“Әнұран ойналғанда көзіме қуаныштың жасы тұнды”

Ардагерлер арасынан әлем чемпионы Асқар ҚҰЛЫШЕВ: “Әнұран ойналғанда көзіме қуаныштың жасы тұнды” Сидней Олимпия ойында­­ры­ның чемпионы, қазақ байрағын екі Олимпиадада көтерген Ермахан Ыб­райымов спорт-интернатта оқы­ғанда үйіне автобуспен қатынап жүреді. Жаттығудан сілелеп шыққан, ер­ні қоян жырық қара балаға кім орын береді, арт жағында тұрады да. Автобустағы жұрттың өз жұ­мы­сы басынан асады. Біреу мінеді, бі­реу түседі. Бокс қолғаптары салын­ған сөмкесін зорға көтеріп тұрған қара балаға назар аударатын ешкім жоқ. “Осы жұрт қызық,– деп ой­лайды қара бала. Алдарында бола­шақ Олимпия ойындарының чем­пионы тұрғанын білмейді ғой, әйт­песе, құрақ ұшып орын ұсынар еді”. Осылай деп қиялданады екен. Осы әңгімені Ермаханның өз аузынан естіген едім. Швейцарияның төрінде спорт ардагерлері арасында еркін күрес­тен қазақ байрағын көтеріп, әнұ­ра­нын шырқатқан Асқар балуан “Әлем чемпионы болу жас кезім­­нен бергі арманым еді” дегенде “бо­­лып алған­нан кейін айтып отыр­сың ғой” деп кейбіреулердей кү­­мән­мен қарама­ға­нымыз содан шығар. Аппақ қар жамылған алып тау­дың тізесінде отырған Төле би ау­данының тумасы Асқар күрес үй­ірмесінің табалдырығын аттағанда осы ойын әлдилеп, қиял төрінде сақ­тап жүріпті. Әуелі қала бірін­шілігінде үздік болды. Облыста топ жарды. Республиканың чемпионы атанды. Алайда, әлем чемпионаты, Олим­пия ойындары секілді ең ірі спорт аламандарына жолы түспеді. Бас жаттықтырушы жеме-жемге келгенде әлі де бір қайнауы ішінде өз бауырларынан гөрі Ресей құра­масына ілінбей қалған, оңай олжа, бас айналдырар жеңіс іздегендерді тартты. Ренжіді. Сөйтіп жүргенде жас та келіп қалыпты. Жаттықтыру­шы­лық­қа ауысты. Қазақстан құра­ма­сының сабына Ермек Байдуашев­тай, Марс Ерназаровтай саңлақ­тар­ды қосты. Облыстық спорт және дене тәрбиесі басқармасында бөлім бастығы болды. Қазір мамандан­дырылған оқ ату спорт мектебінде директордың орынбасары. Әйтсе де үлкен күрестен алын­баған несібесі бардай елегізиді-ай. Жаттығу залының тұсынан жай өте алмайды. Шешініп тастап кірісті. Денесінің дел-салы кетіп, қаны ойнап шыға келді. Бәйгеге түсер жарау аттай. Бұрнағы жылы Анкарада өткен ардагерлер арасындағы әлем чем­пио­натына барған. Мұның салма­ғында 21 балуан белдесті. Еркін кү­ресті ирандықтар өзінің төл кү­ре­сіндей көреді. Әлемде үздік үштікке кіреді. Азияның алды. 21 балуан­ның 11-і ирандық болғаннан кейін көз алдыңызға елестете беріңіз белдесулерді. Осы балуандар ішінен жетінші орынға шықты. Келген соң күреске баяғыдай кірісті. Халықаралық, об­лыстық жарыстардың дуын көрді. Қазақстан құрамасындағы жігіттер­мен белдесті. Бірін жығады, бірінен жеңіледі. Сөйтіп жүргенде оң қолы білек тұсынан сынды. Екі-үш ай жаттығу залы тұсынан көңілі алағызып өтіп жүрді. Ширығып. Шымырқанып. Қолының сынығы жазылғаннан кей­ін кілемге қайта шыққан. Жа­ра­қаттанып қаламын деп оншалықты күш салмады. Швейцариядағы әлем чемпио­наты алдында облыстық спорт басқармасының бастығы Болат Қырықбаевтың алдына келді. – Асқар, бармай-ақ қойсайшы, – деді ол өзінің әзілқойлығына ба­сып. – Өткенде жетінші орын ал­дың, бұл жолы оныншы орын аларсың. – Бөке, дайындығым жақсы. Жүлделі орын үшін күресем. Жо­лымнан қалдырмаңызшы. Үмітіңізді ақтаймын. – Шын айтып тұрсың ба? Асып-сасып жүріп Ташкентте ұшақ рейсін өткізіп алыпты. Би­ле­тін қайта сатып алды. “Басы қатты болса аяғы тәтті болады”деп жақсы ырымға болады. Жарысқа шақы­рылған мерзімнен үш күн кешігіп келген. 