Отыздың ортасындағы – отандасымыз

Түркиядағы Қожанасыр халық­ара­лық көрмесінің 30 жылдық мерей­тойына шақырылған ең таңдаулы отыз адамның ішінде Орталық Азия­дан “Егемен Қазақстан” газетінің суретшісі Айдарбек Ғазизұлының болуы әріптесіміздің карикатура өнеріндегі талай жылғы еңбегінің жемісі һәм қылқалам туындыларын әлемдік деңгейде танытудың айқын бір көрінісі десек, қателеспейміз. Құдай-тағала адам баласының болмысын бір-біріне мүлде ұқсатпай, түрін, тілін, мінезін мейлінше әр түрлі етіп жаратқан ғой. Соның ішіндегі өзіне ылғи да құрметпен ізет тұтқызып, кісіні сыйластық сызығынан асырмай­тын жандарға зерде-зейінің ай­рық­ша бұрылады. Ондайлар тау қопарып таста­ғанмен бара-бар толайым жұ­мыс тындырғанмен, жұртқа өзін өзгеден зор көрсетіп, биіктен табылуды мақсат тұт­пай­ды. Асығып-аптығып еш­кімнің алдына түсіп те кетіп жатпайды. “Көппен көрген – ұлы тойды” тіршілік аспабы­ның айнадай са­зы­на айналды­рып, тағдырдың та­быс-сыйы­на тасымай, тағылық­тың таба­нында жасымай, сырлы әуен­нің сыңғырына құлақ түре жұм­бақ күй кешеді. Мұндай жан­дар­ды көбіне тым алыс­тағы жұл­дыздардың арасынан табатынбыз. Сөйтсек, біздер кейде өзімізбен қоян-қолтық жұмыс істеп жүрген әріптестердің жан жамалына кө­кі­рек жанарын салуды жады­мыз­дан шығарып алып жататын көрінеміз. Газеттің әдеттегі лездемесінде секретариатта қызмет істейтін су­рет­ші Айдарбек Ғазизұлы көрін­бей қалды. Арада бір апта уақыт өткенде барып “Айдарбек Түр­кия­ға іссапармен кетті” деген то­сын жаңалыққа елең етісе қал­ған­быз. Айына бір рет, онда да бөл­ме­мізге тек кезекшілігіміздің кезі келіп қалғанын ғана айтуға кіре­тін Айдарбектің басқа уақытта қан­дай шығармашылық жұмыс­тар­мен айналысатынынан әріп­тес­тері мүлде бейхабар болып шық­тық. Болгарияның Габрово қаласында Әзіл-оспақ және сатира үйі бар екенін, жыл сайын мұнда халықаралық әзіл-оспақ фестивалі өтіп тұратынын, ең бас­тысы сондағы әзіл-оспақ және са­тира музейі қорында біздің әріп­тесіміздің үш таңдаулы еңбегі сақ­таулы екенін алғаш рет есті­генде, бір жағынан мерейленсек, екінші жағынан талай жылдан бірге қызмет істеп жүрген сурет­шінің әлемдік карикатурашылар арасындағы осыншама танымал­ды­ғын білмегеніміз үшін іштей қы­сылғанымыз тағы рас. “Балықшы мен аңшы” тақырыбы бойынша Венгрияда өткен карикатура­шы­лар байқауында жүлделі орынға ие болса, Босния Герцогиняда шығатын “Носорог” халықаралық әзіл-сықақ және карикатура жур­налы ұйымдастырған “Саясат және саясаткер” тақырыбындағы бәйгеде он бірінші орынға табан тіреуі, Алманиядағы “Арақ-ша­рап” тақырыбына салынған кари­катуралық шығармалар байқау­ынд­а ерекше қырынан еленуі, екі жыл бұрын Бакуде жарық көрген әлемнің танымал карикатура­шы­ла­ры каталогында қазақтың қара­пайым бір баласының суреті мен Қазақ елі туралы хабардың қатар жариялануы, сондай-ақ Корея, Чехия, Италия сияқты тағы да басқа бірталай елдердің өнер до­да­ларынан шет қалмауы онсыз да күнделікті газет ісінен қолы боса­майтын суретшінің еңбекқор­лы­ғымен қатар болмысындағы ең басты қасиетті аша түскендей. Жұртты езу тартқыза отырып, ел­дің көкейіндегі өткір мәселелерді қылқаламымен түйреп-түйреп, түйдек-түйдек туындылар жазып тастапты көп сөйлемейтін біздің Айдарбек. “Неге бұл жігіт той-до­ма­лақтың ішінен көп көріне бермейді?” дейтінбіз оқта-текте жұрттан оқшау мінезіне қайран қалып. Мұндайда өнер адамының қиялы қай қияда самғап ұшып жүретінін сезе бермейтін сияқ­ты­мыз. Сірә, осынау толайым табыс суретшінің өзімен-өзі оңаша қа­лып, терең оймен тебіренген сәт­терінде өрілген-ау деп топ­шылаймыз. Оның және өзгелердей