– 1940 жылы осында әр жақтан өкіметтің жөнелтуімен 20 үй орналаса қалдық. Бәрі де жаңа үйленген жас отаулар еді, – дейді Жұманбай қария. Оның басыр екенін қолындағы әр нені бір түртіп танитын таяғынан-ақ танисың.
Қоршаған шарбақтың әр жері қирап, сетінеген. Әр жылдар үсті-үстіне жаққан сыры қабыршықталып, қабықтары қопсып, іргесі шіріп тұр.
– Бір жылдан соң бұрқ етіп соғыс басталды. Адамзат тарихындағы ең үлкен, қасіретті қырғын, – деді сәл толғанған қарт. – Бүкіл үйдің еркегі түгел соғысқа аттанатын болды. Ер күрсініп, ел күңіренді. Жар біткен зар жылады. Сонда бір қайратты жігіт тұрып: «Бұл соғыстан енді тірі келу-келмеуіміз екіталай. Ұрпақ ұмытпай жүретін артымызда бір белгі қалсын» депті. Ақыры «Атадан мал қалғанша, тал қалсын» дегенге тоқтайды. Сөйтіп, әркім бір түп көшет еккен, – дейді бағбан қарт теректердің басына қарай шалқайып.
Көзі көрмесе де, көкірегі теректердің қаншалықты биік өскенін сезетін тәрізді. Мен оның таяқ ұстаған қолына қарадым. Қолы әр жылдардың жылнамасы жазылғандай шимай-шимай әжім.
– Бір түнде елді ұлардай шулатып, жігіттерді машинаға тиеді де алып кете барды. Олар небәрі 20-21 жастағы жігіттер еді ғой. Соғысқа соқыр жарамайды деп жалғыз жігітті тастап кетті. Оған да оңай тиген жоқ. Күллі ауылдың ауыр тауқыметі артылды. Қара жамылған 20 үй қабарып қала берді, – дейді таяғының ұшын қаз-қатар тізілген ауыл үйлеріне қаратып.
Шарбақтың құлаған жерінен кірген бір топ ешкі аулада бырт-бырт жайылып жүр.
– Жылдар өтті, сұм соғыс та бітті. Қара қағаз келіп жатты. Тек үш үйге қара қағаз келмеді. Үш адам бойында жаны бар демесең, оралды ғой әйтеуір. Бірақ соғыста көп нәрсе қалдырып келді. Ал көшеттер өсіп жатты. Тек үш көшет көктей солды. Расында, сол тірі оралған үш солдаттың көшеті ғана көктемеді. Әне, қара, теректер қалай өскенін, жайқалып тұр ғой? – дейді қария масаттана.
Осы кезде бір қарт орыс әйел шарбаққа кірді. Қолында бақша суаратын құманы бар. «Қалың қалай? Мені күтіп қалдың ба? Ой, қақпас, немене, мен ерігіп жүр деймісің осы? Болды, қыңқылдай берме. Міне, қазір». Бұрқылдап сөйлей жүріп, бір құман суды шеттегі теректің түбіне құйды.
– Бұл – Настя ғой. Шешесі өлгелі тапқан жұмысы – осы. Әкесімен ылғи ұрысады да жүреді. Дегенмен перзент қой, қайтсін, қимайды әкесін. Соған қараймын деп қаладағы балаларына да бармай, ауылда қалды, – дейді ол кеңкілдеп.
– Ол қызы болғанда, сонда сіз?
– Иә, ұқтым, не сұрағың келгенін. Мен – ол емеспін, – деді де біраз үнсіздіктен соң әңгімесін қайта сабақтады. – Мен сол басыр шалдың әңгімелерін жиі естіген адаммын. Мен ғана емес, бұл ауылда соқыр адам көп. Экология бұзылған дейді ғой.
Мен теректерге қарадым. Жапырақтары сыбдырлап, «Белгісіз солдат» күйін шертіп тұрғандай. Анау бір теректің кісі жетер жерінде байланған ақтықтар желмен бірге тербеле билеп тұр. Тағы бір теректің бұтағында жеңіс лентасы мен медаль ілініпті.
– Соғыс өртіне шалынбаған бірде-бір үй жоқ. Соғыс зардабы, солдаттың сағынышы, ата-ананың қайғысы, жардың қасіреті, жетім-жесірдің көз жасы, әрқайсымыздың басымыздан өтті. Өйткені сол боздақтар кеткен күйі оралмады. Олар – өз жандарын осында егіп кеткен адамдар, – дейді Жұманбай қария.
* * *
Дәл осындай оқиға қазақтың тағы бір пұшпағы – Семей қаласында болыпты. Өте-мөте ұқсас жағдай. Қалалық Чернышевский атындағы №1 мектептің салынғанына биыл дәл 130 жыл толды. Мектептің дәл түбінде бір топ терек өсіп тұр. Бұл теректердің тағдыры да – осы.
– Бұл мектептің 1941 жылғы түлектері қоштасу балынан соң ертеңінде соғысқа аттанды. Олар кетерде еккен теректерге биыл 80 жыл толды, әлі мектептің ауласында жайқалып өсіп тұр. Бұлардың ішінен «Тени исчезают в полдень» и «Вечный зов» сериалдарына музыка жазған Леонид Афанасьев есімді композитор шыққан. Бәлкім соғысқа кеткен сарбаздар арасында Семейдің көне тарихын зерттеген жас өлкетанушылар да болған шығар. Өйткені бұл мектепте 1938 жылдары Жас өлкетанушылар үйірмесі жұмыс істеген. Үйірмеге қатысушылар Семей қаласының маңынан 500-ден аса қыш ыдыстардың сынығын, 400-ден аса тас құралдарды тауыпты. Үйірме жетекшісі барлық табылған жәдігердің орнын қолдан сызылған схематикалық картаға түсіріп отырған, – дейді семейлік археолог Айдын Жүнісхан.
Р.S. Тарих – тек сарғайған мұрағат парақтарында ғана емес, жел тербеген теректің жапырақтарында да сақталады. Ол боздақтардың көзіндей болған теректер еді. Парасатсыз майданның бір белгісі – осы.
Абай облысы
