“Шындық та жөтел сияқты...”

Әдебиеттің әңгімесі

Жақында Алматыда Қазақстан Жазушылар одағының құрылғанына 75 жыл толуына арналған іс-шаралар өтпекші. Ұлттық сөз өнеріміз шежіресіндегі осы оқиғаға орайластырып “Әдебиеттің әңгімесі” атты жаңа айдар ашып отырмыз. Бұған бір себеп – көркем-әдебиеттің кәсіби әңгімесін айтатын “Қазақ әдебиеті”, “Әдебиет айдыны” газеттерінің, “Жұлдыз”, “Жалын”, “Таң – Шолпан”, “Сын” секілді журналдардың таралымының тым төмендігі мысалы, заманында 200 мыңнан астам таралыммен шыққан, екі қойшының бірінің қонышында жүрген “Жұлдыздың” қазіргі таралымы 3 мыңнан сәл ғана асады. Басқа басылымдар да соның о жақ бұ жағында. Мұндай жағдайда туған әдебиетіміздің толғақты мәселелерін қозғаған қандай мақаланың да қайтарымы онша болмайтыны белгілі. Сонымен бірге газеттің жаңа айдары біздің бүкіл өмірімізді түгел танытуға тиісті бас басылымның бетінен жиі көріне алмайтынын да, әдебиет атауының ас үйіне дейінгі жайларды қозғауға бармайтынын да алдын ала айтып қоюды жөн көреміз. “Әдебиеттің әңгімесі” айдарының алғашқы авторы – белгілі сыншы, халықаралық “Алаш” сыйлығының иегері, “Сын” журналының бас редакторы Бақыт САРБАЛАҰЛЫ. “Өмірінде бір өлең жазбаған адам – ауру...” – Әдетте, әдебиетке келгендер өздерінің шығармашылық жолының өлең жазудан басталғанын жиі айтады. Үш-төрт шумақ құрай алмайтын қазақ кемде-кем шығар. Ет пен тері арасындағы желік сияқты мұндай әуестік сізде де кездесті ме? – Жас кезімізде біздің білімге деген құштарлығымыз күшті еді. Математика, химия пәндерінен жүйрік болатынмын. Сегізінші класта гербарий жасадым, айрық­ша тастар жинаумен де айналыс­тым. Осылайша өнер саласына жақындаған шығармын. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтің ақталып, олар­дың шығармалары оқулық­тар­ға енгеніне де 4-5 жылдай бо­лып қалған екен. Сол алыптардың алғашқы оқушылары едік десем, қателесе қоймаспын. Өлең жазу­мен де әуестендім. 11-класта оқып жүргенде “Лениншіл жас” газетіне екі өлеңім жарияланды. Аталмыш басылымның мектеп оқушыл­а­рына арналған “Өркен” атты топ­тамасы бола-тұғын. Соның ішінде менің “Қос шынар”, “Әзіл” атты өлеңдерім де жүр. Сәйкестікті қарасаңызшы, аудандық, облыс­тық газеттерде де жазған жырла­рым қатар жарық көріпті. Бұл мен үшін үлкен оқиға еді. Аз уақыт ішінде танымалдығым артып шыға келді. Сөйтіп, мені ақын атай бас­тады. Енді математика мен хи­мияны жиып қойып, әдебиетке біржолата бет бұрдым. Еуропаның атақты бір керемет оқымысты­сының мынадай сөзі бар. Тәмсіл етуге тұрады. “Өмірінде бір өлең жазбаған адамды ауру деп есептеу керек” деген. Өйткені, бұл адам баласына тән нәрсе. Жас кезінде кез келген қазақ өлең ұйқастыра алады. Ақын болу-болмау шарт емес, әрине. Сын әлемі де қызық екен. Белинскийдің қазақша аудармасын, М.