Өркениет өлшемінің өзегі ғана ғылымның көкжиегін кеңейтеді

Жақында Білім және ғылым министрлігінде ғылымды дамытудың бүгіні мен болашағына арналған мәжіліс болды. Оған төрағалық жасаған министр Бақытжан Жұмағұлов қатысушылардың ғылымның ең өзекті мәселелерін бүкпесіз, ашық және жан-жақты талқылауға мүмкіндік берді. Президент Нұрсұлтан Назар­баев еліміздің алдына диверси­фи­кациялы, берік және ин­нова­ция­лық экономика құру туралы страте­гиялық маңызды міндеттер қойды. Оның негізгі бөлігіне нәтижелі және тиімді ұлттық инновациялық жүйе ретінде қызмет ететін жаңа ғылыми орталықтар енуі тиіс. Сон­дай-ақ, жаңа ғылыми-техноло­гия­лық деңгейге көтерілу үшін жаңа технологиялар мен әлемдік тәжірибені меңгеруіміз қажет. Жоғары білім мен ғылымның зияткерлік пен материалдық-тех­ни­калық жиынтық қорларының бі­рігуі, ең алдымен, еліміздің ғылы­ми-техникалық әлеуетінің дамуына және тиімді қолданысқа қол жет­кізуге, ғы­лы­ми мектептер мен ғы­лыми-педагогикалық ұжымдардың берік қалыптасуына алып ке­леді. Жоғары дәрежелі ғылыми қызмет­кер­лер­ді дайындаудағы ескі жүйе өмір тала­бы­нан алшақтап қалды. Сонымен қатар, шет­ел­дік әріп­тестермен салыстырғанда Қазақ­стан ғалымдарының әлемде жарық көрген жұмыстары саны айтар­лықтай аз. Дегенмен, бөлінетін қаражаттың аздығына қарамастан, соңғы жыл­дары оқымыстыла­ры­мыз халық­аралық дәрежеде едәуір же­тіс­тік­терге жетті. Оны атап өтпесек ақи­қаттан аттағандық болар. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр­ғандай, ірі университеттер ұлт­тық және аймақтық инновациялық жүйенің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Ондай оқу орындарының білім беру үдерісінде және инно­вациялық ізде­ніс­терде мүмкіндік­тері мол. Олардың бюджеттік айна­лымы кейде университет қаржы­сынан әлдеқайда жоғары болатын тұстары бар. Мәселен, Стэнфорд университеті электрон­дық техника шығаруға бағытталған кәсіп­орын ретінде “Силикондық өңір” деген ат­пен бәрімізге таныс. Бұл кәсіп­орын эконо­ми­калық даму тұрғы­сы­нан үлкен жетістік­терге қол жет­кі­зіп, құрылым тиімділігін та­н­ы­­туда. Ал жетістіктерінің басты сыры – ком­панияның білім ошағына жақын орна­ла­суынан деп білеміз. Осыған байланысты Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универси­тетінің мүмкіндіктері мен болашағы туралы айта кетсем деймін. Пай­ымдауымызша университет әлемдік бренд­­терден еш кем емес. Бәрімізге белгілі бі­лім ордасы Алматы қала­сының ең әдемі өңіріне орналасқан 85 гектар жерді алып жа­тыр. Ша­ғын қала деуге тұратын уни­верситет аумағында мектептер, кадр дай­ын­дайтын факультеттер, лабо­ра­то­риялық базалар, Елбасының тіке­лей қолдауымен құрылған нанотех­но­логиялық орталық бар. Университетте математика, энер­гетика, химия, биотехнология, құрылыс материал­дары және басқа да салалар бойынша жүр­гі­зілген ғылыми-зерттеу жұмыстары өз нә­ти­жесін беруде. Университет құра­мында