Көрінген таудың алыстығы жоқ екен. Он тоғыз жылдан бері Дүниежүзілік сауда ұйымына кіретіндігіміз туралы айтылып келген еді. Бірақ бертінге дейін оның нақты уақыты белгісіз болатын. Енді, міне, осы күнге де жетіп отырмыз.
Қазақстан мемлекеті үшін 22 маусым еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына 162-мемлекет болып кірген тарихи күні болып қалмақ. Ендігі сұрақ – ол одаққа кіргенде біздің ел неден ұтады, неден ұтылады? Осы мәселеге орай Қазақстан мұнай-газ саласы сервистік компаниялар одағы төралқасының төрағасы Рашид Жақсылықовты әңгімеге тартқан едік.
– Рашид Хасенұлы, қазір еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары жарыса жазып, дамылсыз айтып жатқан Дүниежүзілік сауда ұйымы дегеніміз қандай ұйым? Мұндай ұйымның дүниеге келуіне не түрткі болды? ДСҰ-ға қосылуға байланысты отандық экономиканы не күтіп тұр? Неге қамдануымыз керек?
– Бұл сұрақтар қазір көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың барлығын мазалап жүргені белгілі.
ДСҰ тарихының тамыры екінші дүниежүзілік соғыспен байланысты.
Әлем астан-кестен болған сол кезеңде дүниежүзі екі үлкен лагерьге бөлінді. Осындай текетірес салдарынан екі жақ бір-біріне әртүрлі экономикалық кедергілер ұйымдастыра бастады. Сол себепті, тың, көп қырлы жүйелі сауданы жеңілдету жолдарын ойластыру қажеттілігі туындады.
Ұйым алдына екі нақты міндет қойылды:
Біріншісі – сан қырлы сауда жүйесін оңтайландыратын жолдарды ойлап тауып, жұмысын үйлестіру және кедендік баж салықтарын қысқартып, жеңілдету.
Екіншісі – кедендік тарифтер мен сауданы жеңілдету үшін мемлекеттер арасындағы келіссөздерді ұйымдастыруға жәрдемдесу.
Міне, осындай шаралар түптеп келгенде ДСҰ-ның бет-бейнесін айқындай түсті. Сөйтіп, бұл халықаралық үлкен ұйым, экономикалық сыртқы сауданы жеңілдету талаптарының іргетасы сияқты болып қалыптасты.
Көпжақты сауда жүйесінің құқықтық және институттық негізі саналатын ДСҰ 1995 жылдың 1 қаңтарынан жұмыс істей бастады. Алғашқы кезде оған 77 мемлекет кірсе, қазіргі таңда Қазақстанды қоспағанда, 161 ел мүше болып отыр. Ұйымға мүше елдердің үлесі әлемдік тауар айналымының 95 пайызын құрайды.
Мұның сыртында, ДСҰ-ның бүкіләлемдік ықпалы мен маңызы бар екі алпауыт қаржы институтының ортасынан орын тепкендігін де атап өтуіміз қажет. Алпауыт қаржы институттары деп отырғанымыз – Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық даму банкі.
Міне, осы екі алпауыттың қаржысына қолжеткізу арманы барлық мемлекеттерді ұйымға мүше болуға ынталандырады.
Ал олар мүше болған жағдайда жеңілдетілген несиеге қол жеткізіп, өз мемлекетінің индустриясын дамытуға мүмкіндік алады.
Оның үстіне, халқымыздың «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен жүріп адас» деген аталы сөзі де бар емес пе? Әрине, бұл мақалдың қашан шығарылғандығы, қалай шығарылғандығы белгісіз. Бәлкім ол кезде жалғыз жүріп жол табуға мүмкіндіктер болған болар. Ал қазіргі біртұтас геосаяси және экономикалық кеңістіктің қалыптасуы, яғни елдердің жақындасып, шекаралардың ысырылуы, адамзаттың бір-бірімен мидай араласып кетуі тұрғысынан қарастыратын болсақ, қазіргі заманда жалғыз жүріп жол табу мүлдем мүмкін емес деп айтқан болар едім. Жаһандану үдерісінің күшеюі алдағы уақытта әлем елдерінің тіршілік ету мәселесінде ешбір елді бөлек-салақ қалдырмасы анық.