Қаратаевтың кі­тап­тарын оқыдым. Ақын-жазушы даярлайтын жоғары оқу орны жоқ. Білетіндер Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университе­тінің жур­налистика факультетіне баруға кеңес берді. Біздің кезімізде екі жыл жұмыс стажы болу қажет деген талабы бар еді. Содан мек­теп бітірген соң осы талаппен ау­ылда қалғым келді. Қызылорданың пединс­титу­тын бітіріп, мектебімізге бөле ағам кел­ді. Сабақты жаңаша беретін. Менің әдебиетке бейімім бар еке­нін байқап: “Ауылда қалғанда не бітіресің? Қызылор­дадағы пед­инс­титутқа бара бер. Асқар Тоқ­ма­ғам­бетов деген әде­биеттегі ақса­қа­лымыз бар. Инс­титутта әдебиет үй­ірмесі де жұ­мыс істейді. Тала­бы­ңа нұр жау­сын. Кейін сол жер­ден Алматыға ауысуыңа да бо­лады”, — деп қа­наттандырып тас­тады. Осылайша бөле ағамның ақы­лымен пед­инс­титуттың фи­ло­логия факультетіне түстім. Сейфуллинді “сынаған” студент – Белинскийді ауызға алмай-ақ қоялық, М.Қаратаев бастаған сыншылар қауымына 70-жылдар­дың соңына қарай өзіндік үніңізбен қосылғаныңыздан әдебиетсүйер жұртшылық жақсы хабардар. Өмір жолы бұралаң жанрды таң­дауыңызға не себеп? – 1965 жылы “Лениншіл жас” газетінде “Сізге қандай өлең ұнай­ды“ деген тақырыпта ұзақ уақыт пікірталас жүрді. Ұмыт­пасам, оны бастаған Тоқаш Бердияров ағам. Мақала шыққан соң Тұрсынзада Есімжанов, Сабырхан Асанов оған үн қосты. Жақсы ойлары бар екен. Қызығып кеттім. Өз пікі­рімді жазып жіберейін деп ойла­дым. Сабақ әлі бастала қойған жоқ. Бізді күріш жинауға көмекке алып кетті. Әлі есімде, 30 тамыз ба еді, әлде 1 қыркүйекте ме, ша­быт келгесін оқушы дәптерін тол­тырып жазып жібердім. Бұл менің әдеби-көркем сын жанрындағы тырнақалды ма­қалам еді. Арада алты ай өткенде, 1966 жылы 6 ақпанда “Өлең салмағы жүрекпен өлшенеді” деген тақырыппен жас­тар газетінің төменгі қос подвалын алып жарық көрді. Содан кейін сын жанрына шындап ықыласым ауды. Қолым­нан сын жазу келе­тінін жете ұғ­ындым. Алғашқы мақаламда Сәкен Сейфуллиннің өле­ңін сынадым. “Советстан” поэ­масында буын-буынға құрып: “Айдап бақ, тра-тра-тат”… деп ке­ле­тін жолдары кездесетін. Солар­дың бәрі маған поэзия сияқты көрінбеді. Өйткені, ол формализм, түр қуушылық. Мұны қабыл­дамайтынымды айт­тым. Мұзафар Әлімбаевтың, Кү­ләш Ахмето­ва­ның творчествосына да тоқтал­ғаным есімде. Кейін Алматыға барған соң алғашқы мақаламмен-ақ әдеби ортаға танылғаным белгілі болды. Әсіресе, Жұмекен Нәжімеденовке қатты ұнапты. Ол кезде Жұмекен “Лениншіл жаста” істейтін. Ба­тыл­дығымды қолдады. Мен бол­сам, сын мақала жазған кезде пединс­титуттың бірінші курсында оқитын сары үрпек балапанмын ғой. Содан кейін сынға ауысқан себебім ақын­дықтың жолы ауыр деп ойлаймын. Ақын болған соң мықты болуың керек. Ал, енді көп­тің бірі болып, ел білмейтін елеусіз ақын атанудың қажеті қан­ша? Ол үшін адамда бір характер болғаны дұрыс. Өзім тұйық мі­нез­дімін. Оңаша жүргенді