бір нәрсеге даурығып, дауласып, пі­кір таластырып жатқан кезін көр­мейсіз. Қашан көрсең бір қалып­тан айнымайтын, сабырлы, үнсіз кейпі суретші табиғатына ғана тән болмысты боямасыз жеткіз­ген­дей. Неге сөйлейді? Суреттері сайрап тұрғанда. Ол өзінің ой-бай­­ламын карикатура тілімен баян­­дайды. Бүгінгі қоғамның түйт­­кілдері мен көлеңкелі көрі­ністерін білгісі келген адам су­рет­ші Айдарбектің шеберханасын бір тамашалап шықса, көп нәрсеге қанығарына күмәніміз жоқ. Ол ұсақ-түйек жәйттерді жеңіл әуен­мен кестелей салуға әуестенбеген, бүкіл адамзат баласын алаңдатқан ауқымды тақырыптарға ой тол­ғай­ды. Әжуалай отырып, мыс­қыл­мен мың сан тақырыпқа қалам тербейді. Сонау Түркиядан Қожа­на­сыр халықаралық көрмесінің оны іссапардың барлық шығы­нын өздері төлеп шақыруы жай оқиға емес. Орталық Азия елде­рінен мәртебелі қонақтардың арасында жалғыз бір өзінің ғана болуы мұндай олжа кез келгеннің қанжығасында кете бермейтінін аңғартады. Мұнан әрмен қарайғы әңгімені Айдарбек Ғазизұлының өзімен жолығып, жалғастыруды жөн көрдік. – Қожанасыр халықаралық көрмесіне қай елдерден кари­ка­турашылар қатысты, бас-аяғы қан­ша адам болдыңыздар? – деп ә, дегеннен сұрақты шараның дең­гейін шамалап алуға бұр­ғанбыз. – Халықаралық көрменің алғаш 1974 жылы тұсауы кесілсе, содан бері жылына 40-50 елден 400-ге жуық карикатурашы қа­ты­сатын әлемдегі ең ірі шара Түр­кия­ның Ыстамбұл қаласында өтеді. Осы көрмеге 2006 жылы Л.Толс­тойдың “Соғыс және бей­біт­ші­лік” шығармасы негізінде салған ка­рикатурамды жолдаған бола­тын­мын. Әлем­­нің ай­ту­лы кари­ка­ту­ра­шылары ке­ліп төрелік ететін бай­қау­да менің ең­бе­гіме ерекше баға берілген болатын. Ко­мис­сия мүше­ле­рінің шеші­мімен 1974-2010 жылдарда көрмеге келіп түс­кен жұ­мыс­тарды сұрыптай келе, олардың арасынан 660 адамның еңбегі арнайы каталог­қа енсе, ал мына шараға солардың ішінен 30 адам­ды іріктеп ша­қы­р­ып отыр. Мұн­дай құрмет­ке ие болу, әри­не, суретші үшін үлкен жетістік деп білемін, – дейді ол түбі бір түркі жұртынан алған әсерін қысқаша түйіндеп. – Атақты адамдардан кімдерді кездестірдіңіз? – дейміз арғы ойын алаңсыз қаузап. – Сырттай еңбектеріне қы­зы­ға құмартатын ресейлік Игорь Смирнов, украиналық Владимир Казаневский, әзірбайжандық Байрам Гаджизаде, италиялық Александр Гатто, ирандық Рахим Баггал, түркиялық Тан Орал мен Мұхидин Көроғлы сынды әлем таныған карикатурашылармен басымыз осылай тоғысады деп бұрын үш ұйықтасам түсіме кір­мепті. Олармен жақын сырласып, өз саламыздың сан алуан қыры­нан тұшымды әңгіме-дүкен құр­дық. Бұл ретте мен әлемнің әр шалғайынан карикатура саң­лақ­та­ры­ның басын қосып, бір-бірімен етене танысуға, келешек ойлары­мен бөлісуге жан-жақты мүм­кін­дік туғызған түркі бауырларға ал­ғы­сымды айтқым келеді. Себебі, бүгінгідей әлемдік қаржылық дағдарыс алға көбірек тартылып отырған заманда қиындыққа қа­рамастан осындай түрлі мәдени шаралардан тұратын көрме ұйымдастыру үшін ең әуелі батыл шешім жасай білу қажет. Түркия үкіметіне қоса елдің қалталы азаматтарына дейін бұл көрме дегенде аяқтарынан тік тұрып, қызмет көрсететінін ұқтық. Мә­се­лен, келген қонақтарға жұм­салатын қаржыны түгел осындағы Рахми Коч деген дәулетті адам көтеріп алғанын білдік, – дейді дәстүрге берік елдің өнер мен мә­дениетке қалай қолдау көрсе­тетініне көз жеткізіп. – “Тойдан – тобықтай” де­ген­дей, түрік бауырлар мұндайда қонағына қалай сый-сияпат көр­сетеді екен? – деп көрмеге көңіл бұра сұрақ қойдық. – Мерекені ұйымдастырушы Метин Пекер мырза біздің осы кісімен жақынырақ танысуы­мызға мұрындық болды. Коч мырза кездесу кешіне