– Енді ДСҰ атқарып жатқан жұмыстар мен іс-шараларға тоқтала кетсек. Ол іс-шаралар қандай мақсат көздейді?
– Жалпы, ДСҰ-ның өз басына келгенде ол мынандай жетістіктерге қол жеткізгісі келеді деп айтуға келмейді. Өйткені, оның әлем елдерінен бөлек алып қарастыратын ешқандай бір мүддесі жоқ. ДСҰ-ның ең басты ұстанымы – «Еркін сауда» теориясы. Яғни, ол дүниежүзілік сауданы жеңілдетуге, сауда жасаушы мемлекеттер арасындағы кедергілерді еңсеруге, олардың арасында тең мүмкіндіктер қалыптастыруға ұмтылады. Былайша айтқанда, кімнің тауары сапалы, бағасы арзан болса, соған жол ашылуы керек. ДСҰ ұстанған қағидаттар осыған жәрдемдеседі.
ДСҰ мынадай келісімшарттар аясында ауқымды жұмыс атқарады, олар: Сауда және тарифтік бас келісім; Сауда және қызмет көрсетудің бас келісімі; Сауда жүргізу жолдары және зияткерлік меншік құқығын қорғау келісімі; Инвестициялық келісім; Ауыл шаруашылығы өндірісі жөніндегі келісім; Тоқыма немесе жеңіл өнеркәсіп келісімі; Субсидиялық жәрдем мен көмек каржы жөніндегі келісім; Демпингке қарсы күрес келісімі; Қаржы нарығындағы келісімшарт; Санитарлық және фитосанитарлық келісімшарт; Саудаға әдейілеп техникалық кедергілер келтірмеу жөніндегі келісімшарт.
Міне, осы келісімдер мен қағидаттарды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттер пайда болады: Олар – жаппай жұмыссыздықты жою, халықты жұмыспен қамтамасыз ету; монополияға қарсы күресу; ішкі нарықты қорғау мен сақтаудың келісімді жолдарын белгілеу.
Міне, осыларды жүзеге асыру барысында сауданы жеңілдету немесе ырықтандыру арқылы жаңа индустрияға бет бұрған мемлекеттердің өндірісін дамытуға мол мүмкіншіліктер пайда болады. Өйткені, осындай жолға түскен дамушы мемлекеттер үшін ДСҰ-ға кіру – дүниежүзілік нарыққа есік ашумен пара-пар болып шығады.
Жалпы, ДСҰ-ға қосылу әлем халықтарына өздерінің орналасқан орнын, атқаратын негізгі кәсіптерін, өз жерлерінде бар дүниелерді тиімді пайдалану, оларды шетелдік нарықтарға шығарып, саудалау мүмкіндігін береді. Мәселен, біздің Қазақстанда мұнай мен уран көп дейміз. Ал оларды өзімізге өзіміз сата алмайтынымыз түсінікті ғой. Өйткені, жеріміз үлкен болғанымен халқымыздың саны шағын. Сондықтан әлем бойынша үлкен сұранысқа ие мұндай тауарлар, егер біз әлемдік рыноктарға шықпасақ босқа жата берген болар еді. Әрине, біз бұл тауарларды ДСҰ-ға қосылмай тұрып-ақ саудалап келдік. Енді біз ДСҰ-ға қосылу арқылы оларды сыртқы рыноктарға еркінірек шығаруға мүмкіндік алдық. ДСҰ-ға мүше мемлекеттер бұл өнімдерді кедергісіз қабылдауға, басқа елдерден кіріп жатқан тауарлармен қатар олардың саудасына тең мүмкіндіктер тудыруға міндетті.
Басқа да өтімді тауарларымыз жөнінен де осылай деп айтуға болады.
