Ұлтына ұран болған ер Бауыржан

Бауыржан Момышұлы – 100 “Басқаның бәрін қисаң да, Жуалыны қимайсың, Бөктеріп алып кетер ем, Ат сауырына сыймай­сың”, деп Тәңіртаудың бауырын­дағы бұлағы сылдыраған, лағы құлды­раңдаған, терегі шайқалған, желегі жайқалған Мыңбұлақ аты­рабын армандай жырлаған Асан қайғы бабамыз өткен жер, қыр­күй­ектің соңы, қазанның басы демес­тен, тамылжып тұрды. Тоқсан тоғы­сындағы табиғаттың бұл жаймашуақ мінезі – батыр мерейтойының қуанышын бөлісуге келген жұрт­шылық үшін сый-сияпаттың үлкені болды десек те артық айтқандық болмас. Сонымен... Қазақтай қаһарман халықтың түбі бір түркі жұртына ортақ батыр ұлы Бауыржан Момышұлының 100 жылдық мерейтойының екінші күні батыр туған өлкеде, Тәңіртаудың баурайындағы ілгеріде Боранды бекет, бүгінде Бауыржан Момыш­ұлы деп аталатын іргелі ауылдың жоғарғы беткейінде басталып та кеткен. Ауылдың кіре берісіндегі дөңде өткен-кеткен жолаушыға қырандай шүйліге қарап отырған батыр ескерткіші бар. Ол осыдан бірнеше жыл бұрын орнатылған. Той тағы­лымы, халық ғибраты, міне, осы, қайта жөндеуден, жаңа әрлеуден өткен ескерткішке гүл қойып, тағзым етуден басталды. Тәңіртаудың қарлы шыңдары менмұндалап тұратын өрлеуіттеу беткейде батырдың мұражайы бар. Той қарсаңында бұл шаңырақ та күрделі жөндеуден өткізіліп, “Ерлік елеусіз қалмасын” деп ер Баукеңнің өзі айтқандай, жаңғырып шыға келді. Мұражай алдындағы батыр бюсті қайта жасалды. Бұрын аудан­дық, ауылдық деңгейдегі мекеме ретінде аталып келген мұражай енді “облыстық” деген мәртебеге ие болды. Экспонаттары да қаһарман ағамыз көзі тірісінде тұтынған, бүгінге дейін батыр ұрпақтарының қолында болған көне бұйымдармен толықты. Оған батырдың бүгінгі торқалы тойының құрметті қонақ­тарының бірі, қаһарманның ұлы Бақытжан мен келіні Зейнеп көп атсалысты. – Атам дүниеге ешуақытта қы­зыққан адам емес. Артына қалдыр­ған байлығы да, аманаты да, өсиеті де қарапайымдылық пен қанағат болды. Кезінде біз үшін де, елі үшін де ең үлкен қазына – атамның өзі мен сөзі болатын. Қазір де солай. Одан кейін ата тұтынған заттар. Тіпті ескіріп, заман көшінен қалып қойса да, өткен күндерден сыр шертіп тұратын сияқты. Өйткені, оның әрқайсысында ата қолының табы бар. Батыр аталарының өр рухын аңсап, еңсе көтерер ерлікке шөліркеген ұрпақ үшін ең басты қазынаның бірі осы деп білемін, – деген Зейнеп жеңешеміз атасының мұражайына жазда келген сапа­рында. – Атаның қолы тиген, иісі сіңген бұйымдары мен тұтынған заттарының барлығы осы күнге дейін үйде тұрды. Мен оны отыз жылға жуық уақыт бойы көзімнің қарашығындай сақтап жүрмін. Әрине, атамның артында ұрпағы бар, ұлы бар, немересі бар, екі шөбересі бар, оларға да ескерткіш керек, сондықтан үйге де біразын қалдырдым. Ал көптеген дүниесін батыр тойына келген ел, жас ұрпақ көрсін деп алып келіп отырмын... Әрине, Баукең тұтынған әрбір заттың өзіндік тарихы бар екені бел­гілі. Мысалы, сонау 1908 жылы жа­салынған сейфті алып