Білім саласы

Оны тәжірибе алаңына айналдыра бермейік Елбасымыз жыл сайын Қазақстан халқына арнаған Жолдауларында орта және жоғары оқу орындарындағы білім сапасын арттыруға барынша көңіл бөлуді айтып келеді. Саладағы бүгінгі қордаланған кемшіліктерге қарап, Білім және ғылым министрлігі Елбасының тапсырмасына құлықсыздық танытып отыр ма деген ойға қаласың. Себебі, орта мектепте негізгі пәндерден дәріс беретін мұғалімдердің көбісі ЖОО-ларда сырттай оқығандар, оның өзінде де қашықтықтан оқыту әдісімен немесе екінші маман иелері ретінде, яғни жоғары немесе орта арнайы білімі болып, екі жылда педагогтік мамандықты меңгергендер. Жыл сайынғы мұғалімдердің тамыз конференцияларында өндірістік тәжірибесі бар деп, қызметтен қысқарған ауыл мамандарынан (зоотехник, экономист және т.б.) мектеп директорлары мен оқу ісінің меңгерушілерін тағайындау дәстүрге айналғаны да айтылып келеді. Меніңше, осы жағдайлар мектеп басшыларын тағайындау жауапкершілігі аудан мен қала әкімдерінің құзырында болуынан деп есептеймін. Бүгінде оқу тәжірибесі аздау, төрт жыл оқып «бакалавр» деңгейінде білім алған жастарды «ауылға» деген ұранмен ауыл мектептеріне жіберіп жатырмыз. Ал іс жүзінде оның нақты білімі мен тәжірибесі қандай? Жоғары сынып жастарына тыңғылықты білім беріп, оқу процесін алып ке­туге мүмкіншілігі бар ма? Жо­ға­рыда айтқанымыздай, ауыл мектебі мұғалімдерінің ба­сым көпшілігі сырттай немесе қашықтан білім алған екінші мамандық иелері. Әсіресе, мұндай жағдайлар жекеменшік университеттерде кеңінен орын алған, олардың саны мемлекеттік ЖОО-лар санынан әлдеқайда көп екендігі белгілі. Қашықтан оқыту жүйесі соң­ғы жылдары жекеменшік университеттерде кең қанат жайды. Осы жүйе арқылы оқыған маман­дардың білім сапасы ешбір сын көтермейді. Мәселен, олар интернет арқылы үй тапсырмасын алады да, ол тапсырманы білімді көршілеріне немесе таныс мектеп мұғалімдеріне орындатады, дайын жұмысты университет методисі тексеріп, тиісті бағасын қояды. Сөйтіп, қашықтан оқитындардың «жанын қинамай» курстан курсқа көшіріп отырады. Мұндай көз алдау, яғни білі­мі төмен мамандар кімге керек?­ Өкінішке қарай, «көпірген көке­леріне» көпшік қойған осындайлар қызметте жоғарылап, жақсы жұмыстарға орналасып, тіпті елге ақыл айтып жүргенін көріп те, естіп те жүрміз. Сырттан оқыту, оның ішінде қашықтан білім алу жүйесін көптеген университеттер қолданып немесе қолдануға дайындалып жүргенін білеміз. Бұл әдіс екі жаққа да экономикалық жағынан пайдалы екен, университетте мұғалімдер саны мен оқу жүктемесі төмендейді және оқу қаржысы тұрақты төленеді, ал білімгер болса басын ауыртпай емтихан тапсырмай диплом алады. Сонда шала сауатты мамандар даярлайтын бұл жүйеден қоғамға және республикамызға келетін пайда қандай демекпіз? Қалтасында дипломы бола тұра жаңа техника мен технологияны игере алмайтын маман өскелең өмір сұранымына жауап бере алмайтыны, тіпті ортақ іске кедергі келтіретіні белгілі болып отыр. Жақында ел Парламентінің шешіміне сай, жақын болашақта 12 жылдық оқу үрдісіне өтпейтін болдық. Бұл өте дұрыс болды. Бүгінгідей жағдайда, яғни мектеп ғимараттары жетпей үш ауы­сыммен оқытып жатқанда, оған мұғалімдердің жетіспеушілігі қосылып, 12 жылдық оқу жүйесі білім сапасын таза тұқыртатын еді. Соңғы жылдары 10-11сы­нып- тарда қалыптасқан оқу үрдісінің барысы бізді алаңдатып отыр, оған мектеп пен аудан (қала) оқу ісінің көрсеткіштерін көтеру мәселесі себеп болуда. Сол үшін негізгі тест сұрақтарына дайындалып, басқа пәндерді оқытуды біраз шегеруде. Өйткені, мектептің негізгі көрсеткіші оқушылардың қаншасы университетке түскені және «Алтын белгі» алғаны арқылы бағаланбақ. Сонымен қоса, мұғалімдер жағынан университетке түсуге оңайлау тарих, әдебиет, биология сияқты пәндер таңдап алынып, ал негізгі пәндер болып табылатын физика мен химия шеттетіліп қалуда. Оқушылар арасында «ең негізгісі университетке түсу, ал ұнаған