85 кило салмақта күресуі керек. 1,5 кило асып тұр екен. Сол түні нәр сызбай ұйықтады. Ерте­ңінде салмақ өлшегенге дейін ар­тығынан арылды. Белдесуге шығар күні көңілін көтеру үшін ұялы телефонына қазақстандық балуандардың тілегін жазып алды. Өз-өзіне сенімі артып, жаны жадырады. Әлем чемпона­ты­на кездейсоқ балуандар қатыс­ты­рыл­майды. Қарсыластарының тізі­мімен танысты. Әлемде, Еуропада бәйгенің алдын бермегендер де келіпті. Жүрегі дір еткен. Бойын тез жиып алды. “Мен мұнда ешкімнен жеңілу үшін келгенім жоқ”. Алғашқы кездесуін француз ба­луанымен өткізді. Аңдысуға уақыт қалдырған жоқ. Таудай жау баты­рын ат сауырына сайып түсірген батыр бабаларындай атой салды. Сүңгіп барып, аяқтан ілді. Лып етіп артына өтті. Аш белінен іліп алып, қайқая лақтырды. Фран­цуздан ес кетті. Асқар жеті ұпай олжалап, оған бір ұпай ұстатпай кетті. Екінші кезең басталды. Сары қазақтан мұндай жойқын шабуыл күтпеген француз серіппедей серпіледі. Қа­рулы екен. Бұл кезеңде ұпай берсе ұтылатынын біледі. Ол да әлем чем­­пионы болсам деп келген балуан ғой. Алғашқы кезеңде соқыр ұпай алмаған француз аяққа өтіп, бір ұпай еншілеп кетті. Бұл ши­рықты. Екі ұпай олжалады. Денеден артық су шықпай қолы сілелеп қалыпты. Екі дүркін әлем чемпионы грек балуаны ирандықпен белдесті. Жеңгені мұнымен күреседі. Иран­дық гректен бір ұпай артық олжалап, жартылай финалға өтті. Беттескенде байқады. Иран балуаны салмақ көп қуған. Бойы ұзын, денесі шомбалдай. Қара күшке мықты екен. Дедектетіп, бір-екі рет шөкесінен түсіре жаздады. Қалай, қандай әдіс жасағаны есінде жоқ, бір ұпай алып кетті. Бұл жи­налды. Сары қазақтың оңай жігіт емес екенін байқаған иран айлаға көшті. Төрешінің көзін ала беріп, баспен ұрып жіберді. Бір-екі рет көзін саусағымен шұқып ала жаздады. Біздің жігіт намысты ер ғой. Өз істегенін өзіне істеді. Бұл да бірер мәрте баспен ұрып жіберді. Есін жидырмай аяқтан ілді де, оң жағына салақтатып аударып тас­тады. Екі әдіс үш ұпайға бағала­на­ды. Ирандық ойбайлап жата кетті. Көзін басып. Төрешіге “мынау мені ұрды” деп, дәрігер шақыртты. Қа­бағы жарылыпты. Төрешілер жа­рысты тоқтатып, таспаны кері аударып әлек. Қайта көріп жатыр. Бұл да састы. Бұл ұрды болып есеп­телсе, ирандыққа ұпай жазылады. Ішінен Аллаға жалбарынып тұр. Төрешілер шешім шығарды. Бұл ақ екен. Әдісі таза. Ұпайлары күмән­сіз. Кілемде бір жарым минөт жа­тып, тыңайып алған ирандық тұра ұмтылды. Реті келсе баспен ұруын қоймады. Бұл да ұрса екен деп қақ­панға түсіргісі келеді. Асқар арбауға түспеді. Екінші кезең алапат айқаспен басталды. Ирандық Сурекхезари Реза бұл кездесуде таразы басын өзі­не аудармаса финалға шыға ал­май­тынын әбден біледі. Баспен ұру­ды қарсыласының қолын тұса­ған секілді болып тоқтатпады. Аң­ды­с­қан екеу бір-біріне ұпай бер­меді. Уақыт бітті. Төреші белсен­ділеу болған Асқарға қалтадан шар суыруды ұсынды. Қызыл шар суырса кезек қазақтікі. Көк шар суырса қарсыласы күш алады. “Алла тағала, қолдай