Суреттер «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды
– Ал кеттік, Әкіш! – деп көлігін көлденең тартып тұратын. Мұңайған сәттерін де, қуанған сәттерін де менен жасырмайтын. Нұрғиса туралы мақалаларды оқығанда «әттеген-ай, мен жазсам мүлде бөлек, ерекше шығар еді-ау» деп кіжініп те отыратынмын. Бірақ, бірақ... Оқталамын. Отырамын. Ақ қағаз бен қара қаламды әурелеймін. Өнбейді. Ақ қағаз қалады жұмырланып, қара қалам қалады шайналып...
Сөйтіп жүргенде Жамбыл ауылына жол түсті. Жыр алыбының 154 жылдығы еді. Ылғи ығай мен сығай. Жазушылар. Жазғыштар. Ылғи сен тұр, мен атайын. Аяғымыз тиген жердің белі қайысады. Көзіміз ежірейіп кеткен. Ақын күмбезінен аспандата қараймыз. Ту сыртымда тұрған екі мықтының бірі:
– Жәкеңнің заманында өлең жазу оңай еді ғой, – деп қалды. Екіншісі мырс-мырс күлді. Бұрылып қарауға ұятым жібермеді. Дауыстарынан-ақ танып тұрмын ғой, дегенмен... Бұрылып қарау керек еді. Көкейге түйдектеліп үлгерген ащы сөзді айтып та тастауға болатын еді. Сыпайылық. Баяғы сол сыпайылық.
«Е, құрысыншы, ауыз өзінікі ғой!»
Әулие бабаға тағзым еткен соң сықырлаған топ, ісіп-кепкен кеуделер Нұрғисаға қарай бет алды. Тағы да жер жарықтықтың белін қайыстырып келеміз. Аппақ қар басқан шағын жотаның үстінен кәрі томардай әлдекім қарауытып көріне берді. Ақ отаудың түндігінен көтеріле бастаған қошқыл түтін тәрізді. Сәл иіліп, сәл бұралып бірін-бірі тұншықтырып, айқасып-сіресіп қалған кәрі томардың бұтақтары. «Әттеген-ай» деген өксік сезім соғып өтті. Жүрегім дір етті. Жаным қабылдағысы келмеді. Бұл Нұрғиса емес қой. Нұрғиса бұндай емес еді ғой. Мен білетін Нұрғиса тау бөктерінде ұялап қалған шұғылалы шуақ еді ғой. Мен білетін Нұрғиса Алатау жотасынан есіліп соққан таңғы самал еді ғой. Мен білетін Нұрғиса қою түнді қақ жарып, сызаттанып, енді-енді көтеріліп келе жатқан таң шапағы еді ғой. «Куә бол, айым, куә бол, жұлдыз, куә бол, Алатауым!» – деп сыбырлаған жұмбақ үн еді ғой.
Балтық елдерінен келген бір топ киногерді «есінен тандыра» күтіп жүргенбіз. Қазақстанның солтүстігіне де, оңтүстігіне де алып барғанбыз. Енді «соңғы соққы» ретінде Есентай өзенінің жағасына аппақ киіз үйлер тігіп, ұзатылатын қыздың жасауындай асыл бұйымдармен іші-сыртын әшекейлеп, дастарқанды таңсық тағамдарға толтырып, өз еліміздің аңызға айналған қонақжайлылығын және бір рет дәлелдемек болып, сарсылып жүргенбіз.
Әлгі айтқанның барлығы орындалды. «Артығымен орындалды». Түн ортасы ауа Нұрағаңның әндеріне, Нұрғисаның күйлеріне ғашық болып қалған Балтық бойының қыз-жігіттерін машиналарға сүйемелдеп мінгізіп, құшақтаса сүйісіп, сүйісе құшақтасып алып кеттік қалаға.
– Нұрағаң қайда? Нұраға мінбепті ғой машинаға? – деп еліріп жүгіріп келген ресми қызметкерге Камал (Смайылов) сыбырлап жеку айтты:
– Дабырлама. Нұрағаң осында. Осында қалады. Ол кісі отырған ақ отаудың сыртына сыралғы жігіттерден қарауыл қойыңдар. Сыр шықпасын. Демдерің ішіңде болсын!
Нұрағаң отырған ақ отаудың сыры Камал екеумізге ғана белгілі еді. Уф деген лепке ұшып кететін ақ шайы орамал… Таудан аққан асау өзеннің жағасында иіліп тұрған сәмбі тал… Сәмбі талдың нәзік бұтағы… Дариға жеңгеміз ол кезде сондай еді ғой!
