Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «ЕQ»
– Лауазымды қызметке келгеніңізге бір айдан астам уақыт өтті. Келешекте атқарылуға тиіс жұмыстардың жалпы жоспары түзілді ме?
– Биылғы 1 ақпаннан бастап құрамына 10 федерация қарайтын Ұлттық спорт қауымдастығының президенті лауазымын атқару маған жүктелді. Рас, орасан зор жауапкершілік, аманат арқалағанымызды сезініп отырмын. Біз алдымен қауымдастықтың алдағы жылдарда атқаратын жұмыстарының нақты жоспарын түзіп, яғни тұжырымдамасын жазып, Туризм және спорт министрлігіне ұсынбақпыз.
Осы тұжырым арқылы қауымдастықтың бағдарламасы бекітіледі. Концепцияны жазу барысында өңірлерді аралап ұлттық спорттың қазанында қайнап келе жатқан бапкерлер, спортшылар, мамандармен тілдесіп, олардың да ұсыныс-пікірі ескерілді. Әр федерацияның басшылығымен кеңесе отырып, көп істің түйінін тарқатып, маңыздысы тұжырымға енгізілді. Осылайша, алдағы бес жыл ішінде атқарылатын жұмыс концепцияда айқындалып, жазылды.
– Қауымдастыққа қарайтын федерациялардың стратегиялық жоспарлары түзілді ме?
– Ұлттық спорт қауымдастығына бұған дейін 10 федерация қараса, былтыр құрылған арқан тартыс федерациясы да құрамына енді. Бұдан бөлек, қазақ күресін де қауымдастық қанатына алу мәселесі көтеріліп отыр. Былтыр жаппай көкпар өз алдына федерация болып отау тікті. Осы ұйым да қауымдастықтың қамқорлығын көруге тиіс.
Бабадан қалған төл мұрамызды зерттеп, зерделеп кітаптар жазып, ғылыми айналымға енгізу ісі күн тәртібінде тұр. Ұлттық ойындардың ішінде бәйге, көкпар, қазақ күресі кең етек жайып, өркендегенімен, теңге ілу, жамбы ату сынды жауынгерлік өнерді шыңдаған ұлттық спортымыз кенжелеп қалғаны анық. Ұлттық спорт түрлерінің тарихын, өркендеу кезеңін толыққанды зерттеп жазған ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектері мектеп, колледж, жоғары оқу орындарының кітапханаларына таратылады.
Былтыр Дүниежүзілік көшпелілер ойындарында ат спорты сайыстарын өткізу мақсатында күрделі жөндеуден өткізіліп, заманауи үлгіде жабдықталған «Қазанат» ипподромының жанына жылқы музейін ашуды жоспарлап отырмыз. Солтүстік Қазақстан облысындағы Ботай қонысы – жылқы түлігін алғаш қолға үйреткен мекен. Мұндай жылқы жануарына қатысты тарихи орындар, құнды жәдігерлер еліміздің әр өңірінде бар. Бірақ соның бәрін көзбен көріп, тамашалауға көпшіліктің қолы жете бермейді. Сондықтан «Қазанат» ипподромының іргесінен жылқы музейі ашылар болса, оның ішіне осы құнды мәдени мұрамыздан хабардар ететін жәдігерлер қойылуы керек. Одан бөлек, 3D үлгісінде роликтер көрсететін, тарихи мәліметтермен бөлісетін кинотеатр ашылып, келген туристерге танымдық ақпарат ұсынылады. Одан кейін этнодүкен ашылып, қонақтардың қажетін өтейтін кәдесыйлар сатылады. Мұның барлығы да ең алдымен туризмді дамытуға зор септігін тигізеді. Қала берді, ипподромда туристерге арналған мініс аттары бағылады. Келген әрбір турист жылқы түлігімен жаны егіз жергілікті халықтың көшпелі тұрмысынан құлағдар болады. Мектеп оқушылары, студенттер жиі-жиі сапарлап келіп музейдің тыныс-тіршілігімен танысу арқылы да ұлттық спорт түрлерінің бұқаралық сипат алуына әсер етеді. Бизнес өкілдері де ұлттық спорт түрлерін дамытуға қызығушылық танытып, осы игі бастаманың баянды болуына үлес қосады деп сенім артамыз.
– Бірер күн бұрын жамбы атудан әлем кубогінің кезеңі Пәкістанда өтті. Басқа ұлттық спорт түрлерін өзге елдерде дамыту ісі қалай өрбімек?