гөр”. Құдайын ұмытпайтын, құлшылық қылып, жыл сайын оразасын ұс­тайтын жігіт іштей жалбарынды. Қолында екі тас. Бірін суырды. Қызыл. Өзінікі. – Қай аяқ? – деп сұрады төреші. – Оң аяқ. Оң аяқтан бір ілсе тастай қатып жібермейтінін өзі біледі. Солай болды. Салақтатып апа­рып, кілем шетіне жамбасынан отырғызды. Реза әккі балуан, лып етіп мұның үстіне шығып кетті. Та­ғы да айқай. Тағы да таспаға жүгіну. Резаның секунданты әлем чем­пионатын 8 рет ұтқан жампоз еді. Асқар сырттай жақсы білетін. Әділ жігіт. Сырбаздығын жасады. Мұның қолын қысты. Жеңдің деді. Финал. Соңғы айқас. Асқар күрес кілемінің шетінде жатыр. “Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген...” Ақиық ақын Жұбан Молдағалиевтің сөзіне ән жазған Ер­болат Құдайбергеновтің орын­дау­ын­дағы әнді ұялы телефонынан тыңдауда. Баяғы жас шағы емес. Күші сарқылыпты. Іштей “екінші орын да аз емес” деген әзәзіл ой да келеді. “Әлем чемпионы болам деген арманым қайда? Ауыл-аймақ, дос-жаран, отбасы “Әлем чем­пионы бол” деп алқалап шығарып салғаны қайда? Өзін үлкен тірек көретін жары Данаға не дейді. Енесі, Оңтүстікте хан қызындай Ханбибі атанған, өзі де, өлеңі де қиғыр қылыштай өткір Ханбибі Есенқарақызы да “Балам, мен саған сенемін. Бұл жолы әлем чемпионы болып келесің” деген еді. Сол тілегі құлағына келгендей болады. Өз анасы да құдайдан тілеуін тілеп отырған шығар. Қарсыласы Вацлав Силовски – кілем иесі. Өз тобынан жеңіл шықты. Демек, күші бойында. Қой, Асқар, босама. Әрі-бері жүгіріп бой қыздырды. Тер шық­пайды. Қаттырақ жүгіріп, дене қимылымен айналысайын десе өзі де аз күшті мүлде сарқып алуы мүмкін. Бір орнында тұрып, жүгіріп көрді. Әлден уақытта маңдайы тершіген. Денесі жеңіл тартып сала берді. Қақсап ауырғандары кетті. Қарсыласы мықты. Бірақ, Асқардай жылдам емес. Бұл оңтайын тауып аяқтан ілді. Зу етіп артына өтіп кетті. Екі ұпай олжалады. Силовски ышқынып жүріп, бір ұпай алды. Бірінші кезеңді өз пайдасына жазды. Екінші кезең. Оңай жан бермек жоқ. Вацлав қолынан келсе мұны жерден жұлып алып, жауы­рынын жаншуға тырысып жүр. Сары қазақ оңай қазақ емес. Белін ұстатып не көрініпті. Аяғына өтті. Кө­теріп көрген. Вацлав мұның үсті­не құлау әрекетінде. Күшті. Асқар белі бүгіліп, шалқалап құлап бара жатқандай сезінді. Жандәрмен бұлт етіп оң жағына шығып, басып қал­ды. Үш ұпай олжалады. Күмәнсіз жеңіс. Әлем чемпионатының фина­лында Шымкенттің сары баласы қарсыласына бір ұпай ұстатпады-ay. Жеңіс тұғырында – қазақ ба­луа­ны. Алып сарайды “Менің Қа­зақстаным” сазы ұйытып барады. Аспан түстес қазақ байрағы әуе­лейді. Асқардың көзіне жас тұнды. “Ақыры арманына жеттім-ау. Еліме пайдам тиді. Қазақ бала­сының қайратын әлем таныды. Аллаға мың алғыс”. Далаға шыққан. Кеудесін қара таспен бастырып қойғандай еңсесі түсе береді. Сыртқа айналды. Кеу­десі жалын атып, арыстандай ақырды дейсің. Біреулер ошарылып тұрып қарайды. Қарай берсін. Қысылған жоқ. Денесі жеңілдеп қалды. Басы жеп-жеңіл. Бойы сергек. Қанаты болса Қазақстанына ойланбай ұшуға бар. Әлем бәйгесін олжалаған балуан тілеуқор жұртына асығулы. Әлемде Қазақстаннан артық Отан, алаш баласынан артық жанашыры жоқ екенін біледі. Ұлтының мерейін өсіргеніне қуанады. Бақтияр ТАЙЖАН, Оңтүстік Қазақстан облысы.