Сәске түс кезінде Камал, Тұрар (Дүйсебаев) үшеуміз Мәжит Бегалин ағамыздың «Алатау» (қазіргі «Жетісу») қонақүйінен алған нөмірінде Балтықтан келген қонақтарымызды енді немен таңғалдырамыз деп, енді немен «ұрып жығамыз» деп кеңесіп отырғанбыз. Есікті лақтырып ашып Нұрағаң кіріп келді. Етек-жеңі далиып кеткен, көздері шапыраштанып кеткен. Бет әлпеті «өрт сөндіргендей» дейтіннің өзі.
– Ән туды, жігіттер, – деді Нұрағаң ай-шай жоқ. – Ән туды! Сөзі әлі толық емес! Жаздырам ғой ақындардың біріне. Сазы мынау! Тыңдаңдаршы! Куә бол, айым, куә бол, жұлдыз, куә бол, Алатауым!..
– Сөзі жоқ дейсіз, сөзі бар екен ғой, – деп қалжыңдаған болдым. Нұрағаң менің даусымды естімеген тәрізді. Бетіме қарады, бірақ ештеңе ұқпай қарады.
– Бұл сөз емес, Әкіш. Сөзін жаздыру керек әлі, – деді. Деді де қарлығыңқы дауыспен дарылдай жөнелді.
Нұрғиса ағамыз өз әндерін айта алмайтын. Қожыратып, шашыратып жіберетін. Кейінірек қой, ол әннің бүкіл Қазақстанды баурап алғаны. Ал сол күні, дәл сол сәтте Мәжікең (Мәжит Бегалин) де бірден ұға алмады-ау деймін, әлдебір қатқылдау әзілді Нұрағаңа көлденең тартты:
– Сенің құлағың ғана үлкен емес, жүрегің де үлкен ғой. Сұлу қыз көрсең жүрегіңнің шетінен кесіп беріп жүре беретін әдетің емес пе! – деді. – Түндегі ақ боз үйде жүрегіңнің және бір жартысы қалды десеңші!
Нұрағаң қалжыңға жоқ еді, Мәжікеңе де түсінбей, тасырая қарады.
– Қайта тыңдаңдаршы, қайта айтайын!
Үшінші, төртінші рет қайталағанда Нұрағаң бізді жеңді. Дәлірек айтсам, Нұрағаң емес, жаңа сарын, тың сарын жеңді бізді. Ә дегенде тосырқай, сезіктене берген көңіл шіркін, елігіп, елти берді. Куә бол, айым, куә бол, жұлдыз, куә бол, Алатауым!
Медеу сайының үстінде төңкеріліп түскен қара көк аспан, баданадай самсаған ірі-ірі жұлдыздар, сәмбі талдың шыбығындай иіліп тұрған аппақ айдың жіңішке тілігі, ғашықтық дертіне душар болған талай-талай ұрпағының сиқырлы сырын кең мойнына сақтай білген Алатау жарықтық... Көңіл төріне күмбірлеп, сырлы сарын жеңді бізді. Қонақүйдің біз отырған шағын бөлмесін керіп кеткендей болды.
Ғажап әнді бірден қабылдай алмаған мен ғана едім. Енді мойындаймын. Нұрғисаның қоладан құйған ескерткіш мүсінін де бірден қабылдай алмай дағдарып тұрмын.
- Тас мүсінді жебеп жан бітіру
Ә дегенде оғаштау көрінген ескерткішке бір айдан соң қайта іздеп бардым.
– Бала кезімде Жамбыл атамның тізесіне талай-талай отырғанмын! – дейтін Нұрағаң. Бұл сөздерді ерекше мақтанышпен айтатын: һақ патшаның алтын тағына талай-талай отырғанмын дегендей... Жамбыл бабаға, ауыз әдебиетінің һақ патшасына тағзым еткен соң музыканың мұзартына қарай бет алдық.
Жасыл алаңқайға тігілген ақ отаудың түндігінен жаңа ғана көтеріле берген қою қошқыл түтіндей әлдекімнің бейнесі жақындаған сайын айқындала берді. Сәл иіліп, сәл шалқайып, бірін-бірі құшақтай қабысқан, қабыса құшақтасқан тас томардың тентек бұтақтары... Бір қолында домбыра, әлгінде ғана «Аққу» күйін құтырта тартып болып, «енді сенің кезегің!» дегендей, салалы саусақтары тарбиып кеткен, сол қолымен оркестрдің асау ағысын ағытып жіберген сәті. Әне-міне дегенше, күмбірлей басталып, күй дауылы көтеріліп кететін сәті.
Мәскеуде Шота Руставелиге қойылған ескерткіш бар. Сыптай түзу жас жігіт «мені көрдің бе?» деп аспан көз орыс қыздарына қырындап тұр. Көк мәрмәрдан жонылған «гимнаст» Руставелидің мүсінінде сымбатты тән бар да, құпия сырлы жан жоқ екен.
