Гүлмира Дәулетова: Шахматты дамытуға ерекше көңіл бөлінеді

– Гүлмира Бекзатқызы, сұх­ба­ты­мызды шахматшы­лары­мыз­дың былтырғы жетістігінен бастасақ.

– Бәрі де салыстырғанда көрінеді деген сөз бар емес пе. 2023 жылдың қаңтарында қоғамдық ұйымның кезектен тыс съезінде Қазақстан шахмат федерациясының (ҚШФ) жаңа президенті болып «Freedom Holding Corp.» басшысы Тимур Турлов сайланды. Бұл шешім көп ұзамай нәтижесін бере бастады. 2023 жылдың өзінде Халықаралық шахмат федерациясы (FIDE) мен Азия­ның шахмат федерациясы­ның (ACF) қамқорлығымен өтетін ресми жарыстарда еліміздің шахматшылары 116 медаль жеңіп алса, былтыр – 160, соның ішінде 55 алтын, 54 күміс және 51 қола медальды қанжығасына байлады. Оның ішінде Будапешт қаласында өткен 45-Шахмат олим­пиадасында ІІ орынды иеленген еліміздің әйелдер құрамасының (Бибісара Асаубаева, Меруерт Қамалиденова, Ксения Балабаева, Алуа Нұрман мен Әмина Қайыр­бекова, бас жаттықтырушы – Павел Коцур, жаттықтырушы – Александр Моисеенко) жетістігін ерекше атап өткен жөн.

Үндістанның Гандинагар қала­сында өткен жарыста Қазыбек Нөгербек 20 жасқа дейінгі шахматшылар арасында әлем чемпионы атанды. 39 елден келген 122 қар­сыласының 13-інде гроссмейстер атағы бар болатын. Бірақ біздің шахматшымыз 6 партияда жеңіске жетіп, ал 5 партияны тең ойынмен аяқтап, бірде-бір рет жеңілген жоқ. Осылайша, ол алтын медальды иемденіп, гроссмейстер атағына ие болды.

Жасөспірім ұл-қыздарымыз Аланна Берікқызы мен Марк Смирнов (классика), Алиша Биса­лиева (рапид), Елназ Қалиахмет пен Даниял Сәпенов (блиц) әлем чемпионаттарында алтын медаль олжалады. Биыл да шахматшыларымыз одан да зор жетістіктерге жетіп, бізді әлі талай қуантатынына сенімдімін.

– Кейінгі жылдары еліміз әлемдік шахмат ордасына айнал­ғандай әсер қалдырады. 2023 жылы Астанада әлем чемпионы атағы үшін өткен матчты айтпағанда, былтыр да, биыл да елімізде бірнеше ауқымды турнир ұйым­дас­тырылды. Биыл Астанада блиц пен рапидтен командалық әлем чемпионаты жалауын желбіретті. Мұндай жаһандық сайыстарды өткізу зияткерлік ойынның ел ішінде өркен жаюына серпін бере ме?

KazChess/ҚШФ – ынтымағы жарасқан ұжым. Біріксек алынбайтын қамал жоқ

– Бұл іс-шараларды тілге тиек еткеніңіз өте орынды. Бүкіл ғалам­шардың назарын өзіне аударған классикалық шахматтан әлем чемпионы атағын алуға арналған матч елімізде алғаш рет өтті. Еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жаһандық додаға қатысқан Дин Лижэнь мен Ян Непомнящий сынды шахмат алыптарына құрмет көрсетіп, Ақордада қабылдады. Қабылдауда Президент осынау зияткерлік спортты қаншалықты бағалайтынын көрсетті.

Рапид пен блицтен 2024 жылғы коман­­­далық әлем чемпионатында  шахмат жұлдыздары Астанада бас қосты. Саңлақтар арасында бірнеше дүркін әлем чемпиондары, ерлер мен әйелдер рейтингілерінің көшбасшылары Магнус Карлсен мен Хоу Ифань, сондай-ақ сол кездегі әлем чемпиондары Цзюй Вэньцзюнь мен Дин Лижэнь болды.

Ал Алматыда жастар арасында ХХVI Азия чем­пионатына қатыс­қан 650-ге жуық спортшының ара­сынан алдағы уақытта шахмат жұл­дыздарының шығатыны шүбәсіз. Бұл дода Қазақстан құра­масының жеңісімен аяқталды. Жас шах­матшыларымыз 25 медаль, соның ішінде 12 алтын медальды қанжығасына бай­лап, рекордтық нәтижеге қол жеткізді.