мамандықтарыңа бірінші семестр немесе бірінші курстан кейін ауысып аласыңдар», деген ақыл-кеңес кең орын алған. Бұл әдіс қайдан келді десек, бұрындары Қазақстанда ашылған Қазақ-түрік лицейлері арқылы тараған екен. Олар басында қала мен ауылдан білімге құмар жастарды іріктеп жинаса, кейінгі сыныптарда бір пәнге тереңдей ден қойып, шәкірттерді университетке тестілеу арқылы әзірлеу әдісін қолданған. Бүгінде барлық мектептеріміз осы әдіспенен қару­ланып, яғни тест сұрақтарын жаттаумен шұғылдануда, мағы­на­сын түсінбей жаттаған материалдар негізгі білім көзі бола алмайды әрі тез ұмытылады. Сөй­тіп, біз елімізде жылдар бойы қалыптасқан оқу үрдісін құрдымға жібердік. Саны көп және сапасы жоқ же­кеменшік университеттер­ іс жүзінде диплом сататын орын­дарға айналған. Лекцияға қатыс­пай және лабораториялық жұмыс­тарды орындамай, тапсырманы қашықтан орындап және таныс-тамырларының қолдауымен аттестациядан өтіп «бакалавр» деген атаққа ие болады. Өкі­нішке қарай, олар сол алған мамандығымен жұмыс орнына тұрудан да қор­қады. Білімі де біліктілігі де жоқ осындай кадрлар барлық саланы жайлап барады. Енді төрт жылдық оқу жос­парына келейік. Мен өзім иститутты бітіргеннен кейін 10 жыл өндірісте, техникумда мұғалім болып еңбек еттім. Содан кейін ғана ЖОО-ға келіп, міне, 40 жылдан астам дәріс беремін. Техникумда студенттер өз мамандығын екінші семестрден бастап оқи бастайды, сонда төрт жыл арасында үш рет өндірістік практикадан өтетін, ал соңғысы диплом алдындағы практика болатын. Осы практика кезінде студенттер жұмыс орындарында істеп өз мамандығы бо­й­ын­ша көптеген тәжірибе жи­най­тын. Ол кездері сырттай оқи­тындар негізінен өндірісте жұмыс істейтін, нақты еңбек тәжірибесі бар ауылшаруашылық мамандары еді. Мен сонау 1970-80 жылдары Жамбыл су шаруашылығы инс­титутында қызмет атқарып, аға оқытушыдан профессор дәре­жесіне жеткен едім. Сол жылдары ЖГМСИ одақ бойынша төртінші су шаруашылығы институты болып, көптеген мамандарды жоспар бойынша даярладық. Облыс пен су шаруашылығы басқармасының тапсырмасы бойынша диплом жобасы орындалып, кейін ол өндірісте қорғалып және сол өндіріске енгізілетін еді. Техникумды бітіріп, өз маман­дығымен жұмыс істейтін жас­тар сырттай оқитын, көбінесе шаруашылық жолдамасы бойынша оқитын жастар басым болатын. Сол жылдары (1970-80) одақтық су шаруашылығы министрлігінің қамқорлығымен жаңа оқу корпусы мен лабораториялық зертханалар салынып, студенттерді Мәскеу, Ленинград университеттерінің аспирантура мен докторантурасында оқытып, олардың біліктілік дәрежесін 17 пайыздан 60 пайызға жеткізген едік. Бүгінде сол ЖГМСИ Тараз мемлекеттік университетіне қосылып, су шаруашылық маман­дығын дайындауға тапсырыс­тар болмауына байланысты бір-екі-ақ кафедра ғана жұмысын жалғастыруда. Институттың бі­лік­­ті мамандары Қазақстанның университеттеріне тарап кетті. Осыған байланысты оқу корпусында басқа мамандар дайындалып, өте үлкен және жабдықталған лабораториялық-зертханалар бос қалды. Мамандықты жауып, оқу орнын талан-таражға түсіру оңай, ал оны сақтап және жетілдіру көп уақытты, қаржыны талап ететіні белгілі. Соңғы жылдары қажетті ма­ман­дарды даярлау үшін мем­ле­кет­тік гранттар беріледі. Грант­тардың көпшілігі техникалық ма­ман­дықтарға бөлінуде. Сон­да да заңгер, экономист, халық­аралық қатынастар және кеден­ ма­мандығын алатындар өте көп. Біздің университеттегі студент­тердің 60-70 пайызы да осы мамандықтар бойынша дәріс алады. Олар университетті бітіргеннен кейін мамандығы бойынша жұмысқа орналаса алмайды. Жыл сайын осы мамандықтар бойынша абитуриенттер легі көбейіп келеді, әсіресе сырттай оқып, екінші мамандық алатындар арасынан да олардың саны басым. Осы жөнінде бір оқырман «Егемен Қазақстан» газетінде өз ойымен бөліскен екен.