– Қалай дейсің, қазақ досым? – деп лепіріп тұрған грузин жорамның көңілін қимай ыржиып күле бергенім есімде. Мүсіншінің мақсаты тасты шебер жону емес, тасты жебеп жан бітіру емес пе?
Серік екеуміз (Әбдірайымов) сәл иіліп, сәл бүгіліп, бұрыла құшақтасқан, құшақтаса қабысқан тас томардың тентек бұтақтарын айнала қарап, үңіле қарап ұзақ жүрдік. «Күй сандықтың кілті» болса керек еді ғой. Оны қалай табарсың?
Сөйтіп, дал болып тұрғанымызда әдейі құдай айдағандай Дариға жеңгеміз бен қызы Дінзухра келсін; қастарында Тоққожа бар, Дариға жеңгеміз ел дәстүрі бойынша әуелі Жамбыл бабасының басына тағзым етті, содан кейін Нұрғисасына қарай оза берді. Озып барды да иіле түсіп, бұрала түсіп, бір-бірімен аймаласа өрілген, біріне-бірі қабыса оралған қола томардың тентек бұтақтарына қос алақанын басты...
Сол сәтте көңіл көкжиегі алыстай қашып, қаша кеңіп сала берді. Медеу сайының үстіне түнере төнген қара көк аспан сан-сан жұлдызды лезде жинап ала қойыпты. Мүлгіп тұрған керең шатқал табанында сылдырап аққан өзен суы, тастан тасқа секіріп, күміс қоңыраудай сыңғыр-сыңғыр етті.
Күміс қоңыраудың сұлу сыңғыры жаңа сарынның күміс кілті екен. Күміс сыңғырдан шошып оянған қоңыр домбыра менмұндалап атойлап, көмей күмбіріне басты. Сәл кешігіп барып, өз кезегін күтіп тұрған қылқобыз жарықтық алыстан сыңсып, асықпай жақындап келеді.
Медеу шатқалының қаракөк аспан шүпірлеп тұрған көп жұлдыз құты қашып, бозара бастады.
«Басы балды» деген алтын сары қауын болады. Сол алтын сары қауынның жұқа тілігін қазақ «қызтілік» деп атайды.
Өр кеуде Талғар шыңының күміс жотасынан сығалай көтерілген алтын сарғыш қызтілік Ай аспан төріне өзіне ғана тиесілі ұшан биікке жалғасты.
Бір қолында домбыра, тозған жүйкенің тармақтарындай бес саусағы бес жаққа қашқан алақанын сілтеп қалып, сілтідей тынып тұрған оркестрге «енді сенің кезегің!» деген ишара білдірді.
Куә бол, айым, куә бол, жұлдыз, куә бол, Алатауым!
Дүние әуенге толды. Кеуде көкжиегін кеңейткен сол сиқырлы саз әлі құлағымда тұр.
Нұрғиса туралы тек қана музыка тілімен айту керек. Менікі жай, әурешілік қой...
- Жұмбақ жорық
Нұрағаңның өзі айтатын.
Қайратты кісі болған екен анасы. Атқа мініп бір ауылдан шықса керек сәске кезінде. Жол-жөнекей толғақ қысыпты. «Өй, мына неме қайтеді-ей?» – депті де, аттан түсіпті. Сол арада босаныпты. Кіндігін өзі тістеп кесіпті де, шырылдаған нәрестені етегіне орап, атқа қайта отырыпты.
Тегін кісі болмаған анасы.
...Күндердің күнінде, «Алматы орынға отыра» Нұрағаң үйге кіріп келсін.
– Жүр, Әкіш, кеттік! – деді.
Сыртта бір машина тұр екен. Ескі болғанда ескі! «Москвич», қайдан тапқанын!
Жүріп келеміз. Рульде отырған қара жігітте үн жоқ. Анда-санда Нұрағаң:
– Өй, сен! – деп қояды.
– Құп болады, көке, құп болады! – деп қояды қара жігіт.
Екеуінің арасындағы одағай сөздерде не сыр барын ұқпай мен келемін. Асфальт жол таусылды. Тасжол да тәмамдалды. Даланың шоқалақ соқпағына түскен тәріздіміз. Әлі келеміз, әлі келеміз. Адастық білем, қара жігіт «жүйрігін» тоқтатып, фарын өшіріп, тысқа шығып біраз тұрды. Тұмсығын желге төсеп, аңның қайда екенін аңлаған әккі тазы сияқты.
– Әй, сен! – деді Нұрағаң.
