Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «ЕQ»
Түзету туралы бірер сөз
Дегенмен сонау кеңестік кезеңнің «қалдығы» деп саналатын бір кедергінің бар екенін қалың көпшілік жете біле бемейді. Ол – Джексон-Вэник түзетуі (Jackson-Vanik amendment). Бүгінде осы түзетуді алып тастау бағытындағы тиісті шараларды қолға алу қос тараптан да жандана түскен.
Джексон-Вэник түзетуі 1974 жылы «қырғи-қабақ» соғыстың кезінде қабылданды. Сол жылы бұл түзетуді Генри Джексон мен Чарльз Вэник сынды конгрессмендер АҚШ-тың Сауда туралы заңына табандап тұрып енгізген. Яғни олардың эмиграцияға кедергі келтіретін және өзге де адам құқықтарын бұзатын елдермен сауданы шектеу туралы заңнамалық нормасы Конгрестің қолдауын тауып, тарихта «Джексон-Веник түзетуі» деген атпен қалды. Бұл шектеу ең алдымен кеңес одағының саудасына бағытталған. Қысқасы, тізімге ілінген елдер саудадағы барынша қолайлы режімнен, мемлекеттік несиелер мен несиелік кепілдіктерден қағылған.
КСРО келмеске кеткеннен кейін оның құқығын иеленген Ресей бастаған бұрынғы одақтас елдердің біразы бұл түзетудің қамытын шешіп, АҚШ-пен арадағы сауда-саттық мәселесін дамытуды реттеп алды. Мәселен, 2000 жылы Грузия мен Қырғызстан, 2004 жылы Армения, 2005 жылы Украина, 2012 жылы Молдова және Ресей үшін түзетулердің күші жойылды. Еліміздің Сыртқы істер министрлігінің баспасөз қызметінен алған ресми ақпаратта Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігі кейінгі 25 жылда Джексон-Вэник түзетуінің күшін жою мақсаты аясында Конгрестегі заңның күшіне енуі үшін 14 мәрте талпыныс жасаған екен. Олардың ішіндегі ең нәтижелі әрі көзге түсер бастама 118-Конгресс (2023–2024 жыл) шеңберінде жүзеге асырылыпты.
«PNTR» орнату төңірегіндегі тартыс
Осы тақырып төңірегінде біз Қазақстан тарапы қандай әрекет жасап жатқанын білмек мақсатта еліміздің Сыртқы істер министрлігіне ресми сауалымызды жолдадық.
– Жан-жақты және жүйелі жұмыс арқасында Қазақстанмен «тұрақты қалыпты сауда қатынастарын» (Permanent Normal Trade Relations, PNTR) орнатуға бағытталған калифорниялық демократ-конгрессмен Джимми Панеттаның H.R.3611 «Kazakhstan Permanent Normal Trade Relations Act of 2023» заң жобасы бұрын болмаған 46 Конгресс мүшесінің қолдауына ие болды. Мұндай нәтижеге Конгресстегі 200-ден аса кездесу, Ақүй, Мемлекеттік департамент, АҚШ Сауда өкілі кеңсесімен тұрақты байланыстар, америкалық бизнес өкілдерімен қарым-қатынастар, ойталқы орталықтарымен қолға алынған кешенді жұмыс үлкен септігін тигізді, – дейді Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Айбек Смадияров.
Сонымен қатар министрліктің ресми өкілі атап көрсеткендей, 2022 жылы конгрессмендер Джимми Панетта мен Том Суоззи, 2023 жылы сенатор Гэри Питерсс және өткен жылы сенатор Стив Дэйнстің елімізге сапарлары шешуші рөл атқарған.
Оның айтуынша, Қазақстанға қатысты Джексон-Вэник түзетуінің күшін жоюды АҚШ Конгресі қос палатасының және қос партияның да өкілдері қолдап отыр. Атап айтқанда, өткен жылдың 19 қарашасында Капитолий ғимаратында ұйымдастырылған «Strengthening US-Kazakhstan Ties: High Time to Establish Permanent Normal Trade Relations» атты семинар барысында республикалықтар мен демократтар тарапынан көшбасшы заң шығарушылар Стив Дэйнс пен Крис Мерфи Қазақстанды қолдап, сөз сөйлеген. Сондай-ақ биылғы 15 қаңтарда АҚШ Мемлекеттік хатшысы Марко Рубионы лауазымға тағайындау бойынша Сенаттағы тыңдаулар барысында сенатор С.Дэйнс Джексон-Вэник түзетуі туралы сұрақ қойып, оның күшін жоюға атсалысуға шақырды.
– М.Рубио Қазақстанның нарықтық экономика және Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшесі ретінде Джексон-Вэник түзетуінің күшін жою үшін барлық талапты орындағаны, сондай-ақ Мемлекеттік департамент бұл мәселені шешу мақсатында Конгреспен ынтымақтастыққа дайын екені туралы мәлімдеді. Бұл бағыттағы кешенді жұмыс жалғасын тауып отыр. Осы жылғы 6 ақпанда 119-Конгресстегі (2025–2026 жыл) жаңа H.R.1024 «US-Kazakhstan Trade Modernization Act» заң жобасы негізгі профильдік комитет – Салық және қаржы комитетінің қарастыруына түсті. Қазірдің өзінде конгрессмендермен өткізілген 20-ға жуық кездесудің нәтижесі ретінде H.R.1024 заңы 17 Конгресс мүшесі тарапынан қолдау тауып отыр. Олардың қатарында осы мәселе бойынша тікелей шешім қабылдайтын Салық және қаржы комитетінің 11 өкілі бар, – деп сөзін жалғады А.Смадияров.
АҚШ іскер қауымына бағытталған маңызды сигнал
СІМ ресми өкілі келесі маңызды қадам ретінде аталған комитеттің беделді мүшесі конгрессвумен Кэрол Миллердің Қазақстанға сапарын ұйымдастыру болғанын атап өтті. Биылғы 19-23 наурыз күндері Астана мен Алматы қалаларына сапар шеккен АҚШ Конгресс мүшесінің Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтан бөлек еліміздің бірқатар лауазымды тұлғаларымен, депутаттармен кездесулері ұйымдастырылған. Өз сөзінде К.Миллер H.R.1024 заң жобасын қолдап, елімізбен «PNTR» орнату мәселесін басымдықтар қатарына жатқызатынын жеткізген.
– Сонымен қатар АҚШ Әкімшілігі мен Мемлекеттік департаментпен өткізілген бірқатар жоғары деңгейдегі кездесу барысында Джексон-Вэник түзетуін алып тастау мәселесі бөлек көтерілді. Жоғарыда баяндалған әрекеттер мен шаралар қарқынын үдетпей, Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігі H.R.1024 заң жобасын алға жылжыту аясында конгрессмендермен кездесулерді жалғастырады. Бұл жұмыс аясында Қазақстанда қызмет атқаратын ірі америкалық компаниялардың қолдауын жұмылдыру жоспарланып отыр, – деп сөзін толықтырды СІМ ресми өкілі.
А.Смадияров түзетудің күшін жойып, АҚШ пен Қазақстан арасында «тұрақты қалыпты сауда қатынастарын» орнату – елімізбен сауда-саттық және инвестиция жасауға болады деген АҚШ іскер қауымына бағытталған маңызды сигнал деп санайтын Қазақстанның позициясын жеткізді.
Жалпы, АҚШ президенті Дональд Трамп 2017 жылы алғашқы президенттік билікке келген кезде бұл мәселе туралы сөз болып, аздап болса да үміт оты маздаған. Алайда қуанышымыз ұзаққа созылмады. Саудаға сақ келетін, бизнесті түсінетін Трамп билігі осы тақырыпты әрмен қарай індетпей, үнсіз қалды.
Айтарлықтай маңызы жоқ кедергі, алайда...
Еліміз тәуелсіздік алып, АҚШ-пен байланысты нығайтқан сәттен бастап бұл түзетудің кедергісі кейінгі келіссөздерде қабылданған өзге құжаттармен «әлсіретіліп» отырған. Яғни сарапшылар айтарлықтай экономикалық маңызы жоқ деген пікірде. Қалай десек те, 1974 жылы Вашингтонның Мәскеуге деген қысымы ретінде енгізген Джексон-Вэник түзетуі кезінде КСРО-ның құрамында болған бүгінгі азат Қазақстанның атына саяси тұрғыдан кір келтіріп тұрғандай көрінеді.
Президент жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас сарапшысы Әсел Әбен бұл түзетудің күшін жою ең алдымен, саяси сипатқа ие және елдің халықаралық аренадағы ұстанымын одан әрі нығайтуға ықпал етуі мүмкін екенін айтты.
– Бұл түзетудің күшін жою Қазақстанның, әсіресе Орталық Азиядағы инвесторлар үшін тартымдылығын арттырып, аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлін күшейтеді. Дегенмен практикалық тұрғыдан алғанда, бұл шешімнің рәміздік маңызы басым. Қазақстан ТМД-ның басқа елдері сияқты жыл сайын түзетудің әрекет етуінен босатылып отырған. Бұл америкалық инвесторларға, әсіресе мұнай-газ секторында, ешбір шектеусіз жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі аталған сауда кедергілерін іс жүзінде жойып, түзетуді өзектілігінен айырды, – дейді ҚСЗИ бас сарапшысы.
Оның айтуынша, түзету күшінің жойылуынан АҚШ-пен сауда-экономикалық қарым-қатынасқа айтарлықтай өзгерістер күту қажет емес.
– 2023 жылы Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы рекордтық 4,1 млрд долларға жетті. 2024 жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша бұл көрсеткіш 3,3 млрд долларды құрады. Сонымен қатар экспорт 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,6%-ға өсіп, 1,6 млрд долларға жетті, ал импорт 1,7 млрд долларды құрады. Қазақстанның сыртқы саудасының жалпы көлемі өткен жылдың тоғыз айында 104,7 млрд долларды құраса, АҚШ-тың үлесі шамамен 3%-дан сәл ғана асады. Сонымен Джексон-Вэник түзетуінің күшін жою Қазақстан үшін негізінен саяси мәнге ие. Өйткені экономикалық шектеулер бұған дейін де алынып тасталған. Бұл шешім елдің инвестициялық ахуалы мен халықаралық беделіне оң әсерін тигізуі мүмкін, бірақ АҚШ-пен сауда айналымына айтарлықтай ықпал етпейді, – дейді Ә.Әбен.
АҚШ-тың Орталық Азияға қызығушылығы артып келеді
Сыртқы істер министрлігі жанындағы Сыртқы саяси зерттеулер институты басқарма төрағасының орынбасары Амангелді Тәженов АҚШ-тың жаңа әкімшілігі елдің сыртқы саяси стратегиясы мен одақтастарына және басқа да елдерге қатысты ұстынымдарын, көзқарастарын айтарлықтай жаңартып жатқанына тоқталды.
– Ерте ме, кеш пе, Джексон-Вэник түзетуі алынады. Дональт Трамп алғаш рет ел билігін тізгіндегенде оның Орталық Азия елдеріне қатысты қалыптастырған саясаты осы жолы да сабақтастығын табады деген үміт бар. Нақтылап айтсақ, аймақтағы экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, америкалық инвестицияны ынталандыруға және Орталық Азия елдерінің Ресей мен Қытайға тәуелділігін еңсеру мақсатындағы АҚШ-тың Орталық Азияға бағытталған 2019–2025 жылдарға арналған Стратегиясы қабылданған. Бұл кезеңде де осыған ұқсас стратегияның қабылдану ықтималдылығы бар, бұл қисынға келеді. Орталық Азия елдеріне қатысты Джексон-Вэниктің қазіргі түзетуін «өткеннің қалдығы» деп есептейтін Мемлекеттік хатшы М.Рубионың мәлімдемесі де тегін емес, – дейді еліміздің дипломатия саласына еңбек сіңірген қызметкері А.Тәженов.
Оның айтуынша, АҚШ билігі қашанда Орталық Азия елдерінің ішінде Қазақстанмен қай салада болсын тығыз жұмыс істеуге дайын.
– Бірақ біздің ел де өз мүддесін, бізге келер пайдасы жағын бірінші орынға қоюы керек. Әсіресе цифрландыру ісінде Америка билігінің қатарына қосылған Илон Масктің жобалары аясында байланыс орната беру қажет. Ал Джексон-Вэник түзетуі іс жүзінде нақты кедергі келтіріп тұрған жоқ деуге де болады. Тек оны алып тастамай отырған ұстанымдарының саяси астары бар сияқты. Мәселен, Ресеймен байланысты санкция мәселесінде құрал ретінде де қолдануы мүмкін. Яғни бір маңызды мәселеде «саудаласу» кезінде керек болып қалуы бек мүмкін. Бірақ нақты жағдайда сауда саласындағы берік байланыстарымызға еш салқынын тигізіп тұрған жоқ, – дейді Амангелді Ыдырысұлы.
Дегенмен ардагер дипломат А.Тәженов бұл түзетуді алып тастау ісін президенттік деңгейге шығаратындай мәселе емес екенін айтты. Бұл – тиісті ведомстволардың, әрі кетсе Үкіметтің айналысатын шаруасы.
