Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Жағымды жаңалық көп
Ұлттық банктің ресми дерегінше, жыл басында инфляция 8,9 пайыз деңгейінде болды. Жыл соңына қарай ол 12,4 пайызға дейін өсті. Қымбатшылық халыққа оңай тимегені анық. Осы жағдайда бас банк инфляцияны тежеуді басты міндет етіп қойды. Базалық мөлшерлеме кезең-кезеңімен көтеріліп, қазан айында 18 пайыз деңгейіне жетті. Бұл шешім нарық үшін тосын көрінгенімен, бағаның бақылаудан шығып кетпеуі үшін қажет еді.
«Инфляциямен күресу үшін ақша несие саясатын уақытша қатаңдатуға тура келді. Бұл шешім ұзақ мерзімде қаржыны тұрақты ұстап тұруға бағытталған», деген ұстаным бас банктің негізгі бағытына айналды.
Әрине, жоғары мөлшерлеме кредиттердің қымбаттауына әкелді. Бірақ бұл кезең қаржы нарығында тәртіп орнатып, артық тәуекелді азайтуға мүмкіндік берді. Биыл теңге бағамы да бірнеше сынақтан өтті. Көктемде доллар 497 теңге шамасында саудаланса, жаз айларында 550 теңгеге дейін көтерілді. Бұл нарықтағы өтімділіктің төмендеуі мен алыпсатарлық белсенділікке байланысты болды. Осындай жағдайда Ұлттық банк валюта нарығына араласып, 125 млн доллар көлемінде интервенция жүргізді. Мұндай қадам нарықтағы дүрбелеңді басуға ықпал етті. Жаз бен күздегі құбылмалы кезеңнен кейін желтоқсан айында доллар бағамы қайтадан 500 теңге деңгейіне түсті.
2025 жылдың бір жағымды жаңалығы қаржы саласының цифрлануы болды. Елде цифрлық теңге айналымға енді. Шілде айына қарай 257,5 млрд цифрлық теңге шығарылды. Ол 100 ірі инфрақұрылымдық жобада пайдаланылды. Цифрлық теңге бюджет қаражатының мақсатты жұмсалуын бақылауды күшейтіп, қаржы ашықтығын арттырды. Сонымен қатар қосылған құн салығын қайтару мерзімі 75 күннен 5 күнге дейін қысқарды. Бұл бизнес үшін маңызды қолдау болды. Алдағы уақытта цифрлық теңге республикалық және жергілікті бюджеттерде, сондай-ақ мемлекеттік холдингтердің қаржысын басқаруда кеңінен қолданылмақ. Премьер-министр Олжас Бектенов бұл құралды көлеңкелі экономиканы азайтудың маңызды тетігі деп атады.
Алғашқы қанатқақты теңгелік стейблкоин іске қосылды. Цифрлық теңгеден айырмашылығы бұл активті жеке компания шығарады. Алғашқы теңге стейблкоинын «Intebix» компаниясы іске қосты. Жоба «Solana», «Mastercard» және Еуразиялық банкпен бірлесіп жүзеге асырылды. 2025 жылы криптокарталар жобасы да басталды. Бұл карталар арқылы төлем криптовалютадан басталғанымен, төлем сәтінде қаражат бірден теңгеге ауыстырылады. Яғни есеп айырысу нақты ақша арқылы жүргізіледі.
Жыл соңындағы тағы бір маңызды қадам, біртұтас QR-төлем жүйесінің іске қосылуы болды. 13 қарашада елде банктер арасындағы ортақ QR-төлем жүйесі ресми түрде жұмысын бастады. Біртұтас QR осы бытыраңқы инфрақұрылымды біріктіріп, төлемді әлдеқайда ыңғайлы етті. Жүйе іске қосылған алғашқы кезеңде бірнеше миллион қолданушыны қамтыды. Қазір «Halyk Bank», «Банк ЦентрКредит, «Freedom Bank», «Home Credit», «RBK» және «Altyn Bank» жүйеге қосылған. Қалған банктер кезең кезеңімен қосылады. Толық іске қосу 2026 жылға жоспарланған.
Еліміздің цифрлық қаржы саласындағы бұл қадамдары халықаралық рейтингілерде де көрініс тауып отыр. «Oxford Insights» жариялаған «Government AI Readiness Index 2025» рейтингінде еліміз 195 елдің ішінде 60-орынға көтерілді. Бір жылда 16 сатыға жоғарылады.
2025 жылы елімізде 2 жаңа банк ашылды. Олар «БиЭнКей Коммерциялық банкі» мен «KMF Банк». Соның бірі елдегі ең ірі микроқаржы ұйымын қайта құру арқылы банкке айналды. «БиЭнКей Коммерциялық банкі» нарыққа қатаң ақша несие саясаты жүріп жатқан кезеңде келді. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер жағдайында банк өз қызметін нақты есепке құрып, шағын және орта кәсіп иелеріне басымдық беруді таңдады. Экономист Расул Рысмамбетовтің сөзінше, биыл банк нарығында бірқатар тұрақты әрі оң құрылымдық өзгерістер байқалады.
«Екінші деңгейлі банктердің жиынтық активтері 67,8 трлн теңгеге жетті, ал несие портфелі 42,1 трлн теңгеге дейін өсті. Бұл қатаң ақша несие саясаты жағдайында да банк жүйесі экономиканы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ететін маңызды арна болып отырғанын көрсетеді. Несие беру белсенділігінің сапалы өскенін байқауға болады. Несие портфелінің активтерге орташа қатынасы 62,1 пайызды құрады. Бұл банктердің артық өтімділікке кетпей, өздерінің негізгі міндетін, яғни несие беруді жалғастырып отырғанын аңғартады. Бұрын бұл көрсеткіш бір кезеңде 55 пайыз шамасында болған. Әсіресе бөлшекке бағытталған және мамандандырылған банктердің несие беруі айқын көрінеді. Бұл банктерде несиенің үлесі 75 пайыздан 80 пайызға дейін жетеді. Мұның өзі халық пен шағын бизнес тарапынан тұрақты сұраныс бар екенін көрсетеді», дейді экономист.
Қандай қателік жібердік?
Экономист Сапарбай Жобаевтың айтуынша, еліміздегі қаржы саясаты екіге бөлінеді. Бірі – монетарлық саясат, екіншісі – фискалдық саясат. Монетарлық саясатты Ұлттық банк жүргізеді, ал фискалдық саясат Үкіметтің құзырында. Сарапшы Ұлттық банктің шешіміне тоқталып, базалық мөлшерлеменің 18 пайызға көтерілгенін оң қадам ретінде бағалайды.
«Бұрын мөлшерлеме 16,5 пайыз еді, оны 18 пайызға көтерді. Мұндағы мақсат инфляцияны шектеу. Мен мұны Ұлттық банктің дұрыс әрі батыл шешімі деп қабылдаймын. Алайда бұл шешімнің толық нәтиже бермей отырғанын да жасырмаймын. Себеп – фискалдық саясаттың әлсіздігі. Үкімет бюджет пен салық саясаты арқылы ақша массасын азайтудың орнына, керісінше, ақшаны көбейтіп жатыр. Сондықтан Ұлттық банк қанша тырысса да, инфляция 12,5 пайыздан 13 пайызға дейін өсіп отыр», деп түсіндіреді экономист.
Бірнеше жыл қатарынан бюджет тапшылығы Ұлттық қор есебінен жабылып келеді. 2025 жылы қордан 5,2 трлн теңге алынды. Алайда болашақ ұрпақтың қаржысын сақтауды көздеген Үкімет 2026 жылдан бастап бұл соманы 2,7 трлн теңгеге дейін қысқартуды жоспарлап отыр. Осыған байланысты салық жүйесін жаңарту қажеттігі туындады. Салық кодексі қайта жазылып, салық қаржы реформасы қабылданды. Оның негізгі мақсаты бюджет кірісін тұрақтандыру және мемлекеттік міндеттемелерді орындау болды.
Фискалдық саясатқа келгенде С.Жобаевтың сыны қатқыл. Ол жылдың басында салық реформасына үлкен үміт артылғанын айтады. Жаңа Салық кодексін қабылдап, бюджет тапшылығын азайту мақсаты қойылды. Себебі 2025 жылға жоспарланған шығындар 25,5 трлн теңге, ал салықтық түсімдер бар болғаны 16 трлн теңге болды. Соның салдарынан 9,5 трлн теңге тапшылық шықты.
«Қазірдің өзінде бюджеттен қарыздарды өтеуге 10 пайыздан 12 пайызға дейін ақша кетіп жатыр. Бұл дегеніміз болашақтың есебінен бүгін өмір сүріп отырмыз деген сөз. Салық реформасының толық жүргізілмеуіне ықпалды топтардың қарсылығы себеп деп ойлаймын. Қосылған құн салығын 12 пайыздан 20 пайызға көтеру ұсынылды. Бірақ құрылыс саласындағы кәсіпкерлер шу көтеріп, оны 16 пайызға түсіріп тастады. Нәтижесінде, біз салық реформасын жартылай ғана жасадық», дейді сарапшы.
Расында, квазимемлекеттік ұйымдар салық төлеп үйренбеген. Керісінше, бюджеттен ақша алуға дағдыланған. Сонымен қатар бюджеттік шығындардың тиімсіздігі де түңілтеді. Әлеуметтік бағдарламаларға жыл сайын бюджеттен шамамен 40 пайыз кететін. Ал 2026 жылға бұл көрсеткіш 38,5 пайызға түсті. Яғни әлеуметтік шығындар қысқарып, бюджет ақшасы ірі кәсіпорындарға, мемлекеттік компанияларға көбірек бөлініп жатыр. Бұл инфляцияны одан әрі өсіруі мүмкін. Жалақы мәселесі де – шешілмей отырған түйткілдердің бірі.
«Мемлекеттік қаржыдан төленетін жалақылар жыл сайын 10 пайызға индексацияланады. Бірақ бұл әділетсіз. Орташа жалақысы 150 мың теңге алатын адамға ғана нақты қолдау керек. Ал 650 мың теңгеден, 1 млн теңгеден, 2 млн теңгеден жоғары жалақы алатын шенеуніктер мен басшылар өздерінің айлығын тағы да 10 пайызға өсіріп алады. Осыны тоқтата алмай отырмыз. Президент 2019 жылы байлар көбірек салық төлеуі керек деді. Бірақ 6 жыл бойы ештеңе істелмеді. Биыл жылына 33 млн теңгеден асатын табысқа ғана 15 пайыз салық салынды. Ондай адамдар бар болғаны 26 мың. Бұл нақты реформа емес», дейді С.Жобаев.