– Түсіндім, көке, түсіндім! Енді тура табамын! – деді қара жігіт. Қала қайда қалғаны белгісіз, дала қайда апарары беймәлім, қайтадан шоқырақтап келеміз. Түн ортасы ауды-ау деймін, әлде таң сыз берді ме? Қалың қорымға кіріп кеттік пе, әлде қалың зират па? Ұйықтап жатқан ауылдың тамдары сияқты, әлдебір дуалдарға, әлдебір қоршауларға тұмсық тірей тоқтадық.
– Келдік, көке! – деді қара жігіт. Деді де фарын өшірді. Қараңғыға көз үйренгенше машина ішінде отырдық. Енді ғана қалғып-мүлги бастаған екенмін, Нұрағаң «тұлпардың» қанатын сындыра лақтырып теуіп жіберді де сыртқа шықты, шықты да өкіре жылап, қарайған қара төмпешікті құшақтай құлады. Қара жігіт те басын жерге ұрды. Ештеңенің парқына бармасам да тізе бүктім.
Әбден мауқы басылған соң Нұрағаң, орнынан тұрып: «yh!» деп кеуде жара күрсінді, менің жаныма келді. Үлкен бір рәсми тірлікке куә болғанымды енді-енді түсініп, әлі жүгініп отырғанмын. Нұрағаң иығыма қолын салып:
– Солай, Әкіш! – деді. – Солай! Бұл жатқан сенің әпкең ғой!
Нұрағаң өз анасы туралы сөз қозғалса, «сенің әпкең» деп бастап, «сенің әпкең» деп аяқтайтын. Біздің руды меңзегені. Іштен ұғып, бас шұлғып отыра беретінмін.
Алматыға біз қайта оралғанда таң атып қалған.
– Сондай кісі еді! – деп Нұрағаң маған айтпаған ойларын, ішіне түйген толғаныстарын күрсіне қорытты. – Сондай кісі еді сенің әпкең!
Әр мүшесі бөлек-салақ, шашылып қалуға Нұрағаңнан ғана ұялып келе жатқан көне «Москвич» аһ ұрып барып, діңкелеп барып тоқтады.
Рульде отырған көнбіс қара жігіттің өңі енді қуқыл тартыпты. Үлкен бір тарихи іс тындырғанын түсініп, жаны жайбарақат тапқандай.
Кейін түсіндім. Нұрағаң жыл сайын дәл сол күні және дәл сол түні анасының басына барады екен. Сол жылы сапарлас болу менің еншіме бұйырыпты. Тағдырдың онысына да ризамын. Бірақ неге түн ішінде бару керек? Неге соншалықты көтерем «Москвичпен» бару керек. Нұрағаңда көлік деген проблема жоқ еді ғой. Шешілмей кеткен жұмбақ бұл.
Нұрағаңның жер құша құлағанын және бір мәрте көргенім бар. Оңтүстік Қазақстанды аралап жүргенбіз. Қажымұқан бабамыздың мұражайына жол түскен. Араладық. Көрдік. Ұлы қазақтың аруағына бас ию үшін зиратына бет алдық. Қорым басына жетіп, көліктен түсе бергенде аңғардым: Нұрағаңның көздері шатынап, өңі қуқыл тартып кеткен екен. Аяғы жерге тиер-тиместе ышқынған бір одағай үн шығарды да, күмбезге қарай еңкеңдей жүгірді. Қасымызда аудан басшылары бар еді. «Үкең мен Пікеңнің заманы» (Үкімет пен партияны солай дейтін едік қой), ыздиған, үстерін қылау шалмаған номенклатура, олар ыздиған қалпы маған қарады, олар маған түсінбей қарады, мен оларға түсініп қарадым, түсіндіріп қарадым: саспаңдар!
Нұрағаң жүрген жерде сендерге бәле жұқпайды дегенді білдіруге тырысқан болармын.
Нұрағаң сол ентелеген қалпы топтан озып барды да, ұлы бабамыздың қабірін құшақтай құлады. Еңкілдеп жылап жіберді.
– Мен ғой, мен! Нұрғиса балаң!
Басқалардан гөрі батылдау болсам керек, мен де тізе бүктім. Партия, кеңес қызметкерлері «Біз ештеңе көргеміз жоқ! Кейін дау шықса, зиялылар, өздерің жауап бересіңдер!» дегендей күмбездің төбесіне қарап кегжиісіп қалыпты.
- Еркелей білсең, еркелете біл
Нұрағаң халқына қатты еркелейтін. Біз, інілері Сайын (Мұратбеков) екеуміз Нұрағаңа қатты еркелейтін едік. Мені Әкіш дейтін, Сайынды Сағи дейтін, талай мәрте «түзетіп», ол олай емес, былай ғой деп айтып жүрдім, бірақ жарықтық, сол қисайтып айтқан қалпынан өзгермей кетті.