қараңыз. Бұрынғының бұйымдары асыл келеді ғой, тіпті жасаған адамының аты-жөніне дейін, яғни “Пивова­ров” деген шеберінің тегіне дейін өшпеген. Осы сейфке байланысты ата мен келін арасында күтпеген әңгіме де болыпты. – Атамның қолына көшіп кел­ген кезіміз. Кілетті ашсам, осы жә­шік тұр екен, “мына қара темірді мұн­да неге қойған” деген оймен шы­ғармақ болғаным сол еді, атам: “Тиіспе оған! Не трогай!”, деп ай­ғай­­лап жіберді. Шошып кеттім. Сөйт­сем, менің “қара темір” деп мен­сінбеген затым соғыста алдымен ба­тальонның, кейін Панфилов ди­визиясының бүкіл құпия құжаттары сақталған сейф екен. Тот басып, көзге қораштау көрінгенімен, төрт жылғы қырғынның ішінен елге аман-есен келген жауынгердей қым­бат дүние! Оның үстіне соғыс тағдырын шешуге қатысты талай құжаттарды сақтаған атамның жеке сейфі! Атам “Тиіспе!” деген соң, мен де оны көзімнің қарашығындай сақтауға тырыстым... Жамбыл облысының әкімі Қа­нат Бозымбаев пен Мәдениет ми­нистрі Мұхтар Құл-Мұхаммед бас­таған той қонақтары ауылдағы ба­тыр ескерткішіне тағзым еткеннен кейін, міне, осы мұражайға атбасын бұрған. Мұражай алдындағы ба­тыр бюстін салтанатты жағдайда ашқан. Ал мұражайдағы батыр бұйымдарын көруге ұмтылған ел-жұртта қисап жоқ. Сірә, көңілдері “темірді қызған кезінде соқ” дегендей, батыр тұ­тын­ған заттарды тойға алыстан арнайы келген ел зиялыларымен бірге та­машалағанды қалайтын сияқты. Мұражайдың жоғарғы жағына, яғни Тәңіртау беткейіндегі күзгі жа­пырақтары алтындай жалт-жұлт еткен биік теректердің арасына үл­­кен сахна құрылған екен, той жиы­ны осы жерде басталды. Әуелі об­лыс әкімі Қ. Бозымбаев сахнаға шы­­ғып көптен күткен батыр тойын ашық деп жариялап, жиналған жұрт­шылықты құттықтап, сөз сөйлеген. – Ардақты ағайын! Қымбатты қонақтар! Бүгін біз қасиетті есімі ұлт мақтанышына айналған даңқты командир, артына тарихи мұра қалдырған жауынгер-жазушы, Кеңес Одағының Батыры Бауыржан Момышұлының ғасыр тойында бас қосып отырмыз. Асқақ рух пен елдіктің айбынындай болған Бауыржан Момышұлының батыр тұлғасы, қайсар мінезі, от ауызды, орақ тілді бейнесі мен айнымас қасиеттері халқымызбен мәңгі бірге жасап келді. Дана халқымызда “Ерлік – ерімен биік” деген сөз бар. Батыр Бауыржанның бойын­дағы айрықша дарындылық пен адалдық, әділдік пен шыншылдық қасиеттері көптің көңілінде, ұрпа­ғының есінде сақталған. Айналасында мың бұлағы бар Көлбастаудан түлеп ұшқан жаужү­рек Бауыржан Момышұлы взвод командирінен дивизия командирі деңгейіне дейін көтерілген дара сардар. Айнымас мінезді ер Баукең әскери қызмет жолында темір тәртіптің тізгінін қолына берік ұс­тап, артында айрықша із қалдырды. Сол үшін де халқы ерлігімен еліне танылған Баукеңді көзінің тірісінде “батырым” деп бағалап, алақанында аялады. Егер, өмірде адам болу – қа­сиет, азамат болу – міндет, ұлтын сүю – парыз десек, осы киелі қа­си­еттердің барлығы да Бауыр­жан­ның бойынан табылған. Ал, Батыр Бауыржанның “Отан үшін отқа түс – күймейсің!” деген рухы биік қа­натты сөзі бүгінгі жастардың бой­ын­да патриоттық мінезді қалып­тастыруға шақырған ең жоғары ұран деп білемін. “Ерлік ескірмейді, ол халқымен бірге мәңгі жасайды” дейді дана халқымыз. Батырлық рухтан су­сын­даған Баукең – халқының бо­ла­шағы үшін күрескен батырлардың жеңісін жалғастырған азаматы, барша қазақтың бас иген Батыры. Соғыстан кейінгі жылдары қаруын қаламға айырбастаған гвардия полковнигі Б.Момышұлы – көп­теген көркем туындылары мен әскери жазбалары арқылы әрбір оқырманның жүрегіне жол тапқан жауынгер-жазушы. Ол – қазақ әскери әдебиетінің негізін салған қаламгер. Егемендігіміздің алғашқы жыл­дары Кеңес өкіметі тұсындағы әділетсіздіктің “уақытын кері қай­тарып” – халқымыздың ерлік символына айналған Бауыржандай батырға Кеңес Одағының Батыры атағын алып беруде Елбасының тарихи еңбегі ерекше екенін айтуға тиіспіз. Осы абыройлы атақ арқылы қабырғалы қалың елдің еңсесін көтерді. Тұтас бір халықтың тонал­ған тарихтан есесін қайтарды. Са­­рыла күткен ел сенімі ақталды. Бұл – біздің Тәуелсіз еліміздің алғашқы рухани жеңістерінің бірі еді. Бау­кеңнің жұлдызды болған күні – халықтың жұлдызы жанған күн еді! Қадірменді қауым! Бүгінде Бауыржан Момышұлы­ның есімін есте қалдыру және ерлік жолдарын кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге ету мақсатында елімізде көп­теген тірліктер жасалып келеді. Еліміздің бас қаласы – Астананың 10 жылдық мерекесі қарсаңында Бауыржан Момышұлы атындағы жаңа саябақ ашылып, Батырдың ескерткіші орнатылды. Ал, Мәскеу қаласы маңындағы атақты Дубо­секово мен Крюково селоларында Бауыржан Момышұлына ескерткіш-бюстер қойылды. Биыл Мәскеуде бір мектепке есімі берілді. Күні кеше алғаш рет 30 томдық кітапта­ры жарық көрді. Бүгінгі Бауыржан Момыш­ұлының жүз жылдық тойының осы­лайша кең көлемде аталып жатуы – тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ерекше оқиға деп білемін. Баукең – табиғи болмысына дақ салдырмай, нөмірі бірінші Бауыржан болып халқының жадында сақталған, қасиеті – қымбат, сипаты – сирек, жүз жылда бір келетін қайсар тұлға. Өйткені, ол Батыр болып туды, Батыр болып соғысты, Батыр болып өмір сүрді, мына дүниеден де Батыр болып өтті! Олай болса, біз хал­қының сүйіспеншілігіне ие болған Батыр Бауыржанды, Ұлтжанды Бауыржанды, Қайсар Бауыр­жан­ды қазақтың ең бақытты перзенті деп зор мақта­нышпен айта аламыз. Облыс басшысы сөзін осылайша екпіндете аяқтаған. Ақиқатты айт­қанның айыбы жоқ, Жамбыл об­лысындай қазақылықтың қаймағы бұзылмаған өңірге әкім болып алғаш рет тағайындалғанда, жүрек пен тілек үдессе тіл үйрену дегеннің қиын емес екенін айтып, тілектес болып едік. Міне, сол жалындаған жас басшы арада бір жыл өтпей-ақ ана тілінде еркін көсілетін болған. Алғашында “апырайлап” жүрген жұрт та дән риза. Облыс әкімі өзінен кейінгі сөзді Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммедке берген. – Халқымыздың арғы-бергі тарихында ел