ұнатамын. Қадырды кейін оқыдым ғой. “Ақ­ынға керек ақыл көп, жындылық керек аздаған” дейтін жыр жол­дары бар оның. Әдеби орта болмаса, сыншы­ның бағы ашылуы қиын. Алма­тыға қоныс аударғанмен, астана маған айқара құшақ ашқан жоқ. Екі-үш жыл үзіліс болды. Өндіртіп жазғанмен, оларым жарық көр­меді. Сын ол кезде қат қой. Жанкешті жанрдың жоқшысы – “Тура биде туған жоқ” де­мекші, әділ төрешілік айту да оңай тимейді. Мақтасаң дос санайтын, кемшілігін айтсаң жау көретін қаламгерлер де кездесетін шығар. Қа­ра қылды қақ жарып айту қи­ын­ның-қиыны. Сыншы болға­ны­ңыз­­ға кейде өкінетін кезіңіз бола ма? – Алғашқы кітабым 1981 жы­лы жарық көрді. Мұхаметжан аға­мыз­дың алғысөзімен шықты. Жақ­сы баға берді. Жалпы, М.Қа­ратаев қазақтың ұлы сыншысы, нағыз академик. Ол кісілердің әде­би-көркем сындары “социа­лис­тік реализм” шеңберінде жа­зылды. Сол кездегі саясат солай болды. Адамдарды үркек қылған заман еді ол. Партия бағытынан сәл-пәл ауытқыса таяқ жеген. Сон­дықтан, салмақты жазу, артық сөз айтпау қалыптасқан сияқты. За­манның тапсырмасымен жа­зыл­ған сындар­ды елдің оқуы, қа­был­дауы қиын болды. Сол себепті, менің шынайы ұстаздарым маған сыннан сабақ берген жоқ. Олар­дан мен рухани азық қана алдым. Әбіш Кекілбаев, Зейнолла Серік­қалиев, Рымғали Нұрғалиев сияқ­ты ағаларды ай­рық­ша құрмет тұ­тамын. Олардың сыни дүниелерін тұшына оқып жүріп үйрендім. Шығармашы­лы­ғыма үлгі тұттым. Үлкен кісілердің мен туралы айт­қан пікірлерін де құлағым шалып жүрді: “Тым әсіреқызу, әйтпесе тасқындап жа­за­ды. Аспандап кетеді” деген сөз­дер де айтылды. Сындарының жөні де бар шығар. Дей тұрғанмен, теңгермешіліктің керегі жоқ. Ең бастысы, шығар­ма­ға шынайы баға берілуі тиіс. Мы­салы, 25 жастағы азамат мықты өлең жазса, ол ұлы ақын. Ал, 60-та­ғы ағалардың өлеңі солғын бо­лып, жұрттың жүрегін жылыта алмай жатса, тіпті әде­биетте өзінің абыройы жоқ болса, оның несі ақын?! Шығармадағы ең негізгі нәрсе – адамның жүрегі мен кө­ңіл-күйі. Егер ол шынымен қи­на­лып, ғашық болып жатса, оқы­ған оқушыға да әсер етіп, ол да қы­­зы­ғып оқиды. Жүректен шық­паса жүрекке жетпейді. З.Серікқа­лиев айтыпты деген сөз бар ара­мызда: “Сенің сыныңнан жан күй­зелісің мен ренішің сөйлем­де­рің­нен қа­бақ секілді көрініп тұрсын“ деген. Дөп айтылған уәж. Менің принципім де осындай. Сын деген нәрсе екіжақты ғой. Мақтасаң жақсы көреді. Кем­шілігін терсең, шоршып түседі. Тіпті, сені жау көретіндер де жоқ емес. Мен ойлаймын, өтірік айту жасандылық деп. Ал, әдебиетте ол қылмыс саналады. Қолыңнан келмесе, қой. Бірақ, бір ауыз сөз айтсаң да шын ниетіңді жеткіз. “Сұрқай” ағыс көпке созылмас – Демократия – ауа жайылу­шылық емес қой. Бес-алты ауыз өлең шумақтарын құрап-сұрап ақын, бірді-екілі рецензия жазып сыншы, өмірбаяндық мемуар жазып жазушы атанып жүргендер аз ба арамызда?! Әдебиеттегі