Былтыр Туризм және спорт министрлігінің қолдауымен Шым­кент­те әйгілі шетелдік гроссмейс­тер­лер­дің қатысуымен әйелдер арасындағы ФИДЕ Гран-при кезеңін, үш швейцариялық жарысты, сондай-ақ Қазақстан кубогі аясында нокаут жүйесі бойынша финалды, гроссмейстер мен халықаралық шебер нормасы орындалатын он жаһандық турнир өткіздік. Осынау доданың барлығын ҚШФ филиалдары жергілікті әкімдік­тердің қолдауымен әр өңірде: Ақтөбе мен Қостанай, Тал­дықорған мен Қаскелең, Қарағанды мен Көкшетау, Шымкент пен Қызылорда, Өскемен мен Пав­лодарда өткізгенінің маңызы зор. Себебі елде шахматқа деген қызығушылық күшейіп, зияткерлік ойынды үйренуге ықылас танытатын балалар мен ересектердің саны артады.

– Биылғы жыл да сәтті бас­талып, шахматшыларымыз әлемдік додалардан олжалы оралды. Мажарстанда өткен шахмат Олимпиадасында әйелдер құрамасы күміс медаль еншіледі. Бұрын-соңды мұндай жеңіс бұйырмаған еді бізге.

– Өте дұрыс айтасыз. Бұған дейін әйелдер құрамасының шахмат олимпиадасында көрсеткен ең жақсы нәтижесі – 2014 жылы өзім де қатысқан Норвегияның Тромсё қаласындағы жарыста 6-орын, 2022 жылы Үндістанның Ченнай қала­­сында 5-орын болатын. Ал енді жастарымыздың құрамасы (команда мүшелерінің орташа жасы – 18,5 жас) күміс медаль жеңіп алды. Мен оны алтын жалат­қан күміс дер едім, өйткені мәреге екі тур қалғанда қыздарымыз көш бастап келе жатты…

Келесі Олимпиадаға дейін уақыт бар. Бұған қоса KazChess (ҚШФ) танымал талант­ты шахмат­шыларымызға, (қыз­дар­ға, бала­ларға да) грант бөліп, қолдау бағ­дар­ламасын іске асырып келеді. Оның шеңберінде жыл сайын әр құрама мүшесіне 30 млн, 15 млн және 5 млн теңгеден бөлінеді, соның арқасында олардың кәсіби тұрғыда өсуі, соның ішінде халықаралық жиындарға баруы, кәсіпқой жат­тық­тырушылардан сабақ алуы, беделді турнирлерге қатысуы үшін бірегей жағдай жасалған.

– Былтыр мақтаулы өрен­деріміз Бразилияда өткен жас­өспірімдер мен жастар арасында әлем чемпионатынан 3 күміс, 1 қола медальмен оралды. Жас­тар­дың аяқ алысы қалай?

– Қазіргі кезде жасөспірімдердің әлем чемпионаттары үш жас санаты бойынша өткізіледі, бұл: 8, 10 және 12 жасқа дейін­гілер – кадеттер, 14, 16-18 жасқа дейін­гілер – бозбалалар және 20 жасқа дейінгі ойыншылар – жастар додасы. Соңғысы былтыр маусым айының басында Гандинагарда (Үндістан) өтті. Онда Қазыбек Нөгербек чемпион атанды. Ал алғашқы екі жарыс қараша айында Флорианополис (Бразилия) және Монтесильвано (Италия) қалаларында өтті: онда 10 жасар Аланна Берікқызы және 12 жасар Марк Смирнов бірінші орындар­ға шықты. Жиынтығында біздің балалар 8 медальды қанжыға­сына байлады – бұл рекордтық жетіс­тік (бұған дейін жасөспірімдері­міз 2022 жылы 6 медаль жеңіп алған). Осыған орай ерекше атап өтетіні, командалық есепте жастарымыз шахмат әлемінде мойындалған Үндістан мен Қытай сияқты алыптардан озды.

KazChess/ҚШФ Президенті Тимур Турлов, KazChess/ҚШФ бірінші вице-президенті Дәрмен Сәдуақасов және KazChess/ҚШФ атқарушы директоры Гүлмира Дәулетова Алматыда өткен жастардың 26-шы Азия чемпионатына қатысушылардың арасында

Бірақ әңгіме медаль санында да емес. Ең бастысы, бұл жетістіктің барлығы жас шахматшыларымызды шабыттандырады, жалықпай оқып-үйреніп, жаттығып, шыдам­дылық танытқан жағдайда олардың әрқайсысы үлкен спорт шебері бола алатынын көрсетеді. Осыған орай айта кететіні, 2023 жылы KazChess (ҚШФ) президенті Тимур Турловтың «Freedom Broker» инвестициялық компаниясының демеушілік қолдауымен еліміздің 8-16 жас аралығындағы үздік шахматшыларына арналған жас талант­тарды қолдау бағдарламасын іске асыруға кірісті.

Қазіргі таңда еліміздің балалар мен жас­өс­пірімдер құрамасының 45 мүшесіне алтын, күміс, қола деп аталатын үш пакет бойынша тегін демеушілік қолдау көр­сетіледі. Пакеттің түріне қарай жас шахматшыларға ай са­йын ақшалай төлем жасалып (100 000 теңге), қуатты ойын ноутбуктары табыс етіледі. Сондай-ақ бұған ваучерлік жүйе бо­йынша жаттықтырушылардың сабақ­тарына (топтық және жеке-жеке), оқу-жаттығу жиындарына, халық­аралық және республикалық турнирлерге қатысу, физикалық және психологиялық дайын­­дық, шахмат бағдарламалары мен шахмат әдебиеті, яғни, жоғары дең­гейдегі аса шебер шахмат­шыларды даярлауға қажеттінің бәрі қамтылған.

Жас таланттарды қолдау бағ­дар­­ламасы шеңберінде демеу­шілік көмек алатын балалар әр жылдың қорытындысы бойын­ша анықталады. Ұпай саны Қазақ­стан, әлем, Азия және Батыс Азия чемпионаттарында уақыт бақылаудың барлық нұсқасы – классика, рапид және блиц бойынша жарысқа қатысқаны үшін, сондай-ақ белгілі бір рейтингке қол жеткізгені үшін есептеліп беріледі.

– Қазақстан шахмат федерациясы мектептерде осы ойынды үйретуді, дамытуды қолға алды. Бұл шаруа қалай жүзеге асырылып келеді?

– Мемлекет басшысының қол­дауымен, ел Үкіметінің 2023 жылғы 14 шілдедегі №576 қаулысымен «Қазақстан Респуб­ликасында шах­матты дамытудың 2023–2027 жыл­дарға арналған кешенді жоспары» деп аталатын бірегей құжат бекі­тілді. Оның «Күтілетін нәтиже» деген бөлімінде ең алдымен «Бас­тауыш сынып оқушыларының 20% үлесін шахматпен қамту (2024 жылы – 5% – 350 мектеп; 2025 жылы – 10% – 700 мектеп; 2026 жылы – 15% – 1050 мектеп; 2027 жылы – 20% – 1400 мектеп)» деп көрсетілген.

«Білім берудегі шахмат» жобасын KazChess (ҚШФ) Оқу-ағарту министр­лігімен, сондай-ақ Ғылым және жоғары білім министр­лігі­мен бірлесе іске асырып жатыр. Қазіргі кезде еліміздің 550 мектебінде біз әзірлеген және барлық деңгейде келісілген білім беру бағдарламасы бойынша 1 мен 4-сыныпта оқи­тын 20 мыңнан астам бала шахмат үй­ре­ніп жүр. Сабақты 797 мұ­ға­лім өткізеді. Кешенді жоспарда көрсетілген күтілетін міндеттің мерзімінен бұрын артығымен орындалатынына сенімдіміз.

– Тамыз айында еліміз бен әлемнің білім беру саласы­ның үздік сарапшылары, Ха­лық­­аралық шахмат федера­циясының өкілдері жиналған «Білім берудегі шахмат» халық­аралық конференциясы өтті. Ауқымды шарада қандай түйт­кіл­дің түйіні шешіліп, нендей жоспар түзілді?

– 2023 жылдың сәуір айында біз шахматты үйрету мәселелері бойынша тұңғыш конферен­­ция­­­ны өткізіп, оған шақырылған бір­неше елдің сарапшылары тәжі­ри­бе­лерін бөлісті. Содан соң 21-22 тамызда Астанада «Білім беру­дегі шахмат» атты ІІ халықара­лық конференция да нәтижелі өтті. Жиында талқыланған негізгі тақырыптарға келсек, бұл – XXI ғасыр адамының білік-құзыретіне шахмат білімінің тигізетін әсері айтылды. Жаппай цифрландыру мен жасанды интеллект заманында білім саласының дамуы, шахматты мектептерге енгізудің қиын­дығы мен оны талдаудың өзекті­лігі сынды мәселелер қамтылды. Айта кететіні, ФИДЕ ұйымының «Chess in education» комиссиясының жоғары лауазымды қызметкерлері Джерри Нэш (АҚШ), Рита Аткинс (Мажарстан) және Леончо Гарсия (Испания), сондай-ақ Испания, Түркия, Армения мен басқа елдердің әлемдік деңгейдегі сарапшы мамандар өз ойларын бөлісіп, ортаға салды.

– 2025 жыл да сәтімен басталды. Ең алдымен жасөспірімдер арасында ел чемпионаты жоғары деңгейде ұйымдастырылды.

– Расында да, 15-25 қаңтар аралығында Алматыда шахматтан 6-18 жас аралығын­дағы ойыншылар қатысқан 7 жас санатында 2025 жылғы ел чемпионаты өтті. Еліміздің барлық 17 облысы мен республикалық маңызы бар 3 қаласынан келген 1000-ға жуық қатысушы уақытты бақылаудың барлық нұсқасы – стандартты (классикалық), жылдам (рапид) және шапшаң (блиц) шахмат бойынша жүлделі орындарды сарапқа салды. Осы дода барысында әр жас санатында аса дарынды балаларымыздың бар екеніне тағы да көзіміз жетті. Сондықтан федерацияның міндеті – еліміздің даңқын асқақтату үшін шахматтың шыңына жету жолында оларға қолдау көрсету.

Халықаралық шахмат федерациясы (FIDE) мен Азия шахмат федерациясының (ACF) барлық санаттар – жасөспірімдер (7 жас­тан 20 жасқа дейінгілер), ересектер, сеньорлар (50 жастан асқан) және әуесқойлар (рейтингі 2300 Эло тармағынан жоғары емес ойыншылар) үшін ресми халықаралық жа­рыс­тардың жақсы құрылымдалған жүйе­сін құрғанын айта кету керек. Міне, осы іс-шараның бар­лы­ғында біздің шахматшылар мен құрамаларымыз медаль үшін жарысқа түседі.

– Шахмат федерациясы әлеу­меттік салаға да ерекше көңіл бөліп, бірқатар ауқымды жоба­ларды жүзеге асырды. Келе­шекте те мұндай игі бастама жалғасын таба ма?

– Әрине, біз федерацияның ел ішіндегі, сол сияқты халықара­лық алаңдағы әлеумет­тік жауап­кер­шілігінің өте маңызды екенін түсінеміз.

Былтыр Сенаттың көп сатылы ашық кубогін өткіздік. Оған об­лыс­тар мен республикалық маңы­зы бар қалалар мәслихаттарының бар­лық шақырылым депутат­тары, облыстық және қалалық қоғам­дық кеңес мүшелерінің арасынан шыққан 2000-ға жуық шахматшы қатысты. Қатарынан екінші жыл Ішкі істер министрінің кубогін алу­ға республикалық шахмат турнирі ұйымдастырылып жүр. Оған дайындық аясында тәртіп сақшы­ларына арнап шахматтан жүйелі оқу-жат­тығу және аймақтық ішкі істер департаменттерінің әртүрлі қызметтері мен бөлімшелерінің қызметкерлері арасында ірік­теу додалары өтеді. KazChess (ҚШФ) Сыртқы істер министрінің қол­дауымен ұйымдастырып жүр­ген «Diplomatic Chess Cup 2024» – дипломатия қызметінің қыз­мет­керлеріне арналған шахмат турнирі дәстүрге айналады. «Қос елорданың 2024 жылғы кубогі» – БАҚ қызметкерлері мен блогерлер бетпе-бет және онлайн қатысқан шахмат турнирі қызықты форматымен есте қалды.

Халық­аралық жобаларға келсек, KazChess (ҚШФ) өткен жылдан бері «Freedom Holding Corp.» корпорациясының қаржылық қолдауымен ФИДЕ және ACF ұйымымен серіктестікте іске асырып жатқан «Freedom Asian Chess Initiatives» іс-шарасын ерекше атап өткен жөн. Бұл жоба шахмат ойнау әлі жеткілікті дамыма­ған Камбоджа, Непал, Оман, Тәжікстан, Шри-Ланка сияқты Азия елдеріне бірегей біліміміз бен машығымызды оңтайлы үй­ре­те алатынымызды көрсетті. Осы елдерге барған Қазақстан­ның жаттықтырушылары бала­лар-жасөспірімдер мен ересектер құрамаларының мүшелерімен сабақ, жаттықтырушыларға арнал­ған оқу семинарларын және әуес­қойлармен бір мезгілдегі ойын сеанстарын өткізді. Одан кейін сабақ онлайн режімінде жалғасты. Олардың атқарған жұмысы үшін осы елдердің федерациялары да, ФИДЕ де алғысын білдірді.

Сөзімді қорыта келе, әріптес­те­рімнің еңбегін атап өткім келе­ді. Қазіргі уақытта KazChess (ҚШФ)-ның Астана мен Алматы қала­ларында орталық кеңселері, бар­лық облыс орталықтары мен рес­пу­б­ликалық маңызы бар қала­ларда филиалдары жұмыс істейді. Бұл – жарыс пен іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізу, опера­циялық қызмет, қаржы, логистика, маркетинг пен пиарға қатысты барлық салада жоғары білігі бар мамандардың үлкен командасы. Бірақ ең бастысы, олар – ынтымағы жарасқан пікірлестер ұжымы екенін дәлел­деп келеді.

Әңгімелескен –

Қуаныш НҰРДАНБЕКҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»