бастаған көсем, сөз бастаған шешен, қол бастаған батырлар аз болған жоқ. Бірақ солардың бәрінен Бауыржанның орны да өзгеше, атағы да айрықша, тұғыры да биік. Себебі, Бауыржан қатысқан екінші дүниежүзілік соғыс – адамзат тарихына әлемнің 70-тен астам елі қатысқан ең алапат соғыс болып енді. Ол батылдық пен ба­тырлықтың ғана емес, әскери өнер, соғыс тактикасы, ақыл-ой мен бі­лім-біліктің арпалысқан, бес құрлық пен төрт мұхитта адамзат жан алы­сып, жан беріскен, жер жаһанды қамтыған ғаламат соғыс болды. Екінші дүниежүзілік соғыс тарих сахнасына жаңа тұрпатты қолбас­шыларды шығарды. Қаһарлы 41-жылдың қысында Кеңес Одағының астанасы – Мәскеу қаласына жау танкілері қол созым жер қалған сәтте бүкіл дүние жүзінің назары әйгілі шаһарға ауды. Міне, осы кезде қазақтың құрыш­тай берік ұланы қайтпас қайсарлық пен қаһармандықтың үлгісін көрсетті. Сол кездің өзінде-ақ оның есімі құрлықтың алтыдан бірін қам­тыған алып империяның шека­ра­сынан асып, дүние жүзін шарлап кетті. Орыстың қабырғалы қалам­ге­рі А.Бектің “Волоколам тас жолы”, А.Кривицкийдің “Москва түбіндегі тосқауылынан” бастап даңқты қол­басшы-генералдар К.Галицкий, И.Чистяковтардың өзі қаһарман қазақтың ерлігі туралы тамсана, таңғала жазды. Бұл шығармалар, әсіресе А.Бектің романы әлемнің алуан тілдеріне аударылып, мұ­хит­тың арғы-бергі жағына Б. Мо­мыш­ұлының құрыштай берік құдыретті тұлғасы аңыз болып жайылды. Ол, тіпті, Куба көсемі Ф. Кастроның сүйікті кейіпкеріне айналды. Жаһандық соғысқа қатысқан жауынгерлер мен қолбасшылар еңбегі Кеңес Одағы тарапынан кем бағаланған жоқ. Олардың алды бір, екі, үш, тіпті төрт мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Өкінішке орай, бұл қатарда Бау­ыржан Момышұлы болған жоқ... Осылайша аяулы Баукең көзі тірісінде Кеңес Одағы Батырының Алтын Жұлдызын кеудесіне жар­қыратып таға алмай дүниеден өтті. Заман алмасты, басшылар ауысты. Ел тілегі қабыл болып, 1989 жыл­дың маусымында Қазақстан Ком­пар­тиясы Орталық комитетінің тіз­гінін әлі елуге де толмаған Нұр­сұл­тан Назарбаев ұстады. Нұрсұлтан Әбішұлының қазақ халқына сіңірген мың сан ерлігін реті келгенде әлі талай жазармыз, бірақ соның біреуін дәл бүгін айтпасақ, ақиқат сөздің атасы өлетіні анық. Ол былай болған еді. Қазақстанның жас бас­шысы сол кездегі Кеңес Одағының басшысы Михаил Горбачевке Бауыржан Мо­мышұлына қырық бес жыл бойғы жасалған әділетсіздікті ашына жет­кізді. Ол әлдеқашан көмескі тарт­қан ескі тарихты қайта тірілтпеуді, егер Б. Момышұлына Ба­тыр атағы бірілсе, өзге респуб­ликалардан мұн­дай өтініштердің қарша борайтынын айтып, келісім бермейді. Сонда Нұрсұлтан Әбішұлы: – Менің халқым – мың өліп, мың тірілген халық. Әлі де кездесер қиындықтың кез келгенін жеңе­тініне сенімім кәміл. Ал арқамызға қырық бес жыл аяздай батқан дәл мына әділетсіздікке былай төзу мүмкін емес. Бауыржандай ұлтына ұран болған ұлды тудырған менің халқым ер намысын жоғары қойған. Ендеше, Бауыржандай