мем­лекеттің стратегиялық және ұлт мүддесіне қатысты қол­дан­балы зерттеулер жүргізетін ба­сым бағыттағы еншілес мемлекеттік кәсіп­орындарда жұмыс істейтін 8 ғылыми-зерттеу институты мен 20-дан астам орталықтар бар. Сол се­кілді білім орнында инновациялық кә­сіпорындар, бизнес-инкуба­тор­лар, иннова­циялық кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын дамыту же­лілері орналасқан. Университет ин­новациялық белдеуін қалыптас­тыруға, нарықтық-кәсіпкерлік құрылымды техно­ло­гиялық бағытта жүргізуге мүмкіндік жасайды. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың би­ылғы ха­лыққа Жолдауында көр­се­тілген барлық ғылыми-зерттеудің ба­сым бағыттары, білікті маман­дар­ды дайындауды жетілдіру, сондай-ақ Республика үкіметі жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық ко­мис­сия мақұлдаған индустриялы-ин­новациялық даму бағдар­ла­масы бойынша жұмыс жүргізіледі. Мұ­ның бәрі ғылым, білім, бизнес, өн­діріске бағыт­талған университеттік кластердің құрылуына алғышарттар жасайды. Қазіргі кезде білім алу өмір мен биотехнологиялар әлеу­меттік-гу­ма­нитарлық білім және технологиялар, “Уни­вер­-сити” Мә­дени-тұрмыстық, тәжірибелік-өндірістік, инновациялық бизнес орталық­тары, технопарк, мейман­хана жүйелі жұмыс істейтін ҚазҰУ-дың төрт жылға арналған ғылыми-оқыту инновациялық кластерін құрудың тұжырымдамасы жасалды. Біздің ғалымдарға қазіргі ке­зеңдегі ғы­лыми-техникалық жетіс­тіктерді, жаңа техно­логияларды коммерциялау әдісі тиімді бол­май тұр. Бүгінгі күні бұған қарапайым адам­ның қолы жетпейді. Себебі, заңда қарас­ты­рылмаған еді. “Ғы­лым туралы” жаңа заң­­ның жоба­сында мұндай бап көрсетілді. Сол алқалы жиында Білім және ғылым министрі Б.Жұмағұлов ел ғылымының ал­дында тұрған іргелі мәселелерді атап өтіп, оның ішінде төрт нысанға ерекше тоқталды. Біріншісі, Астана қаласында ашылған “Назарбаев Университеті” еді. Жаңа уни­вер­ситет, бұл – мемлекетіміздің дамуына, ықпал ететін өте маңызды ұлттық жоба. Сонымен қатар, қазақстандық дер­бестікпен үндесетін халықаралық білім берудің, ғылыми прак­ти­ка­ның үздік моделі – ұлттық бренд. На­зар­баев университеті маман­дық­тары эконо­ми­ка­ның басым бағыт­тарына, үш жаңа ғылыми орта­лық­қа негіз­делген. Өмір ғылыми орта­лығы ағза органдарын, жасанды жүрек пен өкпені, жасушаларды ау­ыс­тыруды және медицинаның өмір­шеңдігін зерттеуді әлемнің ал­дың­ғы қатарлы ғылыми орта­лық­та­ры­мен бірлесе отырып жүргізеді. Эн­ер­гетикалық зерт­теу орталығы энер­гетика, физи­ка, жоға­ры энер­ге­тикалық техни­каны жаңарту мә­се­­лелерімен айна­лысады. Тақы­рып­ара­­лық аспаптық ор­талық ла­бо­рато­риялық және конс­трук­тор­лық базасы бар ин­жи­ни­ригтік негізінде дамиды. Елбасы берген тапсырманы ор­ындау үшін жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттары арасында 6 инновациялық-білімдік бірлестік (консорциум) құрылды. Бү­гінде толық