Дариға жеңгемізбен жаңа ғана отау құрған кезі. Красин мен Шевченко көшелерінің бұрышында бір бөлмелі пәтерді жалға алып тұрып жатқан. Қас қарая:
– Кеш жарық! – деп екеуміз кіріп келдік. Нұрағаң еденде отыр екен, ұшып тұрып:
– О-о, Әкіш! О-о, Сағи! Төрлетіңдер! – деді.
Ағаның төрі еден екен. Құт-мекеннің тең жартысын темір төсек алыпты, қалған жартысы Сайын екеумізге төр де болды, дастарқан да болды.
Гу-гу әңгімемен таң атқанын да аңғармай қалыппыз. Бір кезде Нұрағаң жұмбақ бір сырлы жымия қарады:
– Әй, екі күшік! Жүріңдер, суға түсейік!
Таңғы елең-алаңда кіші Алматы өзеніне шомылдық. Су суық, тастай. Аға мен інілердің бір-біріне деген ыстық ықыласын тастай су бір градус та төмен түсіре алмады.
Таң бозарып атқанда Нұрағаңның жұмбақ бір сырлы жымиып қарағаны, әдетте қалжыңдамайтын ағаның: «Әй, күшіктер!», деп еркелете арқа қаққаны есімізге түскенде Сайын екеуміз кейін:
– Қандай ақымақ болғанбыз! – деп күлетінбіз. – Дариға жеңгеміздің ақ шымылдығы желбіреп тұрған кезі еді ғой! Нұрағаңның «әй, күшіктер!» дегені – үйлеріңе қайтпайсыңдар ма дегені екен-ау!
Нұрағаңның зиялылығына бас ию керек.
- Қоңыз тергізіп жіберу
Нұрағаңның төзімсіз кездері де кездесетін. Сол Оңтүстік Қазақстанда Кино күндерін өткізіп жүргенімізде бір ауданның бірінші хатшысы кісімсіп, сызданып, киногерлерді, өнер қайраткерлерін менсінгісі келмей,жүре сөйлесіп, жүгенсіздік таныта берді. Нұрағаңның жарылған сәтін сонда көрдім.
– Көзіңді ашып қара! – деді. – Екі аяғыңды бір етікке тығамын! Ертең қоңыз теріп кетесің! – деді.
Нұрағаң айтқанында тұрды. Баратын жеріне барды, айтатын сөзін айтты. Әлгі жетесіз бастық ақыры «қоңыз теріп» кетті.
1994 жылы Нұрағаң егемен еліміздің алғашқы ордені «Парасатқа» ие болды. Маған да «Құрмет» бұйырыпты. Сол сияпатты Елбасының қолынан алуға барғанымызда «қазіргі заманғы» деп аталатын пысықай композиторлардың бірі сонда отыр екен, баспасөз бетінде жарияланған Президент Жарлығында әлгінің аты-жөні аталмаған еді,«бұл мұнда неғып жүр?» деп таңғалып қана қойғанмын, сол пысықай жігіт билеп басып келіп, Нұрағаңа қолын ұсынды. Нұрағаң оған таяғының ұшын ұстатты.
– Саған осы да жетеді, Секекбай! Аман бол, жер басып жүре бер! Бірақ қазақтың әнін көк есекке теріс мінгізуіңді қой, Секекбай! – деп жекіп тастады.
Кейін білдім, баспасөз бетінде жарияланбай жасырын атақ алатындар да болады екен,әлгі Секекбай тәрізді...
Нұрлан (Оразалин), Темірхан (Медетбек) үшеуіміз Нұрағаңның көңілін аулауға ауруханаға бардық. Нұрағаң маған өкпелейтін жөні бар еді (бір пенделік себеппен), бірақ сыр бермеді, жарқылдап қарсы алды. Менің жүзіме сынай бір қарады да, сырымды, қаймығып тұрғанымды сезгендей, құшақтап бауырына басты. Жүрегім елжіреп кетті. Кеңдігіне тәнті едім сол сәтте.
– Үш күн болды, сені оқып жатырмын, Әкіш! – деді. Дариға жеңгеміз де:
– Демалсаңшы десем болмайды, – деп куәгерлік білдіріп жатыр. – Сенің екі кітабыңды Серік (Әбдірайымов) әкеліп берген…
Есіме түсті: баяғыда (Жаратқанға мың тәубе! «Баяғыда»деп сөйлеуге жарап қалдық емес пе!), «Бұлтқа салған ұясын» деген романым жарық көргенде, таңғы сағат алтылар шамасында Нұрағаң телефон шалғаны бар.
