– Сіз ассамблея ардагерлерінің бірісіз. Оның қызметіне тарихи тұрғыдан да баға бере аласыз. Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылғанына 30 жыл толды. Осы уақыт ішінде ол қоғамдық институт ретінде қаншалықты тиімділігін көрсетті?
– Ассамблея ардагері екеніміз рас. Алғыс айту күнінде Бейбітшілік және келісім сарайында Қазақстан халқы Ассамблеясы кеңесінің кеңейтілген отырысы өтті. Сонда ассамблея ардагерлерін марапаттау рәсімі менен басталған еді. Өйткені бүгінгі таңда ассамблеяның құрылған күнінен бергі бүкіл жүріп өткен жолына түгелдей куә адамдар көп қалған жоқ. Ал менің маңдайыма Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуына куә болу ғана емес, оның құрылуының басы-қасында болу да бұйырды. Тіпті ассамблеяны дайындау жөніндегі жұмысқа тікелей атсалысқан жағдайым да бар. Ол жұмыс – 1992 жылы Қазақстан халықтары форумын өткізу. Президент Аппаратының мәдениет және ұлтаралық қатынастар бөлімі меңгерушісінің орынбасары ретінде оған бастан-аяқ қатысқанбыз. Сол форумнан кейін ассамблея құру жөніндегі идея өмірге келді. 1995 жылдың басында Президент Әкімшілігінде Ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің бірінші орынбасары қызметінде жүргенде бізге ел басшылығының Қазақстан халықтары (ол кезде солай аталды) ассамблеясын құру жөніндегі тапсырмасы түсті. Осыған орай Мемлекет басшысының тиісті Жарлығы мен ҚХА ережесінің жобаларын дайындадық.
Өткен отыз жыл ішінде ассамблея қоғамдық институт ретінде қалыптасты деу аздық етеді. Ассамблеяның бүгінде конституциялық мәртебесі бар, парламенттік өкілдік құқы бар. Бір кездегі консультациялық-кеңесшілік органнан қазір қоғамдық келісімнің бірегей тетігіне, этносаралық қатынастар саласындағы аса тиімді құралға айналды. Елімізді мекендеген этностарды біртұтас халыққа айналдыруға ерекше септесті.
Біздің ассамблея құрылған кезде мұндай ұйым бергі ТМД тұрмақ, әргі әлемде жоқ болатын. Оның халықаралық аренадағы биік беделіне бір дәлел келтірейін. 2018 жылы ҚХА делегациясының құрамында Ресейге бардық. Президент Әкімшілігінде, Мемлекеттік Думаның Ұлттар істері комитетінде, Ұлттар істері жөніндегі федералдық агенттікте болдық. Кездесулер өткіздік, өз тәжірибемізбен бөлістік, сұрақтарға жауап қайтардық. Солардың бәрінде бізбен сөйлескен лауазымды тұлғалардың бәрі Ресей Федерациясы халықтарының ассамблеясы бүтіндей дерлік Қазақстан халқы Ассамблеясының үлгісі бойынша құрылғанын, көпэтносты мемлекетте ұлтаралық келісімді сақтаудың қазақстандық үлгісінен үйренетін жайлар көп екенін қайта-қайта айтып жатты.
Ассамблея жұмысына белсене қатысатын адамдардың бірі ретінде осы бірегей құрылымның тәжірибесіне бүкіл әлемде қызығушылық бар деудің ешқандай артық айтылмағанына мынадай да куәлік ете аламын. 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Астанадағы саммиті қарсаңында Австрияға барып, ЕҚЫҰ-ның Аз ұлттар істері жөніндегі Жоғарғы комиссары Кнут Воллебектен сұхбат алғанымызда, ол кісінің біздегі ұлтаралық қатынастың орнықтылығын атап айтқаны, соның ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының орнын бөле атағаны есімде ерекше қалып қойды. Сол сұхбатқа Воллебектің «Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлін одан әрі нығайта түсу маңызды» деген сөзін тақырып етіп қойып едік.
– Парламенттің екі шақырылымында да ҚХА депутаттық тобының жетекшісі болдыңыз. Сол уақытта депутаттар тарапынан елдегі этносаралық қатынасты нығайту мақсатында қандай ұсыныстар жасалды және жұмыстар атқарылды?
– Біздің депутаттық топ екі айда бір рет бас қосып отыратын. Қаралған мәселелердің тақырыптық ауқымы кең. Тек көшпелі отырыстарымыздың өзі бір шақырылымда он екі рет өткізілді. Өз жұмысымызда парламенттік қызметке ең әуелі ассамблеяның тұрғысынан қарағанымыз түсінікті. Дәйім елдегі қоғамдық тұрақтылық мәселесін басты назарда ұстайтынбыз. Көпшіліктің көңілін алаңдататын жайларға басымдық берілді. Мысалы, елдің орыстілді мектептерінде қазақ тілін оқытудың жайын қарағанымызда салалық министрліктің есебін тыңдағанымыз, талқылау барысында орыстілді мектептерде қазақ тілін қалай болса солай оқытудың нақты мысалдарын алға тартқанымыз, талқылау қорытындысында осы мәселені шешудің жолдарын ұсынғанымыз есте.
