкерлер арнайы салық режимінде қалады, ал басқалары өсуді қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді пайдалануы қажет. Жұмысын ашық жүргізіп, салық төлейтін кәсіпкерлер мемлекеттік қолдау шараларына әрқашан қол жеткізе алады. Бұл – жаңа қоғамдық келісім-шарт: бизнес салық төлейді, ашық жұмыс істейді, ал мемлекет оған қолдау көрсетіп, инфрақұрылым, әлеуметтік сала және басқа да маңызды бағыттарды дамыту үшін қажетті ресурстар алады.
– Енді кәсіпкерлік үшін жеңілдіктер мен преференциялар тізімі қайта қарала ма?
– Қазақстан өзінің салық жүйесі дамуының бірнеше кезеңдерін бастан өткерді. 2008 жылға дейін бюджет кірістері деңгейінде жақсы өсу динамикасы байқалды. Олардың жалпы ішкі өнімге қатысты көлемі 2008 жылы 30%-дан асты.
Содан кейін біз салық жүйесін либералдандыруды жүзеге асырдық: ҚҚС 20%-дан 12%-ға, корпоративтік табыс салығын 30%-дан 20%-ға төмендеттік, көптеген жеңілдетілген режимдер мен жеңілдіктер енгіздік, олар біртіндеп көбейді, сондай-ақ салық әкімшілігі әлсіреді. Біз әлемде ең төменгі салық мөлшері мен салықтық жеңілдіктер саны бойынша рекордсмендерге айналдық.
Соның нәтижесінде бюджет кірістері ЖІӨ-ге қатысты бүгінде 23%-ға дейін қысқарды. Біз басқа елдерден (орташа әлемдік көрсеткіш 35-40%), оның ішінде посткеңестік кеңістіктегі елдерден айтарлықтай артта қалдық: Өзбекстанда бұл көрсеткіш 30%, Қырғызстанда 41%. Яғни, отырған бұтақты өзіміз кесіп тастадық.
Жеңілдіктер мен жеңілдетілген режимдердің көптігіне байланысты бүгінде бізде кәсіпорындардың тек 4% - ы ғана ҚҚС төлейді. Қазақстан, шын мәнінде, салықтық оффшорға айналды.
Преференциялар мен артықшылықтар экономикасы нарықта бірқатар бұрмалаушылықтарға алып келді. Белгілі бір бизнеске немесе секторларға артықшылық берілгенде, бұл бәсекелестік үшін біркелкі емес ойын өрісін тудырып, әртүрлі ұйымдастыруға және ресурстарды тиімсіз бөлуге әкелуі мүмкін. Нәтижесінде, экономика төмен инновациялық белсенділік пен жеткіліксіз бәсекелестік сияқты мәселелерге тап болады.
Бизнеске арналған жеңілдіктер мен преференциялар тізімін қайта қарауға келетін болсақ, әрине, мұндай қажеттілік бар.
Адал бәсекелестікті ынталандыру және ресурстарды тиімді пайдалану үшін нарықтың барлық қатысушылары үшін ашық және тең бәсекелестік жағдайды қамтамасыз ету маңызды.
Біз бизнесті ахуалды сау және ашық ететін, өз кезегінде экономикалық өсім мен жалпы өмір сүру деңгейінің жақсаруына әкелетін жүйелі өзгерістерге көшуіміз керек. Сондықтан, бұл тұрғыда тиімсіз жеңілдіктерді алып тастауды ұсынып отырмыз.
– Серік Мақашұлы, соңғы екі аптада еліміздің барлық өңірлерінде кәсіпкерлермен кездесулер өтті. Экономистер, салық қызметкерлері, сарапшылар реформаның мәнін түсіндіріп, сұрақтарға жауап берді. Қандай тармақтар бойынша түсінік бар, қайсысы ең өзекті?
– Шынында да, біздің мамандарымыз кәсіпкерлермен барлық өңірлерде кездесіп, ұсынылған реформадан бөлек, салық салу және бизнеске қолдау көрсету мәселелерін кеңінен талқылады.
Негізгі алаңдаушылықтар ҚҚС шегін төмендету туралы ұсынысқа байланысты болды. Негізінен шағын және микрокәсіпкерлік субъектілері төмен маржамен жұмыс істейді және саудамен айналысады. Мұндай кәсіпорындар ҚҚС төлеу талап етілмейтін және ҚҚС төлеу жөніндегі міндеттеме оларға қолданылмайтын арнайы салық режимінде қалады.
– Кейбір сала мамандары ҚҚС-тың көтерілуі бастапқы тұрғын үй бағасының өсуіне әкеліп, ал коммуналдық салада жұмыс істейтін мердігерлердің мүлдем көлеңкеге түсуі мүмкін екенін, ал жаңа Салық кодексінде бизнестің қазір тұрған бөлігінің көлеңкеден шығуына түрткі болатын бірде-бір тармақ қарастырылмағанын айтады. Сіз бұл туралы не дейсіз?