– Жұрт мені кітап оқымайды деп ойлайды. Ал мен сенің романыңды түнімен оқып, жаңа әлгінде аяқтадым. Рахмет, саған! Ал ұйықтауға кеттім!» – деп телефон құлағын тастай берген.
Жә! Менің айтайын деп отырғаным – Нұрағаңның кешірімшілдігі емес, Нұрағаңның тастай қатқан қаталдығы.
Біз палатаға кіріп барғанда домбыраны құшақтап бір жігіт отыр екен. Нұрағаң таныстырмады. Біз де жөн сұрай қоймадық. Нұрағаңның денсаулығы туралы үрейлі сыбыс естіп, үркіп барғанбыз ғой, жарқын жүзін, жадыраңқы қабағын көріп, қуанып қалғанбыз. Дәрігерлер «бес-ақ минут!» дегенімен, Нұрағаң бізді жарты сағаттан аса жібермей ұстады. Менің Қасым деген ағамды еске алып, ұзақтау бір әңгімені бастап кетті. Күліп отырып, жайраңдап отырып сөйледі. Екі бетінің ұшына қан жүгіргенін көріп біз де мәз.
Бір кезде әлгі домбырасын құшақтап отырған жігіт сыпайы жөткірініп үн берді. Үн берді де:
– Нұраға, мен сізге арнап бір күй шығарып келіп едім! Мына ағалар да сынасын, соны орындап берейін! – деп қолқа салды.
Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Күй тым ұзақ екен. Тым бір сарынды екен. Тым реңсіз екен. Не болса да шыдайын деп отырмын. Күй Нұрағаңа арналғандықтан аяқтаған сәтте (әйтеуір бір аяқталды-ау!) қол соғып, құрмет көрсете салсам нем кетер деп отырмын... Бір-біріне жақындай берген екі алақаным, сол қалпында қатсын да қалсын. Нұрағаңның қабағына көзім түсіп кеткен. Кіржиіп, қиналып отыр екен.
– Өзіңізге арналған бұл күйіме бата беріңіз, аға! – деп ұмсына түскен қара жігітті Нұрағаң жалпақ алақанымен жасқап тоқтатты.
– Әй! Мұндай күйіңнің маған қажеті жоқ! Мұның аты плагиат дейді қалқам! Анау күйден, анау күйден, анау күйден! – деп Нұрағаң үш белгілі шығарманың атын атады. – Бұл күй сенің жаныңнан шықпаған! Ұрлағансың!
Жүрегім қан жылады: қара жігітке жаным ашыды… Бірақ осы күндері ойлаймын: не деген қайсарлық. Не деген беріктік! Шын өнерге солай ғана қамқоршы болу керек қой. Халтураны азайтудың (тоқтату мүмкін емес, әрине!) бірден-бір жолы тас қаталдық қой! Тағдыр маған сол қаталдықты қимапты, талай-талай дүмбілез дүниелерге жол ашып беріп, жүрісім мынау...
Сол оқиғадан үш күннен кейін Нұрағаң дүниеден өтті.
- Мейірім
Қатты ауырдым. Ауруханада ұзақ жаттым... Дертім қатерлі еді. Ешкімге айтпадым. Нұрағаң біліп алыпты, дәрігерлерден қорқыта сұрапты. Палатама жиі-жиі келіп жүрді. Бір күні айтты:
– Әй, Әкіш! Сен біржола айықтың. Үйіңе қайтсаңшы...
– Қайтқым келмейді… – дедім. «Үйіме» деген сөзді бүгіп қалдым. Нұрағаң түсінді. Ертеңіне мені ауруханадан шығарып алды, көлігін даярлап келген екен, екеуміз ешқайда соқпай, Талдықорған облысына тарттық. Апта жүріп Алматыға әрең оралдық. Нұрағаңның шаруасы басынан асатын, бірақ менің көңілімді қимағаны ғой...
Және бір «қайтқым келмеген» кезде Әулиеатаға тартып кеткем. Ешкімге айтпай, жолдас-жорадан да жасырынып, телефонның үнін өшіріп тастап, анамның қасиетті мейірімін паналап жатқам. Үш күн өтті ме, өтпеді ме, Нұрағаң індетіп жүріп тауып алды.
– Түсінем... Бәрін түсінем! Мұның бірақ жарамайды. Үлкен үйдегі бастықтарың менен сұрады... Екі-үш күн менімен (менімен ғана!) жүріп, көңіліңді көтер. Содан соң қайтамыз!.. – деді ана назарынан оңаша қалған бір сәтте.
Екі-үш күн Нұрағаңмен ғана жүріп көңіл көтердік. Ел-жұртты дабыралатпай, жасырын (инкогнита!) Қасым ағамның үйіне бардық. Ол кісі дегенде Нұрағаңның ықыласы мүлде бөлек еді. Екеуі ағалы-інілі, тіпті құрдастай араласатын. Достық пейілдерінің сыры мен үшін жұмбақ еді (осы күндері ойлаймын: жетім өскен Нұрағаңа Қасымдай аға қажет болды ма екен?).