халтураға қарсы тек сыншылар күресе ме? Өзге де ықпалды ұйым­дардың көмегіне сүйенген жөн бе?! – Жалпы, бұл қоғамдағы жүйе­нің міндеті. Ол үшін нақты ұста­ным­дар мен принциптер бо­луы тиіс. Сондай қағидаттар ор­нық­са кемшіліктер мен былық­тарға жап­пай майдан ашуға бо­лады. Бұл – әдебиеттегі “сұрқай” ағыс. Талғамы төмендер ғана жо­ғарыдағыдай жол­мен кітап шы­ға­руға қол жеткіз­гендерді қаламгер­лер деп тануы мүмкін. Шынды­ғында олар ақын-жазушылар емес. Сондықтан, сын түзелмей, мін түзелмейді. Бірақ, бұл мәселе мем­лекеттік тұрғыда қолға алынуы тиіс. Кеңестік кезеңді қанша жа­ман­дағанымызбен, оның жақсы жақ­тары да болды. Бұрын қалам­герлер көп болатын. Сол себепті кітап шығару да қиынға соқты. Шығарма жабық рецензияға жіберілетін. Екі-үш адам оны то­лық оқып шығып, пікірін білді­ретін еді. Кітапты шығару жөнін­дегі мәселе содан кейінгі шаруа болатын. Қазір ақшасын төлесе болды, шығара береді. Осындай үрдіске орай мен мынадай ұсы­ныс­ты үнемі алға тартып жүрмін. Ол алдағы кезде қабылданатын да шығар. Атап айтқанда, мемле­кет­тік тапсырыспен жарық көретін кітаптарға рецензия ұйымдастыру қажет. Бірақ, нарық заманында ешкім тегін жұмыс істемейді. Оған тиісті қаржы қарас­тырылғаны жөн. Ал, Қазақстан Жа­зу­шылар одағы соған бас-көз бо­лып, тіпті көркемдік сын кеңесіне шығарма құнының белгілі бір пайызы мөл­шерінде еңбекақы төлеу тәртібі жолға қойылса, нұр үстіне нұр. Мәселен, күнделікті өмірде біреуді ғайбаттасаң, тіл тигізсең заң ал­дында жауап бере­сің. Ал рухани дү­ниені бүлдіріп, жұрттың талға­мын бұзып жатсаң, оған неге жау­ап бер­меске?! Осы орай­да “Сын” журна­лының ашыл­ғанын айта кеткім келеді. Демек, бұл басы­лым­ның да сын жолында атқа­ратын міндеті орасан зор. Шерағаңның “қолшоқпары” – “Ақиқат – жөтел сияқты, жыбырлап тұрар тамақта” деп қазақтың Қадыры айтпақшы, сын­шылық соншалықты абырой әпере­тін кәсіп емес. Өзіңе жау арт­ты­рып алуың да оп-оңай. Сіз классик ақындардың бірі – Сәкен Сей­фул­линнен бастап өз заман­дас­тары­ңыз­ды және жастарды сынап жүрсіз. Ал, сізге сын айтқандар болды ма? – Сынға келу қиын, кету оңай. Сын дегеніміздің өзі жантақ орып, жеміс жинау сияқты нәрсе ғой. Бейнелі түрде айтқанда, әри­не. Ақиқатты айту үшін тіл бе­ріл­ген. “Анау ренжиді, мынау теріс қарайды” деп наласына қалғысы келмейтіндер көп сияқты. Тәуекел етіп, сынға келген екенсің, тура­сын айт. Әдебиетке қандай жаңа­лық әкелгенін әңгімеле. Сыншы осы кредодан таймауы тиіс. “Пы­шақ­ты өзіңе сұғып көр, ауырмаса басқаға сал” дейді халық дана­лы­ғы. Менің ұстанымым осындай. Жалпы, “ұлы ақын”, “ұлы жа­зу­шы” деп таныстыруға о бастан қарсымын. Қабылдай алмаймын да. Өйткені, әдебиеттің бәрі Әуе­зовтен тұрмайды. Ол қайталанбас тұлға. Сондықтан да “ұлы”. Ал, әде­биетке Алатау да, Қазығұрт та, Қаратау да қажет. Тіпті, өлшем