қатысты. Мұндай қолайлы сәтті суретшілер қалт жібере ме? Смирнов табан астында қалам, қағазын суырып алды да, демеушінің қыр соңынан қалмай, бірде оң жағынан, енді бірде сол қапталынан білдірмей әп-сәтте достық шаржын салып тастады. Мұны Кочқа тарту етуді де ұмытпады. Сол-ақ екен, Коч та қарап қалмай Смирновтан қойын дәптерін бере тұруын сұрады. Бас-аяғы бір үш минөтке жетер-жетпес уақытта достық әзілмен салынған Смирновтың да сұлбасы дайын болды. Міне, ғажап! Бізде біреулер өнерге демеушілікті әй­теуір бір атын шығарып қалу үшін жасап жатқандай болып көрі­неді. Ал, мынадай жәйт қай­талана бермейді. Ендеше, мұнда өнерге демеушілікті кездейсоқ бі­реулер келіп жасамайды. Тікелей соған қатысы бар кәсіби білімді адамдар қолдау көрсететінін бір Кочтың өзі дәлелдеп берді. Ра­сында карикатурадан хабары болмаса мына шараның өзі мұн­шалық терең, мазмұнды өтпес еді ғой. Оның Турхан Сельчук есімді түріктің классик карикатура­шы­сына құрмет көрсетіп, оның аль­бом-жинағын не үшін шығар­ғанын, жеке көрмесін ұйым­дас­тыру себебін осындай көріністен кейін кім ұқпауы мүмкін? Мұндай көңілді сәттен кейін Коч бәрімізге өзінің достық рәуіштегі суретін салуға рұқсатын берді. Отыз суретші отыз жақтан жамырап жатырмыз. Бейнебір шеберлік класын өткізгендей жа­нымыз марқайды. Әріптестермен болған әңгімеге не жетсін, шір­кін? Бұл көп жылға рухани азық болды. Ол – бір. Екіншіден, Коч мырза Турхан Сельчуктің альбом-жинағын өз қолымен табыс етті. Бірінші, Смирновқа сыйлығын табыстады. Екінші, Казаневский шықты. Сосын италиялық Гат­то­ны шақырды, босниялық суретші де еленген. Кенет тағы кім бар деп сұрады-ау деймін, Коч жанында тұрған Метин Пекерге бұрылғанда, ол құлағына әлденені сыбырлай қойды. Шамамда мына жақта түбі бір түркі жұртынан өзіміздің бауырмал Қазақ елінің суретшісі тұр деген болуы керек деп топшыладым. Айрықша жылылықпен келіп қолымды қысып, альбом-жинақты ұстатты. Осыдан артық тағы қандай сый болушы еді?– деп ол әдеттегідей әдебіне көшкен. – Тағы қандай өнегелерді өмірлік үлгі етуге болады? – дей­міз әріптестің әңгімесін қызыға тыңдап. – Сосын Ыстамбұл көшеле­рін­де сурет салдық. Кемемен теңіз­де жүзіп келе жатып қиялға ерік бер­ген қызықты тұстар қайталанбас, сірә. Кемеге қатысты түрлі тақы­рыптағы дүниелер адамның ар­ман-аңсарын айна-қатесіз баян­дап тұрды. Бір байқағаным, мұнда суреттің қай түрі де қатты өр­кен­деген. Мультфильмге бейімделген оқушылардың көркемсурет мекте­біне бас сұқтық. Олар бізге сол жерде салған суреттерін сыйлады. Біздің қолымыздан арнайы сер­ти­фикат алды. Ұлы мұраттар дәл осы балғын ортада бастау алаты­нына көзіміз анық жетті, – деп ол өнердің қайнар көзі мөлдір бастаулардан басталатынын алға тартқан. – Отыз елдің кари­ка­ту­рашылары жиылып, ортақ қандай ойға келдіңіздер? – дедік сөз соңында. – Карикатура адамдарды бір-бірімен араздастырмайды, кері­сін­­ше, халықтарды жалғас­ты­ра­тын алтын көпір сияқты. Оған аударманың қажеті жоқ. Оның тілі – біреу. Ортақ тілде сөйлей­тін суреттің ешкімге жаттығы жоқ. Ха­лықаралық карикатура көрмесінің бәріміздің ойымыздан шығу себебі содан болса керек, – деген ол әңгімесін кәсібімен сабақтастырып. Расында, зейінмен зерделесек, карикатура жанрын жандандырып жатқан елдер өскен жұрттың өне­гесін көрсетуде. Ал, бізде бұл сала кенже қалыңқырап қойған­дай кө­рі­нетін. Мұнымыз жаңсақ­тау бо­лар. Әлемдік деңгейдегі көрмеге өзге елдер қазақтың баласын құр­меттеп шақырып жатса, бұл жанр­дың шамы­ның әлі жанып тұрғаны ғой. Сол шамның жа­ры­ғы төңірегіне жайыла түс­се деген тілек қой біз­дікі. Қарашаш ТОҚСАНБАЙ.