Ұйықтап кетіппін.
– Қой деймін, Нұрғиса! Сен ондайға араласпа! – деген көкемнің қатқылдау үнінен ояндым. Таң атып қалыпты. Ауладағы сәкі үстінде қойылған жозыны шынтақтап, екеуі бір-біріне тік қарап отырыпты. Мен көрпеше үстінде қылжиған екем.
– Жоқ, Қасеке, мен ондай бассыздыққа жол бермеймін! – деді Нұрағаң. Деді де маған қарай мойнын бұрды. – Әкіш, тұр. Киін! Тарттық қалаға!
Біз қалаға (казіргі Тараз ғой) жеткенше таңғы сағат тоғыздар болып қалған. Бірден облыстық партия комитетінің еңселі ғимаратының алдына көліктің басын тіредік. Ол кезде бірінші хатшы Хасан Шаяхметұлы Бектұрғанов еді. Кідіріссіз қабылдады. Ақкөңіл, аңқылдаған жан еді, Нұрағаң екеуі құшақтасып амандасты. Менімен сыпайы ғана сәлемдесіп:
– Иә, партизан, бұл жолы да партизандық жасап келдің бе? – деп қалжыңдап қойды (Камал Смайылов екеумізді «партизан» деп атайтын. Ол бөлек әңгіме).
Отырар-отырмаста Нұрағаң Хасекеңе дүрсе қоя берді.
– Сен басқарып отырған (Нұрағаң Хасекеңмен сөйлескенде біресе сіз деп, біресе сен деп кете береді екен – сол күні байқағаным) облыста заң әділ болу керек қой!
– Е-е, не боп қалды?
– Мынау Әкіштің ағасын білесің ғой. Әшімов Қасым. Менің нағашым.
– Иә, білемін. Білемін.
– Куйбышевта упр ғой (Нұрағаңның сөйлеу мәнерін бұзбау үшін управляющий деген сөзді сол айтылған қалпында алып отырмын). Білмесең – біліп қой, упр! Ол – менін нағашым!
– Нағашың болса.
– Сен, Хасеке, өйтіп кібіртіктеме! Сіз екеумізге ол жараспайды! Хасекең қарқылдап қатты күлді.
– Жарайды. Білемін. Мойындаймын.
– Білсең сол! Алтыншы класс оқушысына он-он бес күн «еңбек күн» артық жазылыпты деп әкесін сотқа беруге бола ма? Баланың кінәсі қанша? Әкенің кінәсі қанша?
Хасекең тумблер арқылы әлдекімді шақырды. «Әй!» деп бастады да:
– Әлгі, анау «Еңбектің» шаруасын алып кел! – деп өктем аяқтады. – Жә, Нұрғиса! Ол келгенше әңгімеңді айта отыр! – Менде басқа әңгіме жоқ! – деп Нұрағаң көзін ежірейтті. – Мынандай безобразие тыйылмайынша мен сейлеспеймін се... сі… – «Сенімен», «Сізбен» деген екі сөздің қайсысына тоқтарын білмей, дағдарып қалды-ау деп жорыдым.
Хасекең тағы да қарқылдап, кең кабинетті басына көтеріп күлді. Күлді де самсаған телефонның бірін көтерді. Ар жақтағы кісінің атын атаған жоқ, бірден:
– Мына тентек қайның келіп қалыпты... Кім болушы еді, Нұрғисадан басқа қандай тентек қайның бар еді! Дайындала бер! Үйге барамыз! – деді.
Сондай бір театр сахнасына тән алдарқату паузасынан кейін кабинетке еңкейе бүгіліп еңгезердей полковник кірді. Полковник әкелген қағазды Хасекең өзі оқи бастады да, оқыған парақтарын Нұрағаңа өткізіп отырды. Екеуі мен түсінбейтін әлдебір құжаттарын ақтарып болған соң, Нұрағаң асықпай орнынан көтерілді де, үлкен үстелдің дәл ортасында тұрған күміс табақты өзіне қарай тартты. Әлгі табақтың үстіне әлгі қағаздарды қойды. Асықпай-саспай Хасекеңнің алдында жатқан күміс зажигалканы тұтандырып, асықпай-саспай әлгі құжаттарға от қойды.
Маған сыры түсініксіз қағаздар лап етіп жанды да, тырысып-бырысып, шала бықсып, кабинет ішін жағымсыз иіске толтырып, түтеп тынды.
– Ал менің артық мүшемді кесіп алыңдар! – деп Нұрағаң, Бектұрғанов пен полковникке өжеттене қарады.