ердің намысы мен үшін бәрінен биік, – деп табандылық танытқан. М. Горбачев бұл өтінішке келесі Жеңіс күніне қарай қайта оралу жөнінде қайыра ұсыныс жасайды. Келер жеңіс күніне дейін қызыл империя тағдыры қалай болатынын жоба­лаған, қашанда қиядағыны көріп, қияндағыны болжай алатын Қазақ­станның кемеңгер басшысы “Мен елге Жарлықпен қайтуға тас-түйін дайындықпен келдім”, – деп қай­сар мінез танытады. Міне, осы­лай­ша, 1990 жылдың 12 желтоқсанында қазақтың даңқты перзенті Бауыр­жан Момышұлына Кеңес Одағы­ның Батыры атағы берілді... Бүгін Бауыржан Момышұлының 100 жылдығына арналған салтанат­ты жиынға қатысушыларға Елба­сы­мыз арнайы құттықтауын жолдады. Осыны оқып беруге рұқсат етіңіздер. “Ардақты әлеумет! Баршаңызды қазақ халқының біртуар батыр ұлы, қаһарман қолбасшы, жауынгер жазушы Бауыржан Момышұлының туғанына 100 жыл толуы мерей­тойы­­мен шын жүректен құттық­таймын! Бауыржан Момышұлы – өшпес ерлігімен, азаматтық дара қалпымен, ұлтжандылығымен, на­мыс­тылығымен халқымыздың ор­ынды мақтанышына айналған ұлы тұлға. Оның есімі ерлік пен өрліктің символы ретінде халқы­мыздың жү­регінде мәңгі сақталады. Осыдан 20 жыл бұрын менің тікелей арала­суым­мен тарихи әділеттілік қалпына келтіріліп, оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілген болатын. Біз жас ұрпаққа батыр Бауыржанның кесек тұлғасын үлгі етіп, оның өнегелі өмірін ұлттық патриоттық тәрбиенің өзегі ретінде насихаттап отыруға тиіспіз. Тәуел­сіздігімізді ба­янды етіп, мемлекет­тігімізді нығай­ту үшін де батыр мұрасының тағылымы ерекше мол екендігі сөзсіз. Бүгінде елімізде оның есімін ұмытпау мақсатында ауқымды істер атқарылуда. Астанамызда Бауыржан Момышұлы атындағы жаңа саябақ ашылды. Елорданың ең үлкен даңғылдарының біріне батыр­дың есімі берілді. Еңселі ескерткіші орнатылды. Қаһарман қаламгердің 30 томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Осындай тағылымды игі шаралар алдағы уақытта жал­ға­сын таба береді деп сенеміз. Батыр­дың рухы баршаңызды қолдап жүр­сін! Той тойға ұлассын!

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ.

Астана. Ақ­орда”. Тәңіртаудың баурайындағы сұлу белеске қоныс тепкен батыр атын­дағы ауылға жиналған көпшілік алдында Ердің ерлік ісі мен Елба­сы­ның елдік ісі жөнінде осылай тол­ғанған Мәдениет министріне батыр тойына жиналған жұрт риза болды. Той бағдарламасының ұзын-ырғасынан тік мінезді, тура тілді маңғаз перзенттің “Елсіз ер бола ма, жұртсыз жігіт бола ма”, “Ел дегенде езіліп, жұрт дегенде жұмылып қыз­мет ет”, “Қайратыңа әдісіңді жолдас ет, әді­сіңе ақы­лыңды жолдас ет” деген өсиетіне адал­­дық, өне­­гесіне ұқыпты­лық аңға­рылып тұр­ды. Бұдан кей­ін сөз алған сенатор Ө.Байгелди Се­нат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқа­ев­­­тың, ал Мем­ле­кет­тік хат­шы хат­шы­лы­ғы­ның хат­шысы Қ.Айт­бай АҚШ-та мем­ле­­кет­тік­ ма­ңыз­ды ­са­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­пар­­­мен жүрген Мем­­­­ле­­кет­тік хат­­шы – Сырт­­­қы істер министрі Қ.Сау­­­­да­бев­тың құттық­тауларын об­лыс әкіміне табыс етіп, ба­тыр мұра­жай­ына қою­ға тілек білдірді. Бесін ауа той қо­нақ­­та­ры Та­раз қала­сы­ның ба­тыс бет­кейіндегі Бау­­­­ыр­жан Мо­мыш­ұлы ат­ын­дағы иппо­дром­ға қа­рай ағыл­ған. Мұн­­да ұлт­тық ат спорты ой­ын­­да­ры – бәй­ге, көк­пар жос­пар­ланған-ды. Сонымен, ұшқыр бәй­геге 8 ат қатысып, 2800 метр­лік қысқа қа­шық­­тық­та Кереку­ден жеткен жүй­рік бірінші келді. Құнан бәйгеге 44 жүй­рік қатыс­тырылып, Қызыл­ор­да об­лысы, Шие­лі ауданынан кел­ген О. Бай­ділдаевтың аты ша­шасына шаң жұқтырмас жүйрік екенін танытты. Шабандоздардың естерін­де жүрсін, ұшқан ұясындағы ата-аналары бо­лашақ батыр Бау­кеңді бала кезінде “Шаң тимес” деп атай­ды екен. Тоқ бәйгеде 38 тұлпар бақ сынап, Алма­­ты облысының “Жай­сер” атты жүй­рігі топ алдынан кө­рін­се, аламан бәйгеге қатысқан 41 тұл­пардың іші­нен Шығыс Қа­зақ­стан облысының Таскескен ауы­лы­ның “Ізбасар” ат­ты жүйрігі алдына қара салдырмай, бәйге сызығын бірінші болып өт­кен. Бірінші орын алған бәйге ие­леріне тиісінше ақшалай сыйлықтар және “Жи­гули”, “Нива”, “Джип” автокөлік­тері тапсырылды. Бәйге барысында, әлбетте, тұл­пар иелері тарапынан дау-дамай да бол­май қалған жоқ, бірақ той иелері әділ­діктің ақ жолынан аттамай, бәй­геден түсірілген бейнематериал көмегіне жү­гіну арқылы қай аттың бірінші кел­генін дәл айтып берді. Той қызығын көкпар мен ауда­рыс­пақ та қыздырып, жиналғандарды бір желпінтіп тастаған. Халқымызда “Тойдың болға­ны­нан боладысы қызық” деген сөз бар. Сонымен, батыр мерейтойына жыл басында жасалған дайындық мәре­сіне жетіп, ол баршаны “бә­ре­­келді” дегізген жақсы нәтиже­мен аяқ­талды. Оған тойға жи­налған ха­лық куә болса, естіген ел риза болды. * * * Батыр мерейтойы ойдағыдай өт­кеннен кейін, осы той қонақ­тарының бірі, “Егемен Қазақстан” респуб­ликалық газеті” акционерлік қоғамы президенті Сауытбек Абдрахманов Жамбыл облысының әкімі Қанат Бо­зымбаевпен кездесіп, той тағылымы мен той қарсаңында қарапайым халық үшін атқарылған жұмыстарға риза­шы­лығын жеткізе келіп, баспасөзге жа­зылу науқанына байланысты ұсыныс­тары мен тілектерін ортаға салды. Егемен елдің сара саясаты мен дара бағытын талмай жазып келе жатқан ата басылымның басты мақ­­саты – елдің тату-тәтті бірлігі мен халықтың берекелі тірлігі. Тәуел­сіздіктің тұғырлы болуы да алдымен осы екеуіне байланысты. Ел тәуелсіздік алғалы бері Жам­­был облысындағы газет таралымы жыл сайын өсіп келеді. Былтыр 17 мыңнан асты. Сондықтан С. Абд­рахманов биылғы меже Жамбыл өңі­рінде одан артық болмаса, кем бол­­мауға тиіс, дей келіп, Пре­зидент саясатының рухани ұй­ытқысы бо­лып отырған басылымға қамқорлық жасауға ша­қыр­ды. Облыс әкімі Қ.Бо­зымбаев ата басылымның   Жам­­был облы­сындағы таралымы жыл­­дағыдан жоғары боларына сендірді. Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ, Жамбыл облысы.