Сондықтан әлемнің «мен» деген алпауыт мемлекеттерінің өзі де экономикаларын дамыту үшін осы жолды таңдап, осы жолмен жүріп келеді. Олармен әріптес болу арқылы біз халқымызды сапалы тауарлармен қамтуға қол жеткіземіз, әрі өз өнімдерімізді сыртқа жеңілдікті жолдармен шығарамыз. Оның үстіне, солармен тайталасқа түсу арқылы экономикамызды шыңдай түсеміз. Бізге бұдан басқа жол да жоқ. Өйткені, бүгінгі жаһандану заманында басқалардан бөлектеніп, есігімізді тас бекітіп алып отыра алмаймыз. Ондай жағдайда өзімізден өзіміз томаға-тұйықталу арқылы әлем көшінің соңында қалып, құрып кететін боламыз.
– Дегенмен «таяқтың екі ұшы бар» екендігін ұмытпайық. ДСҰ-ға қосылу арқылы енді біз сыртқа тауарларды кедергісіз шығару мүмкіндігімен қатар, сырттан тауарларды кедергісіз кіргізу міндетін де қоса алғандығымыз түсінікті. Дүниежүзілік сауда ұйымы – бәсекенің ордасы. Онда мықтылардың мықтысы ғана қалады. Мемлекет беріп отырған иен-тегін көмекті дұрыс пайдалана алмайтын кейбір отандық кәсіпкерлерді ертең алпауыт компаниялар жұтып жібермесіне кім кепіл?
– «Адамнан жақсылықты іздеу керек, жамандығын өзі-ақ көрсетеді» деген қағида бар. ДСҰ-ға мүше мемлекеттердің аштан өліп, көштен қалып жатқаны жоқ. Бірақ «сақтансаң, сақтайды» деген даналық сөзді есімізден шығармағанымыз да жөн.
Қалай айтсақ та, ДСҰ – экономикалық ойынның ордасы.
Ал экономиканың негізгі қағидасы – табысыңды ұлғайтып, еселей түсу.
Осыны ескере отырып, ДСҰ-ға толыққанды кірмес бұрын, отандық экономикамызды қорғау және сақтандыру жолдарын қарастырып келдік.
Ұйымның «ойын» тәртібі қатал. Сондықтан өзіміздің күш-жігерімізге сенім арту керек. ДСҰ-ға мүше мемлекеттер біздің кәсіпкерлерді өзінің нарығына еркін кіргізе салады деген жалған сенімнен арылуымыз керек.
Қазіргі бірінші мәселе – отандық компанияларды қорғап қалу. Отандық компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға күш салу керек. Олай болмағанда шетелдік алып компанияларға төтеп бере алмайды. Бұлай болмаған жағдайда шағын және орта кәсіпкерлік саласында миллиондаған отандасымыз жұмыстан қағылмақ.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың алға қойған маңызды мәселелердің бірі – өндірісімізді өркендету. Ол – экономикамызға инвестициялық тартылымдардың ұлғаюы арқылы қол жеткізілетін киелі іс. Сондықтан елімізге кірген қаражаттың барлығын өндірістің кластерлік дамуына бағыттау керек. Мұндай қадам бізді шикізат өндіруші мемлекетінен терең өңделген, дайын тауар шығаратын өндірістік мемлекетке айналдырады.
Бір өкініштісі, 19 жыл бойында біз, қарапайым азаматтар Қазақстан мен ДСҰ-ның арасында жүріп жатқан келісім-шартты талқылауға атсалыса алмадық. Осыған дейін Қазақстан ДСҰ-ға кіру керек пе, жоқ па деп пікір таластырдық. Қоғам үшін бұл дұрыс. Өйткені, кейбір мемлекеттер сияқты «бәлен жерде алтын бар» дегенге ойланбай мүше болған жоқпыз. 19 жыл бойы келісімшартты талқылау – еліміздің бұл қадамға жүйелі зерттеу жүргізіп барып, бел шешкендігінің айғағы. Әрине, Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси шеберлігі ДСҰ-ның қойып отырған талаптарын Қазақстанға пайда әкелетіндей келісімшартқа негіздегеніне сенеміз. Сол себепті, ДСҰ-мен арада қабылданған келісімшартта Қазақстан халқы мен экономикасының мүддесін толығымен қорғау шаралары нақты белгіленіп, мемлекетімізді орасан табыс жолдарына шығарады деп ойлаймын.
– Алысқа бармай, 1998 жылдан ДСҰ-ға мүше болып кірген Қырғызстанның қазіргі жағдайын қарастырып көрейікші. Қырғызстан осы қадамы арқылы неден ұтты, неден ұтылды?