пайдаланылмай отыр­­ған ғылы­ми-техникалық сала­ның негізгі бөлігінің бірі – кадр­лық әлеует. Бұл ғылымды дамы­туда, білім берудің ықпалдастығын арттыруға ті­ке­лей тәуелді. Мұны министр екінші өсу ны­саны ретінде атап өтті. Қазіргі кезде “Парасат” Ұлттық ғылыми-технологиялық холдингі АҚ бірнеше ірі мекемелерден құ­ралған. Өз қызметінде АҚ басты назарды ғылыми жаңалықтарды және жаңа технологияларды ком­мер­циялау, ғы­лыми нәтижелерді өндіріске енгізу сияқты маңызды, әрі өзекті салаға аударуы қажет. Ғылым және білім министрлігі Әлемдік банкпен бірігіп “Техно­логияларды коммер­циялау” жоба­сын іске асыруда. Жобаның құны 75 млн. АҚШ доллары. 2011 жылы байқаулардан сүрінбей өткен жо­балар грант қаржысына жұмыс іс­тей­тін болады. Бұл жоба – төр­тінші нысанды құрайды. Талқыланып жатқан “Ғылым туралы” жаңа заңда көптеген түй­ін­ді мәселелер қарас­тырылу үстін­де. Ғылымды басқару жүйесін модернизациялау көзделген. Жоғарыдағы жиында министр заң жо­басына қатысты мына мәселелерді атап өтті: бірінші, ғылымды мемлекеттік басқару және қаржыландыру жүйесін дамыту; екінші, ғалымның және ғылыми қауым­дас­тықтың беделін арттыру, олардың әлеу­меттік жағдайын жақсарту; үшінші, зерттеулер нәтижесіне та­­лапты күшейте отырып, мем­ле­кет­тік қаржылан­дыруға қолжетімді ету; төртінші, белгілі ғалымдардың қа­тысуы­мен мамандандырылған мемлекеттік ғы­лы­ми-техникалық сараптама жасауды қалып­тастыру; бесінші, ғылыми-техникалық жұмыстар­дың нәтижелерін коммер­циялау үшін құ­қық­тық шарттар және ықшамдалған рәсімдер ұйымдастырып отыру. Осы арада “Ғылым туралы” заң жоба­сын­дағы үш жаңалықты ерек­ше атауға болады. Біріншіден, ғылыми ме­ке­ме­лер­ді (база­лық қаржыландыру) және ғылыми жоба­лар­ды (гранттық және бағдарламалық-мақсатты) қаржы­ландырудың қайнар көздері нақты көрсетілген. Базалық қаржыландыру, яғни мемле­кет­тік ғылыми мекемелердің инфрақұрылымы мен мүліктерін қамтамасыз етуге жұмсалатын шы­ғындар тайға таңба басқандай дәйек­­тел­ген. Бұл заңға енгізілген тың жаңалық болып табылады. Ғылым ғылыми-техникалық қыз­меттің қар­жыландырылуы, бі­рінші кезекте, мем­лекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады. Екіншіден, ғылыми-зерттеулер “Мем­­ле­ке­т­тік сатып алу” заңынан шы­ғарылады. Се­бебі, бүгінгі қол­да­ныстағы заңда ғылыми-тех­ни­калық бағдарламалар мен жобалар таң­дау­ға арналған байқауларды ұйым­дас­­тыру мә­се­лесі күрделеніп кеткен. Үшіншіден, басқару ісін оң­тайландыра отырып, артық бю­ро­кра­тиялық килігулерге тосқауыл қою. Осыған орай, Жоғары ғылыми-техни­ка­лық комиссияның қызметі кеңейтіледі, Ұлт­тық ғылыми ке­ңестер қалыптастырылады, мемле­кет­тік ғылыми-техникалық сарап­та­­ма­­ның Ұлттық орталығы құры­лады. Бір сөзбен айтқанда ғылым­ның көсегесін заңды ғылыми зерт­теу­лер көгертеді. Нұрлан ТЕМІРБЕКОВ, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылым жөніндегі проректоры.