Каспий мәртебесін айқындау

Кеше Президент Нұрсұлтан Назарбаев Атырау облысындағы жұмыс сапарынан соң Әзірбайжан Республикасының астанасы Бакуге ұшып келді. Елбасы мұнда Каспий жағалауы мемлекеттері басшыларының үшінші саммитіне қатысты.

Бұл мәселеде Қазақстан ұсынысы қолдау тапты

Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтау КСРО құлап, оның бойында орналасқан Ресейден басқа Қазақстан, Әзір­байжан, Түркіменстан республика­ла­ры өздерінің тәуелсіздігін алғаннан бері күн тәртібінен түспей келеді. Бұрын оның мәртебесі теңіз жағасында орналасқан КСРО мен Иран сияқты елдердің ара­сында соңғы рет 1935 және 1940 жылдары қол қойылған келісім-шарттардың негі­зінде анықталып, екі мемлекет теңізді пай­далануда тең және айрықша құқылы болып келген. Енді теңіз жағасында бес тәуелсіз мемлекет пайда болды. Сон­дықтан бұрынғы келісім-шартты қайтадан қарап, жаңадан туындаған жағдайға сәй­кес теңіздің құқықтық мәртебесін анық­тау қажет болып отыр. Бұл қазір өте күр­делі және өте көреген дипломатиялық ше­берлікті талап ететін проблемаға айналған мәселе. Өйткені, Каспий теңізі қазір энер­горесурстардың түпсіз көзі ретінде де жа­ғалаудағы елдердің өзіне деген мүдделі­лігін бұрынғыдан да гөрі тереңдете түсті. Ресейдің “Каспий теңізі ынтымақтас­ты­ғы” атты ғылыми-зерттеу институтының мә­ліметтеріне қарағанда, Каспий теңізін­дегі әзірге анықталған мұнай қоры 5,1 млрд. тоннаны, ал газ қоры 8 трлн. текше метрді құрап отыр. Оптимистік болжам­дарға қарағанда Каспийден шығарылатын мұнайдың жалпы көлемі 2015 жылы күніне 2-4 млн. баррельге жетеді екен. Қазақстан талас аймақтар мен кен орындарын бөлуде Ресеймен келісімдерге келді. Әзірбайжан мен Түркіменстан ара­сында да шешілмеген проблемалар көп, екі елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссиясы қызу жұмыс істеп жатқанымен, мүдделер қай­шы­лығы толығымен еңсерілер емес. Көп­теген сарапшылар Иран үшін Каспий проб­лема­сы басымдыққа ие емес дегені­мен, бұл ел де теңіз мұнайын саудалау бағы­тындағы жұ­мыстарын ұлғайтуға түрлі әрекет етіп жа­тыр. Соның ішінде осы ба­ғытта Қазақстан және Ресей Федерация­сы­мен ынтымақ­тастықты тереңдете түсуге ұмтылуда. Құқықтық мәртебені анықтауда теңіз бойындағы мемлекеттердің бәрі де өздері­нің мүдделеріне барынша сәйкес келетін жобаларды ұсынып келеді, бірақ біреудің мүддесін көздеген жоба екінші, кейде үшін­ші, төртінші жақтардың мүддесіне қайшы келіп, мәселе тұйыққа тіреліп тұр. Бірақ осы кезде теңіздегі энергоресурс­тар­ды өндіру және басқа да амалдардың әсері­нен оның экологиясына келетін залал су қоймасының өздігінен, табиғи жол­мен тазалану және жаңару күшіне ырық бермей, шектен тыс көбейіп бара­ды. Оны және барлық тараптар атсалыс­па­са бір жақ немесе екі, үш жақ өз күші­мен залалсыздандыра да алмайды. Ал оның барлық құрлыққа қасіретін тигізетін үлкен табиғат апатына айналуы да ғажап емес. Сондықтан Каспий теңізінің құ­қықтық мәртебесінің тезірек анықталуына  әлем жұртшылығы көз тігіп отыр десек, артық айтқандық емес. Теңіздің құқықтық мәртебесін анық­тау жөніндегі алғашқы саммит 2002 жылы Ашғабад қаласында болған. Онда бәлен­дей үлкен