­ Ол заңгер мамандығын алып, екі жыл мамандығы бойынша жұмысқа орналаса алмай, кейін көлік жүргізушісі курсын бітіріп, Астанада автобус шопыры болып отбасын асырап жүргенін жазған еді. Газет көтерген мәселе де өзекті, ағынан жарылған азаматтың айтқандары да көпшілікке сабақ. Осыған байланысты республикаға керекті мамандарды алдын ала жоспарлап, тиесілі университеттерге бө­ліп, өңірлердегі университеттер 2-3-4 мамандықтарды тереңдете даяр­лайтын етіп бейімдеу дұрыс болар еді. Меніңше, қаптаған жекеменшік университеттердің орнына бір-екі мамандық бойынша даярлайтын институттар мен академиялар құрылып, тіпті сол өңірлердегі ғылыми-зерттеу институттарымен біріктіріп, сапалы мамандарды және ғылыми қызметкерлерді даярлаған өте тиімді болмақ. Қазіргі жаңа технология за­ма­нында жаңа техника мен тех­нологияны игерген жұмысшы мамандығы өте керек. Оларды осы техника мен технология жұмыс істеп тұрған өндірістерде даярласа, жаңа қондырғыларды пайдалана отырып, соңында жұмысқа орналасуға жағдай туар еді. Мысалы, ірі автобус паркі мен автобазаларда жүргізушілерді, жөндеу зауыты мен ірі СТО-ларда диагностика слесарьларын даярлау керек. Еуропаның дамыған елдерінде бұл әдіс (Германия, Голландия және т.б.) көптен бері қолданылады. Ал біздің колледждерімізде оқу базасы деген жоқтың қасы. Мұнда білім алған мамандарды өндірісте қайта оқыту қажет болады. Себебі, мұғалімдерінің көпшілігі кешегі бакалавр білімді жас қыздар. Орта мектептен еш айырмасы жоқ десе де болады. Сонымен қатар, колледж­дер мен лицейлер аудан мен қаланың оқу басқармаларына қарайды, солар басқарады және қаржыландырады. Сондықтан олардың өндіріспен, яғни зауыт, фабрикамен және көлік кәсіпорындарымен ешбір байланысы жоқ. Шындығына келсек, кейбір аудан орталықтары мен кішігірім қалалардағы колледж­дер мен лицейлер формальды жұмыс істейді, материалдық жағдайы өте нашар, жастардың сабаққа қатысуы ойдағыдай емес. Тәжірибеден өтетін өндірісі шектелген, тіпті, жоқ деуге де болады. Міне, осыдан барып колледж бітірушілердің жұмысқа орналасу мәселесі шешілмеген проблема болып қалуда. Менің ойымша, қазіргі нарық заманының сұранысына сай мектеп бітіру­шілердің 20-30 пайызы ғана ЖОО-ға түсуге, ал қалған 70-80 пайызы жұмысшы мамандығын алып ата-анасын және өзінің отбасын асырауы тиіс. Яғни, жекеменшік университеттерге 5-10 мың доллар қаржы төлеп, кейін ата-анасының және мемлекеттің масылы болмауы керек. Соңғы жылдары Минск мен Таш­кенттегі институттарда­ тәжі­рибе алмасудан өтіп, ондағы оқу үрдісімен танысу мүмкіншілігіне ие болдым. Минск қаласындағы политехникалық институттарда мамандарды тиісті министрліктің тапсырысы бойынша оқытады, оқу үрдісі өндіріспен тығыз бай­ла­нысқа қойылған. Трактор мен автокөлік факультеттері үшінші курстан бастап оқу үрдісін зауыт­тарда өткізеді екен. Трактор мен­ авто­көлік зауыттарында­ лабо­раториялық корпустар тұрғыз­ылған және практикалық, зерт­ханалық сабақтарды зауыттың конструкторлары, технологтары мен инженерлері зауыттың цехтарында жүргізеді. Ал Беларусь мемлекеттік ауыл ша­руа­шылық институтында мамандар ауылшаруашылығы министрлігінің жоспарына сай­ дайындалып, студенттер ауыл­шар­уашылық ұйымдарымен келі­сімшартқа отырып, тәжі­ри­беден өтуіне жағдайлар жасал­ған. Бұрынғы колхоздар мен сов­хоздардың аты ғана өзгерген, заты сол күйінде сақталып қал­ған. Біздің еліміздегі сияқты ауыл­шаруашылық құрылымдары зорлап жекешелендірілмеген. Инс­титутты бітіргеннен кейін жас мамандар түгелдей дерлік жоспар бойынша жұмысқа орналасады. Өйткені, оқу үрдісі толық мемлекет есебінен жүзеге асырылады. Олар «Балон» оқу жүйесін қабылдамаған және «бакалавр» деңгейін колледж деңгейі деп есептейді. Кеңестік оқу жүйесінің артықшылықтарын берік сақтап қалған Беларусьте мамандар даяр­лау сапасы бізден жоғары. Осы орайда, еліміздің білім саласын тәжірибе алаңына айналдыра беруді доғарып, оқыту мен мамандар даярлау сапасын өмір талабымен ұштастыру мақсатында нақты да тиімді шараларды іс жүзіне асыратын уақыт жетті. ТАРАЗ.