Хасекеңнің екі иығы, от ала алмай қиналған трактордай біраз солқылдап тұрды да, енді оқыс от алып кеткендей, тарқ-тарқ еткен оғаш күлкі естілді. Хасекең ауыр денесін ауыр көтеріп, орнынан ауыр көтеріліп келіп, Нұрағаңды құшақтады.
– Бүйтпесең Нұрғиса боласың ба?
Облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы, шаруасы басынан асып жататын басшы, сол күні қызметін қалдыра тұрып, үш-төрт сағат үйінде қонақ қабылдады.
Хасекең ақкөңіл жан еді, Нұрағаң өжет еді.
Кейін анықтадым, кейін қанықтым бұл жұмбақ еркеліктің сырына. Қасым көкенің үстінен іс қоздатып, біреулер «алтыншы класта оқитын ұлына он бес-жиырма күн қызылша теруге қатысқаны үшін еңбекақы төледі» депті. Жүздеген оқушы қатысатын қызылша қазу науқаны кімге болса да ондай жала жаба салу қиын емес қой!
Нұрлан (Оразалин), Темірхан (Медетбек) үшеуміз көңіл сұрай барғанда Нұрағаң есіне алған, өзі мәз болып, екі бетінің ұшы нұрлана отырып айтқан әңгімесі сол еді.
Ең соңғы айтқан ұзақ естелігі сол болған шығар жарықтықтың.
- Бар қазақтың Нұрғисасы
Нұрағаң мені «нағашым» дегенмен мен ол кісіні жиен деген сөздің тар аумағына қысып тастаған емеспін.
«Кесарьға (Ханға) жарасқан қалжың қараға кесірлік» болатынын білем ғой.
Күндердің бір күнінде Нұрағаң Баянауыл жаққа сапармен аттанды. Көп кешікпей Баянауыл ауданының бірінші хатшысы радиодан сөйлеп тұр:
«Біздің атақты жерлесіміз, ауданымыздың мақтанышы, баянауылдық композитор Нұрғиса Тілендиев туған өлкесіне келіп, еңбекші қауыммен жүздесті!» деп. Таңғалдым да қойдым.
Енді бір күндердің күнінде Атырау облысы мәдениет басқармасының бастығы радиодан көсіліп отыр:
«Осы жақын арада атақты жерлесіміз, төменгі Жайық өңірінің түлегі, композитор Нұрғиса Тілендиев еңбекші-малшы ағайындардың арасында болып, ән-күйге сусап отырған көпшілікті...» деп. Бұл жолы да дағдарып, сөз төркінін түсінбей жүрдім.
Күндердің бір күнінде, сөз орайы келгенде, ағаға сыпайы ғана қалжыңдап, сол екі хабарды өз құлағыммен тыңдағанымды айтып:
— Сонда, Нұраға, қалай болғаны?.. – деп едім, Нұрағаң әзілдің астарын түсінді де, маған (өмірінде ілкі мәрте және соңғы мәрте!) ала көзімен қарап:
«Өй, Әкіш! Сен өзің емес пе, руыңды сұраған достарыңа қитыға жауап беретін! Кейде қалмақпын дейсің, кейде сартпын дейсің. Бір қазақты жетесіздер-ақ бөлшектей берсін. Бізге жараспайды ол!» деп сөзінің сонын қабақ шыта түйді. – Қазақ – бөлуге келмейтін тұтас бір жартас, бөлуге келмейтін тұтас бір шың!
Сол сәтте есіме Баукең (Бауыржан Момышұлы) түсті. Жазушылар одағының «барында» отыр екен. Жанында бір атақты ақын! Жүз грамның әсері болар:
«Бәуке, сіз қай жүзге жатасыз?» деп қадалып қоймады. Әуелде естімеген сыңай танытып отырған батыр кенет орындыққа сүйеулі тұрған әшекейлі таяғын тік көтеріп, ақынның басына періп жіберетіндей сұрапыл қимыл жасады. Ондайды, әрине, күтпеген ақын ағамыз бұғып қалды. Бәукең кенет күліп жіберді де, таяғын тентек сұрақ қойып отырған інісінің иығына жай ғана салмақсыз жантайта қойып:
«Өй, бауырым... (Ащы бір атауды «бауырымға» лезде ауыстырып үлгерді-ау деймін!) Мен қазақтың қай жүзіне сыюшы едім!» дегені бар.
Нұрағаң да Бауыржан ағасының аузынан түскендей еді ғой. Өзі айтпақшы, тұтас қазақтың ұлы еді ғой. Ұлы. Тұтас қазақтың.
Әкім ТАРАЗИ,
Қазақстанның Еңбек Ері