келісімге қол жеткізілген жоқ. Сон­дықтан келесі саммитті 2003 жылы Иран астанасы Теһранда өткізу белгілен­ген. Бірақ бұл кездесу түрлі себептермен кейінге қал­дырыла беріп, ақыры 2007 жылы ғана өт­кізілді. Онда бес тарап Каспий­дің құқықтық мәртебесін анықтау жөніндегі конвенцияны әзірлеуде жал­пыға ортақ қадамдар жасау жөніндегі дек­ла­рацияға қол қойған болатын. Енді міне, көп үміт күттірген үшінші саммит те өз жұмысын бастады. Оның жұмысын қарсы алушы жақтың бас­шысы ретінде Әзірбайжан Республика­сы­ның Президенті Ильхам Әлиев ашып, жүргізіп отырды. Ол өзінің сөзін әріп­тес­терін ежелгі әзірбайжан жерінде қарсы алып отырғанына қуанышты екенін жет­кізуден бастады. Одан кейін теңіз мәрте­бесі туралы өз елінің позициясын жет­кіз­ді. Каспий теңізін ынтымақтастық ала­ңына айналдыруға біз мүдделіміз, деді ол. Екінші болып сөзді орыс әліпбиіндегі ор­нына сәйкес Иран Ислам Республика­сы­ның Президенті Махмуд Ахмадинежад алды. Ол да теңіздің құқықтық мәртебесін анықтау туралы өз елінің нақты ұстаным­дарын айтып берді. Үшінші болып сөйлеген Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің сө­зінде Каспий жағалауы елдеріне қатыс­ты барлық мәселелердің толық және тұ­тастай шешілуіне мән беретінін атап өтті. Бұл жердегі ең басты мәселе, Каспийдің құқықтық мәртебесінің түпкілікті анық­талуына тығыз байланысты болып тұр­ғаны баршамызға түсінікті, деді ол. Одан әрі Президент Каспийдің маңызы көмір­сутегі ресурстарының мол қоры және бе­кіре тұқымдас балық түрлерінің көпті­гі­мен ғана сипатталмайды. Өз жағалауында сан түрлі халықтың басын қосып, олар­дың тамағын асырап, өсіп-өнуіне жағдай туғызған қарт Каспий мыңдаған жылдар бойы достық пен тұрақтылық теңізі бо­лып келгенін де ұмытпайық, деді. Осыдан әрі Елбасы Теһранда болған екінші сам­мит­тің маңызына тоқталды. Осы саммит Каспийге қатысты мәселелерді шешуде бесжақты ынтымақтастықтың әлеуеті зор екенін көрсетті. Онда біз барлық түйткілдерді де бейбіт жолмен, сындарлы түсіністік рухында және өзара келісім негізінде шешуге болатынын бүкіл әлемге көрсете алдық, деп атап өтті. Одан әрі Елбасы саммиттер арасын­да­ғы ауқымды жұмыстарды еске алды. Соның ішінде 2008 жылғы қазанда Ресейдің Астрахан қаласында болған Каспий жағалауы мемлекеттерінің Бірінші үкіметаралық экономикалық конферен­ция­сы жұмысының жемісті болғанын айтып, онда теңіздегі қауіпсіздік бойынша ынтымақтастық келісімінің жобасы әзір­ленгенін, сонымен қатар су қоймасының ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік кон­венцияға қосымша хаттамалар дайын­дал­ғанын ауызға алды. Ал, биыл Қазақ­стан­да уағдаласушы тараптардың осы мәселе бойынша үшінші конференциясы өткізіледі. Осы конференцияда дайындал­ған төрт қосымша хаттаманың тым бол­маса екеуіне қол қойылады деп үміт­тене­міз. Ал теңіздің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны әзірлеу жөніндегі сыртқы істер министрліктеріндегі Арнайы жұмыс тобының қызметін жетілдіру ту­ралы айтатын болсақ, оның отырыстарын жылына кем дегенде бес рет өткізу туралы тапсырма беруді ұсынамын дей келіп, осы қатардағы ойын қазақстандықтардың каспийлік әріптестері ұсынған барлық