– Иә, кейбір мәліметтерге көз жүгіртсек, бастапқы кезеңде Қырғызстанның үшінші мемлекеттермен сауда көлемін күрт төмендетіп алғандығына көз жеткіземіз. Бұл көрсеткіш 1999 жылы – 10,6 пайызға, 2000 жылы – 5,9 пайызға төмендеген. Қырғыз ұлттық статистика комитетінің дерегіне сүйенсек, өндіріс өнімдерінің көлемі 2003 жылдың бірінші жартыжылдығында 9 пайызға құлдыраған. 2005 жылдың басында 203 өндірістік кәсіпорын өз жұмыстарын тоқтатты. Бұл – сол елдегі бүкіл өндірістің 33 пайызы. Құрылыс өндірісіндегі инвестиция көлемі 17,8 пайызға төмендеді, инфляция өршіді, азық-түлік қымбаттады.
Бұл жерде қырғыз ағайындарымыздың жіберген өз қателіктері де баршылық. Бірінші қателігі – ол ДСҰ-мен келісім-шартқа тұрған кезеңде тиянақты түрде өз мемлекетінің экономикасын қорғау белбеулерін дамытпады, әрі дүниежүзілік нарық экономикасын толық зерттемей, қызбалық танытқан күйде аталған ұйымға мүше ретінде кіріп кетті.
Екіншіден, – ішкі мемлекетаралық саяси толқыныстарға жиі бой алдырды.
Тәуелсіздік алған бойда, қабырғасы қатаймаған отандық компанияларын дүниежүзілік бәсекелестік бәйгесіне аямай-ақ қосты.
Бірақ, ДСҰ-ның Қырғызстанға берген жақсылықтары да жоқ емес. Мәселен, Қырғызстанның жеңіл өнеркәсіп өнімдерін алайық. Қазір олардың бұл саласы біршама дамып, шығарған өнімдері Қазақстан рыногында бәсекеге қабілетті болып отыр. Керісінше, біздің кәсіпкерлер мемлекеттің қаншама көмегіне сүйеніп отырса да, қырғыз кәсіпкерлеріндей жанкештілікпен жұмыс істей алмай келеді. Міне, көрдіңіз бе өмірілік күрес жолында бәсекенің кәсіпкерді қалай шыңдайтындығын.
Дегенмен, менің ойымша, Қазақстан кәсіпорындары ДСҰ-ға қосылғанда дәл қырғыз кәсіпкерлеріндей қиналысқа түспейді. Өйткені, біз бұл үдеріске үлкен дайындықтармен келдік. Екіншіден, қазақстандық кәсіпкерлердің артында қуатты мемлекет тұр. Шикізат көздеріміз де баршылық.
Әрине, өндірісі дамыған елдер біздің мемлекетті шикізат қоры ретінде пайдалануға тырысады. Осындай келеңсіз жағдайларға жол бермеу – біздің негізгі ұстанымымыз болуы қажет. ДСҰ-ға кіргеннен кейін жеңілдік кезеңін тиімді пайдаланғанымыз жөн. Осы тұста қазақстандық мазмұнға жататын салалардың тізімін әзірлеп алғанымыз жөн. Өтпелі кезеңнің жаңа тәртібін орнатуымыз керек.
Мемлекеттік органдар, ұлттық компаниялар, салалық ассоциациялар және ДСҰ елдеріндегі кәсіпкерлермен және олардың одақтарымен қарым-қатынасты айқындайтын тетіктерді ойлап табуы керек. Біріккен кәсіпорындар, консорциумдар құру жұмысын дамыту қажет. Себебі, бұл отандық компаниялардың өсуіне ықпал ететін жолдардың бірі болып есептеледі. Жақсылыққа қол жеткізу үшін қажет қасиеттердің бірі – сабырлылық екенін барлығымыз жақсы білеміз. Сондықтан бұл кезеңді ұлттық экономикамызға келген сын сағаты деп қана қабылдамай, керісінше оны экономикамыздың өрлеуіне пайдаланатын баспалдақ деп ұғынуымыз керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан».