үшін төбелер де керек болуы әбден мүмкін. “Әде­биет – ардың ісі”. Сондықтан, оған жалғандық, хал­тура жүрмейді. Ке­зінде Тұман­байдың, Қадырдың, Иранбектің өлеңдерін сынағанмын. “Жақсы деген немене, жаман деген не­мене?” атты мақалам шыққан ке­зінде. Сонда Тұрсынхан Әбдірах­ма­нованы мен ақын деп таныған жоқ­пын. Ол кісі “халық жазу­шы­сы” деген атақты алып қойған. Қадыр сияқты ағаларым мені кейін түсінді. Жалпы, ұлылар әділ сынды әрқа­шан мойындайды. Үстімнен арыз­дар да жазылды. “Шерағаңның қол­шоқпары” деп. Шерхан Мұртаза “Қазақ әдебие­тін” басқарып тұрған кезде шын­дық­ты жазатын және сол шын­дық­ты шырылдап жүріп өзі қор­ғайтын. Осындай мықты редак­тор арқаңыздан тіреп тұрған кезде, жол ашып тұрса қалайша жаз­бай­сың сынды? Арыздар да жа­зыл­ды. Бірақ, мен олармен жан­жал­ға бар­мадым. Ешкімге артық сөз айтпа­дым. Ал, шығарма­шы­лығына кел­ген­де шындыққа жүгіндім. “Сын жағында жастар жоқ...” – Баспасөзге берген бір сұх­батыңызда: “Қазіргі жастардың шығармашылығында пессимизм басымдау” деген пікір айтып қал­дыңыз. Бұл олардың шығарма­шы­лық әлеуетіне көңіл толмау ма, әлде басқалай себебі бар ма? Жал­пы, жас буынның аяқ алысын қа­лай бағалайсыз? Сын жанрын ат­тай қалап келіп жатқан талап­керлер табылатын шығар? – Ақселеу Сейдімбек ағамыз кезінде Асқар Сүлейменовтің “Бе­сін” атты шығармасын талдап, мақала жазды. Сол арқылы оны ха­лыққа танытты. Кеңестік кезең­де газеттердің таралымы көп бо­ла­тын. Мысалы, “Лениншіл жас­тың” өзі 300 мың данадан асып жығылатын. Мұның өзі танымал­дылықты арт­ты­руға септігін тигіз­гені сөзсіз. Ал, қазіргі жастарды кім біліп жатыр? Оларды әдеби ор­та ғана тануы мүмкін. Демек, на­сихаттау жағы кемшін. Мұны мойындауға тиіспіз. Өткен жылы “Жас толқын” деген жастардың жи­нағы шықты. Ара­сында белгілі про­заиктер де бар. Шығарма­шы­лы­ғымен танысқа­ным­да иманды­л­ық, Құдайға сену­ші­лік бар. Алайда, бір арман, жа­рық сәуле, қуаныш сезімі аз. Соған өзім қайран қалдым. Кейін ойлап қарасам, оған қоғам кінәлі екен. Қазір кітап шығарсаң, қомақты қар­жы қажет. 14-15 мың таралым­мен шығатын газеттің өзін олжа кө­ріп жүрміз. Бәрі бірдей жастар­д­ың шығармаларын басуға құмбыл десек, қателесеміз. Ал, кітап әрі кет­се 2 мың данамен ғана тарай­ды. Сосын жас қаламгерлерді жұрт­шылық қайдан танысын?! Сын жағында жастар жоқ деуге болады. Тұрсынжан Шапайдың өзі орта буын өкілі. Амангелді Кең­ші­лік деген азамат шығып еді, оның өзі жазуды қойып жатыр. Бұрын шығармашылық бойынша түрлі талқылаулар ұйымдастырылатын. Қазақстан Жазушылар одағы кеш болса да, мұндай іс-шараны ұйым­дастыруды қолға алды. Осындай игі қадамдар әдебиетіміздің көр­кем­дік деңгейінің көтерілуіне үлес қосады деп ойлаймын. Біз осы талап тұрғысынан келуге тиіспіз. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Серікқали ЖЕКСЕНБАЕВ.