Айтқандай, осы мәселеге қазіргі Мәжіліс те қайта көңіл бөлсе, дұрыс болар еді. Сондай мектептерде оқитындардың арасында мемлекеттік тілді ойдағыдай үйреніп шығатындар қазір де аз екенін ендігі жерде жасырып-жаба берудің жөні жоқ.
Ұлттық театрлар жайын арнайы сөз ете келіп, оның аяғы бірнеше театр ғимаратына күрделі жөндеу жүргізуге бюджет қаражатын бөлумен біткені де бар. Мәжілістегі Қазақстан халқы Ассамблеясының депутаттық тобының екі шақырылымдағы жұмысы туралы екі кітап шығарылған. Әрқайсысының көлемі 300 беттен асады. Соның екеуін де журналист ретінде құрастырып, алғы сөзін жазған едім. Топ отырыстары, сайлаушылармен кездесулер туралы есептер, топ мүшелерінің депутаттық сауалдары және оларға қайтарылған жауаптар, депутаттардың жазған мақалалары мен берген сұхбаттары жинақталған, фотолармен әдемі безендірілген кітаптармен танысқан адам депутаттық топтың көп іс тындырғанына көз жеткізе алады.
– Елдегі тұрақтылық пен ынтымақтың қалыптасуына ҚХА-ның қосқан нақты үлесі қандай? Алдағы уақытта қоғамдық келісімнің сақталуы, ҚХА жұмысын бұдан да көтеру үшін қандай істер жасалуы керек?
– Тәуелсіздік жылдарында ассамблея мәдениетаралық және этносаралық диалогтің беделді институты, мемлекет пен этностық қоғамдастықтар арасындағы байланыстырушы буын бола алды. Ол біздің бірлігімізді нығайтуға қызмет ететін бірегей құрылымға айналды. Ең бастысы, ассамблея елімізде өмір сүруді таңдаған этностардың бәрін қазақ халқының төңірегіне топтастырды. Қазіргі таңда қазақ тілін Ұлы даланың этносаралық қатынас тіліне айналдыру жөніндегі ұлы мақсатты алға қойып отыр. Әрине, бұл мақсатқа оңайлықпен қол жете қалмайды. Бұқаралық ақпарат құралдарынан, балабақшадан, мектептен бастап, мемлекеттік институттардың барлығы тізе қоса, жұмыла, жүйелі жұмыс жүргізгенде ғана қол жетеді. Уақыт та керек. Қазіргідей өтпелі кезеңде, әлемде геосаяси келіспеушілік бұрынғыдан да көбейіп тұрған шақта арандауға түсіп қалмауды қамдау керек. Әлеуметтік желіде ұлтаралық алауыздықты өршітетіндей, мемлекетаралық қатынастарды ұшындырып жіберетіндей әлеуеті бар арамза ақпарат әлсін-әлсін бой көрсетіп тұратыны белгілі. Соларды өзіміз оңды-солды таратып, аудиториясын қолдан кеңейтіп жататынымыз тағы бар. Біз бәрінен бұрын тәуелсіздікті, өзіміз құрған мемлекетті, елдегі тыныштықты сақтауымыз керек. Елде тыныштық, татулық, береке, ауызбірлік болса, бәрі де болады. Міндетті түрде болады. Бүгін болмаса, ертең болады. Мемлекет ішіндегі келісімді бұзып алғандардың нендей күйге түсіп жатқанын бәріміз көріп отырмыз.
– 23-24 сәуірде 30 жылдыққа орай өтетін сессияда қандай мәселелер көтеріледі деп ойлайсыз?
– Кейінгі кезде ҚХА-ның жылдық жалпы жиыны екі күн бойы өткізіліп жүр. Бұрынғыдай екі сағат сөйлеп, аяғын концертке айналдырып жіберетін жұмыс пішімінен гөрі саладағы мәселелерді салиқалы әңгіме арқауына айналдыратын үрдіс қалыптасып келеді. Тағы бір назар аударарлық жай мынау: сессияның алдында барлық өңірде, әкімдердің, яғни жергілікті ассамблея басшыларының жетекшілігімен кеңейтілген өңірлік кеңестер мен конференциялар өткізіледі. Оларда айтылған ұсыныстар ҚХА кеңесінің кеңейтілген отырысында қаралады. Алғашқы күні Қазақстан халқы Ассамблеясының 30 жылдығының қорытындылары мен алдағы міндеттерді сөз ететін ҚХА Кеңесінің кеңейтілген отырысы өткізіледі. Онда ассамблеяның жалпыұлттық бірлік пен келісімді нығайтуға қосқан үлесі, Аналар кеңесінің рөлі, этномедиация институтын дамыту, ҚХА-ның қайырымдылық қызметі, ғылыми-сарапшылық қызметі, басқа да көкейкесті мәселелер талқыланады.Ертеңіне Мемлекет басшысы, Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөз сөйлеуі күтіледі. Онда ел өмірінің шешімін күткен жайлары қозғалатыны, соның ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының қызметін жаңа заманның жаңа міндеттеріне сай биікке көтеру жолдары көрсетілетіні күмәнсіз. Мерейтойлық сессия ассамблея мәртебесін асыра түсуге көмектеседі, елдегі тұрақтылық пен татулыққа сөзсіз септеседі деп кәміл сенеміз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