іс-шараларға да қатысуға дайын екенін айтумен түйіндеді. Одан әрі Каспий мәселесіндегі қа­зақ­стандықтарды қатты толғандырып жүрген мәселеге тоқталды. Ол бекіре балықтар­дың азайып бара жатқандығы туралы ба­рынша өзекті мәселе еді. Осыны ескеріп Қазақстан жағы оны аулауға уақытша бесжақты мораторий енгізуді ұсынады, деді ол. Бұл шешім бекіре тұқымдас балықтардың санын қалпына келтіріп, оның болашақ ұрпақ үшін сақталуына мүмкіндік берер еді. Сонымен қатар, Елбасы Каспий биоресурсын пайдалану, қорғау және оны қалпына келтіру, бра­коньер­лікпен күресу бойынша ынтымақ­тастықты ғылыми негізделген бесжақты келісім-шартқа қол қою арқылы заң жүзінде ресімдеуді ұсынды. Ал теңіз түбін бөлісу, құрлықтағы мемлекеттердің транзиті, су асты кабель­дері мен құбырларын тарту сияқты қа­зақстандықтардың жаппай мойындалған халықаралық тәжірибеге сүйеніп жасалған ұстанымы тұрақты екенін және ол ешкімнің мүддесіне де қайшы емес екенін айта келіп, әріптестерін келіссөздер бары­сын­да айтылған мәселелерді оң шешуде сындарлылық пен саяси ерік-жігер танытуға шақырды. Каспий жағалауы ха­лықтары арасындағы жемісті ықпалдас­тық­тың достық рухында нығаюы біздің елдеріміздің өңірлік ынтымақтастығын жаңа белестерге шығаратынына сенімді­мін, деді Елбасы кіріспе сөзінің соңында. Өз кезегінде сөйлеген Ресей Федера­циясының Президенті Дмитрий Медведев ынтымақтастыққа дайын екендігін білдіре отырып, теңіз түбі арқылы тартылатын мұнай құбырларын салудың апат қаупі зор екенін ауызға алды. Ал Каспийдің құқықтық мәртебесін тезірек анықтауға біз жауаптымыз, оны өзіміз шешпесек өзгелердің араласқысы келері сөзсіз, деді ол. Сондықтан қазіргідей үш жылда емес, жыл сайын кездесіп тұруымыз керек. Түр­кіменстан Президенті Гурбангулы Бер­дымухаммедов те теңіз мәртебесі туралы өз жағының ұстанымын жеткізді. Соның ішінде теңіз түбі арқылы тартылатын мұнай құбырларының салынуына қатты мүдделі екендіктерін айтты, бірақ бұл іс барлық қауіпсіздік шараларын сақтап жүргізілуі керек, деді ол. Сонымен қатар, ол теңіздің экологиясын жақсартуға байланысты әріптестерінің ұсыныстарын қолдайтынын білдірді. Осыдан кейін пленарлық отырыс жабық есік жағдайында жалғасты. Тым ұзаққа созылған отырыс аяқталған соң қорытынды құжаттарға қол қою рәсімі бол­ды. Атап айтқанда, онда Каспий жаға­лауы мемлекеттері басшылары теңіздегі қауіпсіздік мәселесі бойынша ынтымақ­тас­тық жөніндегі келісімге, Әзірбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей және Түркіменстан президенттері Бірлескен мә­лімдемеге қол қойды.  Қазақстан үшін ең маңыздысы Нұрсұлтан Әбішұлының бекіре балыққа қатысты ұсынысы ар­наулы хаттамалық шешіммен қабылдан­ғаны болды. Атап айтқанда, саммитке қатысушы тараптар тиісті ведомстволарға үш айлық мерзімде Каспий теңізінің бе­кіре балығын аулауға бес жыл мораторий жариялаудың тетіктері туралы ұсыныс дайындау туралы тапсырма берілгенін жария етті. Сондай ақ, тиісті ведом­ство­ларға жағалаудан 24-25 миль қашық­тық­тағы кеңістікті қамтуды басшылыққа алып, үш айдың ішінде теңіз бойындағы елдердің ұлттық меншігіндегі аймағының көлемін келісу туралы тапсырма берілгені белгілі болды. Бұл