– Қауымдастыққа қарайтын ұлттық спорт түрлерінің барлығын да халықаралық деңгейде насихаттап, өрісін кеңейту әзір мүмкін емес. Оған біздің қаржылық әлеуетіміз жетпейді. Себебі қараңыз, сіз көкпарды Еуропа елдерінде де дамытқыңыз келеді, оған аттарды қайдан жинап, қамтамасыз етесіз? Командалық көкпар ойынын үйрету үшін қайсыбір елге жаттықтырушылар, нұсқаушы маман, тіпті ойыншыға дейін апарып, жергілікті тұрғындарды баулу қыруар қаражатты, қуатты ұжымды қажет етеді. Сондай-ақ әлемнің көптеген елінде жануарларды қорғайтын қоғамдық ұйымдар бар. Олардың басты талабы – жан-жануарларды қорғау болғандықтан, атты сабалап көкпар тартуды құптамайтыны белгілі.
Бір мысал айтайын, мен бұған дейін екі жыл Жамбы ату федерациясының президенті лауазымын атқардым. Шетелде турнир ұйымдастырып, соған барғанда әлгі ұйымның ең басты талабы атты қамшылауға болмайды деді. Айылды да қатты тартып мінуге рұқсат жоқ. Тек тебініп қана жылдамдықты арттырасың. Мұндай көлденең кедергі тұрғанда ұлттық ойын түрлерін, оның ішінде ат спортын әлемдік аренада өрістету жеңіл соқпайды. Сол себепті де ұлттық спорт түрлерін екі бағытта дамыту керек: халықаралық аренада һәм ел ішінде. Асық атуды әлемдік аренада дамытуға болады. Өйткені асықты бүгінде пластиктен құйып шығарып отырған шағын цехтар бар. Сүйекпен ойнауға мүмкіндік болмаса, осы баламасымен де ұлттық ойынды өркендетуге болады. Арқан тартыстың да өрісі ұлғая түсті. Бүгінде 60-қа жуық елде арқан тарту спорт ретінде қарқын алып келеді. Дәстүрлі садақ ату спортын да дамытуға мүмкіндік мол. Тоғызқұмалақ зияткерлік ойынын, қазақ күресін, жамбы ату спортын да халықаралық дәрежеде насихаттауға әлеуетіміз жетеді. Осы спорт түрлерін әлемдік аренада насихаттап, дамытуға қомақты қаражат керек. Жамбы атудан бір ғана халықаралық турнирге қатысу үшін командадағы спортшылардың тек барып-келу билетінің өзіне 5 миллионға жуық қаражат шығындайсың. Жылына 4-5 жарысқа қатысты дегенде бір ғана федерацияның спортшыларын шетелге апаруға қаншама қаржы қажет болады.
Ұлттық спорт түрлерін ел ішінде өрістету ісінде де әлеуметтік сауалнама жүргізіп, әр аймақтағы тұрғындардың пікірін ескерген жөн. Содан кейін жер жағдайына, климаттық ахуалына қарай да ойын түрлерін дамыту жүйеленуге тиіс. Мәселен, алты ай қардың астында қысты өткеретін өңірлерде көкпарды дамыта аламыз ба? Одан да неге теріскейде, шығыс сынды қары қалың түсетін өңірлерде асық атуды, арқан тартысты көбірек насихаттап, бір ізге түсіріп, көкпарды жыл он екі ай тартуға ыңғайлы оңтүстік облыстарда дамытпаймыз? Барлық облыста бірдей өрістету керек деген жалаң ұранды доғару қажет. Мұны Мемлекет басшысы Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайда да айтты. Біз соған баса назар аударуымыз керек.
– Ұлттық спорт түрлері кең қанат жаюы үшін қайтпек керек?
– Былтырғы Дүниежүзілік көшпелілер ойындарының даңқы ұлттық спортымыз халықтың санасында қайта оянып жаңғыруына зор серпін берді. Баласының төл спортымызбен шұғылданғанын қалайтын ата-аналардың да қатары қалыңдап келеді. Сөз басында айттым, дүбірлі доданы өткізетін спорттық инфрақұрылым барынша жаңарды. Енді осы игілікті халық көруге тиіс. Биыл қоңыр күзге қарай Астанада «Ұлы дала ойындары» атты этноспорт сайысын өткізуді жоспарлап отырмыз. Бұл, ең алдымен, ел ішінде ұлттық спортымыздың қаншалықты қарқын алып, қай бағытта дамып жатқанын айқындайтын сынақ сайысы. Екіншіден, келесі жылы Қырғызстанда өтетін VI Дүниежүзілік көшпелілер ойындарына қатысатын спортшыларымыздың әзірлігіне безбен болмақ. Кем тұсымызды бүтіндеп алуға берілетін мүмкіндік.
Ұлттық ойын түрлері өрісін кеңейтуге спортшыларды ынталандырудың да тигізер әсері мол. Бізде жазғы, қысқы Олимпиада, Паралимпиада, Сурдлимпиада ойындарында медаль олжалаған саңлақтарға мемлекет тарапынан қомақты сыйақы беріледі. Бұл – орасан қолдау, демеу. Сол секілді ұлттық спорт түрлерінен әлем чемпионаты сынды халықаралық сайыстарда жүлде алған спортшыларды қанаттандырып сыйақы берілсе деген мәселені де көтердік. Көрпемізге қарай көсіліп, сомасы тым қомақты болмаса да, белгілі бір мөлшерде қаражат берілгені дұрыс. Әрі жастардың да ұлттық ойын түрлерімен шұғылдануына қызығушылығын оятады. Бұдан мемлекетке масылдық психологиясы оянбауы керек. Әр федерация президенті өзі басқаратын ұлттық спорт түрін әлемдік деңгейде дамытуға қаржы көзін табуға тиіс. Алдағы уақытта олардың атқарған жұмысы KPI арқылы сараланады. Тіпті Ұлттық спорт қауымдастығының президенті шаруаны қаншалықты үйлестіре алғаны да осы өлшеммен айқындалады.
Жалпы ұлттық спорт түрлерімен шұғылданатын саңлақтардың еңбегі қашанда бағалануы керек. Былтыр Дүниежүзілік көшпелілер ойындарында жамбы атудан құрама мүшелері зор табысқа жетті. Еңбекті бағалап, федерация президенті ретінде бас бапкерге автокөлік, спортшыға Астана қаласынан пәтер тарту еттік. Құсбегілік федерациясы да кәсіпкерді ұйымдастырып, қыран баптаушы азаматтарға автокөлік мінгізді. Мұның барлығы да ұлттық спортты өркендету бағытында жасалған қадам. Басқа да ұлттық спорт түрлерімен шұғылданатын азаматтардың қомақты табысын осылай қолдап, қуаттасақ олар қанаттанады. Жастардың да қызығушылығы арта түседі.
Қауымдастыққа қарасты федерациялардың жұмысын жандандыруға бір жылға қомақты қаржы қажет. Мұны шешуде демеушілерді ұйыстырып, кәсіпкерлерді жұмылдыруды күшейткен абзал. Тек қазынаның қаржысына телмірмей, қосымша қаражат тартуға күш салуды қолға аламыз.
– Сіз екі жыл бұрын Жамбы ату, былтыр Арқан тарту федерациясына кәсіптен келіп, басшылық еттіңіз. Әсіресе жамбы атуды өркендетуге қомақты қаржы құйғаныңызды білеміз. Кәсіпкерлерді қалай қызықтыра аламыз?
– Бойыңда ең алдымен еліңе, ұлтыңа деген құрмет болса, ұлттық спортыңды өркендетуге үлес қосасың. Рас, кез келген кәсіпкер ұлттық спорт түрлерін дамытуға қаржысын құярда ойланатыны анық. Десе де олардың кәсібі өрге домалауына, пайызы төмен несие алу секілді жеңілдіктердің шарапатын көруіне мемлекет те қолдау танытқаны абзал.
– Былтыр өзіңіздің бастамаңызбен «Ұлттық спорт қоры» құрылды. Қордың бағыт-бағдары қандай, келешегі баянды бола ма?
– Негізгі мақсаты – ұлттық спорт түрлері туралы зерттеу еңбектердің жазылып, жарыққа шығуына септесу. Кәсіпкерлердің берген қаражаты осындай игіліктерге де жұмсалады. Атамұра құндылықтарымыз бұқаралық сипат алсын десек, ағарту жұмыстарына да баса мән беру керек. Қордың қаржысы қомақты болса, алыс-жақын елдерге зерттеушілерді жіберіп, ұлттық мәдениетімізге қатысты құнды деректерді жинақтауға үлес қосар едік. Ел ішінде өтетін спорттық сайыстарға да демеушілік танытуға мүмкіндік туады. Ұлттық спорт түрлерін стратегиялық дамытуды цифрландыруға өріс ашылады. Медиа маркетингті күшейтіп, төл ойын түрлері кең таралуына ақпараттық қолдау көрсетіледі. Демек бұл қордың болашағы баянды болатыны анық. Қорыта айтқанда, алдымызда зор мақсат, ауқымды шаруа тұр. Қашанда ұлттық спортты дамыту елдіктің белгісі екенін естен шығармаған абзал.
Әңгімелескен –
Қуаныш НҰРДАНБЕКҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