– Шын мәнінде, керісінше болады – бизнес көлеңкеден шығады.
ҚҚС төлеушілер шеңберін кеңейту тең бәсекелестік жағдайларды жасайды, бұл бизнес үшін пайдалы. Тіркеу шегін төмендету шағын кәсіпкерлік субъектілерінде бухгалтерлік есепті жүргізу қажеттілігін туындатады. Біз жауап ретінде ШОБ үшін кассалық әдісті енгізу мүмкіндігін қарастырып жатырмыз. Сондай-ақ салық қызметі, банктермен электронды шот-фактуралар немесе банктік қосымшалар арқылы салық салуды автоматтандыру нұсқаларын іске қосамыз.
Тіркеу шегін 15 миллион теңгеге дейін төмендету ұсынылып отыр. Бұл ретте табысы 15 миллион теңгеге дейінгі кәсіпкерлердің 80 пайызы микро, шағын бизнес санатына жатады.
Қазір Қазақстанда табысы 39 миллион теңгеден 78 миллион теңгеге дейінгі бизнес иелері тиімді салық санатында қалу үшін 20–30 компанияны тіркеп, бөлу схемасын жиі қолданып жүр. Төмен шектерді ескере отырып, бөлу қиынырақ болады. Оны бәрібір көреміз. Біз қазір әзірлеп жатқан реформада жеке кәсіпкерлік пен бір күндік фирмалар ашушылардың басшыларын жеке жауапкершілікке тарту көзделіп отыр.
– «Реформа ірі бизнестің пайдасына жүргізіліп жатыр» деген пікірлер де бар. Жер қойнауын пайдаланушылар мен банктерге салық салу қайта қарала ма?
– ҚҚС-ты көтеру – бұл ірі корпорациялардың мүддесін көздейтін лобби емес, мемлекеттің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға және экономиканың барлық қатысушыларына тең жағдай жасауға бағытталған шара.
Егер реформаның мақсаты ірі бизнеске пайда әкелу болса, белгілі бір секторларға инвестицияны ынталандыруға бағытталған салықтық жеңілдіктер немесе салықтық демалыстар сияқты басқа да құралдар қолданылады.
ҚҚС ұлғаюы ірі экспорттаушыларға ешқандай айқын пайда әкелмейді. ҚҚС ставкасын арттыру тіпті барлық бизнес, соның ішінде ірі кәсіпорындар үшін тауарлар мен қызметтерді сатып алу құнының өсуіне әкелуі мүмкін.
– Бизнесмендер де әкімшілендіру процесінде проблемалар туындап, жоспардан тыс тексерулер болады деп қауіптенеді...
– Жаңа әрекеттер ең алдымен белгісіздікке байланысты қорқыныш тудыратынын түсінемін. Сондықтан мемлекеттік кірістер органдары жергілікті жерлерде консультативтік көмек көрсетеді. Сонымен қатар, салық органдары қазір әкімшілендірудің сервистік тәсілін – фискалдық қолдауды енгізуде, барлық салық төлеушілерге консультация беріледі.
Салық қызметінің дайындығына келетін болсақ, бүгінгі күні электронды шот-фактура ақпараттық жүйесінде 576 мың заңды тұлға және 790 мың жеке кәсіпкер, барлығы 1,3 миллион салық төлеуші тіркелген. Орташа алғанда, жыл сайын шамамен 240-260 миллион электрондық шот-фактуралар (ЕI) беріледі.
Жүйе ҚҚС бойынша декларацияны алдын ала толтыруды қамтамасыз етеді, бұл салық төлеушінің жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді, ақпарат электронды шот-фактуралар мен бақылау-кассалық чектердің деректері негізінде алдын ала толтырылады.
Сонымен қатар, берілген/алынған электрондық шот-фактуралар бойынша сол кезеңдегі жағдайды онлайн қарауға мүмкіндік беретін «Е-tamga» жобасын іске қосу жоспарланып отыр.
Цифрландыру мен салықтық әкімшілендіру жүйесіндегі реформалардың арқасында біз осы саладағы сыбайлас жемқорлық тәуекелдері азаяды деп күтеміз. ҚҚС ұлғаюы сыбайлас жемқорлықтың өсірмейді, өйткені мұнда негізгі фактор салық ставкасының деңгейі емес, салықтық әкімшілендірудің ашықтығы болып табылады.
Электрондық шот-фактураларды, онлайн бақылау-касса машиналарын және салықтық деректерді басқару жүйесін енгізу айла-шарғы жасау мүмкіндіктерін азайтты. Процестерді автоматтандыру «адам факторын», сыбайлас жемқорлық схемаларының тәуекелдерін азайтады.
Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттік мемлекеттік органдардағы, оның ішінде салық саласындағы сыбайлас жемқорлықпен белсенді күреседі.
Осылайша, салық жүйесін жеңілдету және оның ашықтығын арттыру арқылы сыбайлас жемқорлық азайып, бизнес адал әрі түсінікті жағдайда жұмыс істейтін болады.