да Қазақстанның бұ­рын жасаған ұсынысы болатын. Сөйтіп, бұл жолы да Қазақстан­ның ұсыныстары әріптестер тарапынан қолдау тапты. Қол қою рәсімінен соң президенттер бірлескен баспасөз мәслихатын өткізді. Онда бірінші болып сөйлеген Ильхам Әлиев тараптар арасында келісімге кел­мейтін қиын түйіндер жоқ екенін айта оты­рып, бүгінгі саммиттен кейін біздің елдеріміздің арасындағы ынтымақ­тас­тықтардың жаңа кезеңі басталды, деді. Иран Ислам Республикасының Прези­денті М.Ахмадинежад Каспий бойы ел­дерінің негізінен үш ерекшелігін айтты. Олар біздің мәдениетіміздің, тарихымыз­дың ұқсастығы, аймақтың ерекше бай­лығы дей келіп, өз сөзін осындай болған соң да біздің ынтымақтастығымыз тығыз болуы керек деп түйіндеді. Үшінші болып сөйлеген Нұрсұлтан Назарбаев саммиттің сәтті өткенін айта келіп, жоғары деңгейдегі мұндай кездесулер Каспий теңізінің құқық­тық мәртебесін анықтауға және осы та­раптағы келіссөздердің белсендірек жүр­гізілуіне жаңа серпін беретінін атап өтті. Одан әрі саммитті ұтымды ұйымдастыр­ға­ны үшін қарсы алушы жаққа ризашылы­ғын білдірді. Саммит барысында біз те­ңіздің құқықтық режімі жөніндегі өз елде­ріміздің әлі келісілмеген позицияларын да білдірдік және көптеген мәселелерді шешу бойынша өзіміздің ұсыныстарымызды айттық. Соның ішінде теңіздің биоресурс­тарын пайдалану, қорғау және өсіру мәсе­лелеріне қатты көңіл бөлдік дей келіп, сөзі­нің соңында Нұрсұлтан Назарбаев Каспий теңізінің көршілес бес ел халықтарының тұрмысы үшін аса маңызды рөл атқараты­нын атап өтті. Теңіздің құқықтық мәртебе­сінің әлі күнге шешілмеуі әрқайсымызға да өзіндік проблема тудырады. Сондықтан да біз жағалаудағы елдердің болашақтағы қа­рым-қатынастарын нығайтатын құқықтық мәртебе туралы конвенцияны дайындау про­цесінің белсенді жүргізіліп, тезірек дайын етілуін тілейміз. Бүгін біз кон­вен­цияға қол қойылуы керектігін бірауыздан мойындадық. Енді ирандық әріптесіміз М.Ахмадинежадтың ұсынысы бойынша Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы конвенция бір жылда дайындалатындығы жөнінде тиісті ведомстволарға тапсырма бердік, деді Қазақстан басшысы. Ресей Президенті Д.Медведев пен Түр­кіменстан Президенті Г.Бердымухаммедов те сам­­миттің табысты өткенін атап өтті. Д.Медве­дев шекараны делимитациялау ісі аяқталған соң теңіздің құқықтық мәрте­бесін анықтау да қиын болмасын ескертті. Біз енді осындай саммитке жылына кем дегенде бір рет жина­ла­тын болдық, деді ол. Осының өзі біздің ын­ты­мақтас­тығымыздың арта түскенін көрсетеді. Саммит жұмысының барысында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Әзірбайжан Респуб­ликасының Президенті Ильхам Әлиевпен, Ресей Федерациясының Президенті Дмитрий Медведевпен және Иран Ислам Республика­сының Президенті Махмуд Ахмадинежадпен кездесіп, екіжақты қарым-қатынастардың кей­бір мәселелері жөнінде әңгімелесті. Сонымен қатар, ЕҚЫҰ-ның Астана саммиті туралы да пікірлер алмасылды. Сөйтіп, Каспий жағалауы мемлекеттері басшыларының Баку саммиті нақты мәселелерді шешуге қол жеткізген табысты жиын болды. Жақсыбай САМРАТ – Бакуден. Суреттерді түсіргендер С.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ.