Жаныш РҮСТЕНБЕКОВ: “Қазақстан ұйым қызметіне жаңаша серпін берді”

Биылғы жыл әлемдегі беделді ұйымдардың бірі – Еуропадағы қауіп­сіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық тізгінін берік ұстаған еліміз тарихына айрықша оқиға болып жазылатыны сөзсіз. Оның үстіне 1-2 жел­тоқсан күндері бүкіл төрткүл дүниенің назары Қазақстанның елордасы – Астанаға ауады. Яғни, ЕҚЫҰ-ның 7-ші саммиті аясында әлемді толғандырған күр­делі мәселелер талқы таразысына түсіп, көп көкейіндегі ойлар әңгіме өзегіне айналатын болады. Бұл ретте халықаралық қауіпсіздікті нығайту, толеранттылық ұғымын берік­тендіру, өзара түсіністік идеясын алға тарту секілді қағидаттарға сүйенетін Ұйым қызметін ширатудағы саммиттің рөлін ерекше атап өтуіміз қажет. Біз сам­мит қарсаңында Қырғызстанның Қазақ­стандағы Төтенше және өкілетті елшісі Жаныш РҮСТЕНБЕКОВпен кездесіп, аталған көкейкесті проблемалар, оларды шешудің жолдары төңірегінде ой бөліскен едік. – Жаныш Сұлтанқұлұлы, қазақ пен қырғыз жұрты сонау ежелден бауырлас әрі тағдырлас елдер екені белгілі. Сол се­бепті де олар бір-біріне деген шынайы ниеттестігі мен бауырластық тілегінен еш уа­қытта айныған емес. Ал биылғы жылдың сәуір айында Қырғызстанда мемлекет билігіне деген халықтың ашық наразылығы бұрқ етіп, мемлекет саяси қиын жағдайда қалғанда ең алдымен Қазақ елінің қабырғасы қайысқаны анық. Қабырғасы қайысып қана қоймай, бауырлас елдің қайтадан өз еңсесін тіктеуіне барынша жәрдем беруге тырысты. Ал Қазақстанның бұл тараптағы жауапкершілігін сол кезде қырғыз жұрты қалай сезінді? – 2010 жыл Қырғызстан үшін көптеген ауыр сынақтарға толы жыл болды. Сәуір оқиғаларының алғашқы күнінен бастап Қазақстан Қырғыз­стандағы ушыққан жағдайдың бетін бері қарату мақсатында үлкен қадамдарға барды. Атап айтарлығы, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төраға ретінде елдегі шие­леніскен жәйттердің күрмеуін шешу бағытында ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төр­ағасының арнайы өкілі Жәнібек Кәрібжановты тез арада Қырғызстанға жібергені белгілі. Сол уақытта біз болып жатқан оқиғаларды үлкен үреймен, қорқынышпен бақылап отырған едік. Ал­дымыздан нендей күндер күтіп тұрғаны, оқиғалардың қалай өрбитіні дәл сол кезде белгісіз болатын. Яғни, сол кезде болашақты болжаудың өзі қиынға соқты. Ел үшін шешім қабылдауда әр минөт емес, әр секөнттің өзі маңызды еді. Міне, елдің басына қара бұлт үйірілген осындай шақта бауырлас ел – Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен жасалған қадамдардың барлығы бізге үлкен демеу әрі қолдау болды. Біз оны айрықша сезіндік. – Сіздің елде орын алған төңкерістің арты азамат соғысының тұтануына соқ­тыра жаздаған шақта Қазақстанның тек өзінің ғана емес, әлемдік қоғам­дас­тықтың жан-жақты, сан тарапты мүм­кін­діктерін пайдалану жолдарын қарастыруы, сол мақсатқа ұмтылуы үлкен пайдасын тигізді ғой... – Әлбетте. Бұл орайда Қазақстан басшысының дер кезінде, күн аралатпай қабылдаған оң шешімдерінің әрқайсысы да қырғыз жерінде қалыптасқан жағ­дай­ларды оңтайландыруға бағыт­тал­ғанын айтуымыз керек. Мәселен, Қазақстан Пре­зиденті АҚШ, Ресей және әлемнің басқа да ірі мемлекеттерінің іс-әре­кеттерін тиімді үйлестіріп, қазақстандық әс­кери­лердің күшімен тағынан тайды­рылған президент Қ.Бакиевтің Қырғыз­станнан тыс жерге жеткізілуін ұйымдас­тыра білді. Бұл күрделі шара аз уақыттың ішінде орындалып, Қырғызстандағы азаматтық қарсыласу мен соның сал­дарынан туындайтын саяси шиеленістің алды алынды. Тағы бір атап өтерлігі, Қазақстан өз кезегінде ЕҚЫҰ-ға төраға ретінде Қыр­ғыз­стандағы ушыққан жағдайды бір жүйеге келтіру бағытында Ұйымның алдына қойған басты міндеттерін орын­дай алды. Яғни, сол бір қиын-қыстау күндері аймақағы шиеленістердің алдын алу, дағдарысты жағдайларды оңтай­лан­дыру, елдің басына түскен ауырт­палық салмағын жеңілдету секілді мәселелерді бір жүйеге келтіруге тырысты. Қазақстан бұл мәселелерді ЕҚЫҰ-ның әскери-саяси, экономикалық-экологиялық және азаматтық секілді үш өлшемі бойынша жүзеге асырып, бұл бағыттарда тиімді қадамдарға бара білді. Қырғызстандағы жағдайды ретке келтіруге ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төрағасының дер мезетте қабылдаған және жұдырықтай жұмылған күш-жігері де үлкен қолдау болды деп ойлаймын. Қазақстан басшысы Нұрсұлтан Назар­баев елдің Өтпелі кезеңдегі Президенті Роза Отунбаевамен де сан мәрте кез­де­сіп, күрделі мәселелерді шешудің жол­да­рын қарастырды. Бұл Қырғызстандағы саяси дағдарысты оңтайландыру бағы­тын­дағы әлемдік қоғамдастық пен ха­лық­аралық құрылымдардың өзара тиім­ді күш біріктіруінің айқын көрінісі болды. Посткеңестік кезеңнің тарихында алғаш рет халықаралық және аймақтық ұйым­дар өздерінің күш-қайраттарын Қырғыз­стандағы дағдарысты бәсеңде­ту­ге, сондай-ақ, елдегі саяси өмірді тұрақ­тан­­дыруға бағыттай білді. Биылғы жылдың 22 маусымында ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер деле­гация өкілдерінің арасына Қырғыз­стан­ның оңтүстігіндегі жағдайды ретке кел­тіру жұмыстарын күшейту бағытындағы тұ­жырымдама жобасы таратылды. Атал­ған жоба бойынша ЕҚЫҰ-ның Біш­кек­тегі Орталығының мүмкіндіктерін арт­ты­ру және ЕҚЫҰ-ның Шұғыл полиция топ­тарының Қырғызстанға орналасуын қам­тамасыз ету көзделді. ЕҚЫҰ-ның Шұ­ғыл полиция топтары кейбір се­беп­тер­ге байланысты әзірше Қырғызстанға атбасын тірей қойған жоқ. – Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бір елдің гуманитарлық көмегі екінші бір елді тығырықтан толық шығара алмайды деген тұрғыда сөз айтқан болатын. Десек те, Қазақстан тарапынан көрсетілген гуманитарлық бағыттардағы көмек-қолдау елге қаншалықты дәрежеде медет болды деп ойлайсыз? – Қазақстан аз уақыттың ішінде Қырғызстандағы егіс науқанын қолдау үшін жанар май мен тұқымдық дәннің жет­кілікті қорын жеткізіп үлгерді. Биыл­ғы жылдың 11 қазанындағы өз жедел­ха­тында Роза Отунбаева барлық қырғыз жұр­ты атынан Қазақстан басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа шынайы алғы­сын жеткізді. Соның ішінде ол Ош қала­сын, сондай-ақ, Ош пен Жалалабад облыс­тарының елді мекендерін қайта қалпына келтіру жұмыстарына үлкен материалдық көмек көрсеткені үшін де алғыс білдірді. Р.Отунбаева жеделхатында былай деді: “Жалпы көлемі 11 миллион АҚШ долларынан астам қаржыны құраған көмек Қырғызстанның оңтүс­ті­гіндегі шиеленіскен жанжалды ретке кел­ті­руге, сондай-ақ, сол кездегі елдегі күр­делі жағдайды тұрақтандыруға сеп бол­ды”. Қазіргі таңда Қырғызстанға келген көмектерді пайдаға асыру үдерістері үл­кен қарқынмен жүргізілуде. Бүгінде Ош қаласында 139 отбасына арналған көп­қа­батты екі тұрғын үй кешенінің құ­рылыс жұмыстары қолға алынып жа­тыр. Ош және Жалалабад облыс­та­ры­ның елді мекендеріндегі 1983 үйге қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде. Баспана иелеріне қазірдің өзінде адрестік көмек көрсетілуде. Мәселен, баспаналардың іргетасын қалау 74 пайызға, қабыр­ға­ла­рын тұрғызу 41 пайызға, төбе жа­бын­ды­сы мен шатырын қалпына келтіру 11 пайызға дейін жүргізілмек. Ал Қырғыз­стан­ның оңтүстігіндегі 15 мыңнан астам тұрғынға қоғамдық бақылау жүргізудің негі­зінде гуманитарлық көмек көрсетілді. 2010 жылдың 1 қарашасында қалпына келтірілген үйлердің 40 пайызға жуығы тапсырылса, 15 қарашада тағы да 40 пайызға жуық, ал осы айдың соңына дейін 20 пайызды құрайтын қалған тұр­ғын үй құрылыстарын пайдалануға беру көз­деліп отыр. Яғни, бұл – күн суыт­қан­ға дейін Қырғызстанның оңтүстігіндегі барлық жапа шеккен азаматтарды бас­па­на­мен қамтамасыз етудегі негізгі түйт­кіл­ді мәселелер шешіледі деген сөз. – Нағыз ағайынның сыналар тұсы басқа қиындық түскенде көрінеді ғой. Қазақстан басшысы Нұрсұлтан Назар­баев қырғыз жерінде саяси-әлеуметтік ушы­ғу өрбіген мезеттен бастап күні бү­гін­ге дейін ондағы қалыптасқан әрбір жағдайды өз назарында ұстап отырғаны бел­гілі. Бұған Қазақстан Президентінің Қырғызстанның экономикасын еңсе кө­тер­ту бағдарла­масын ұсынғаны айқын дә­лел. Бүгінде бұл бағытта қандай нақты іс­тер атқарылуда? – Өздеріңіз білетіндей, Қазақстан­ның Қырғызстанға көмегі тек материал­дық көмек көрсетумен ғана шектелген жоқ. Иә, 2010 жылдың маусым айында Қазақстан Президенті әлемнің барлық көшбасшыларының ішінде бірінші болып, Қырғызстанның экономикасын көтеру және қалпына келтіру бағытын­дағы көп миллиондық бағдарламасын жү­зеге асыруды ұсынған болатын. 2010 жыл­дың 8 маусымында АӨСШК-нің Ыстамбұлда өткен 3-ші саммитінде Қазақстан Прези­денті үлкен мінберде сөз сөйлеп тұрып, әлемдік қоғамдастықты Қырғызстандағы күр­меулі мәселелерді шешудің ауқымды жобасын жасауға шақырған еді. Ал 2010 жылдың 4 шілдесінде Қазақстан мен Қырғызстан арасында жоғары деңгейлі жұмыс тобы құрылды. Бұл жұмыс тобының негізгі мақсат-міндеті – Қыр­ғызстан экономикасына қажетті өзекті мәсе­лелерді шешуге бағытталған мақсат­ты әрі тәжірибелі бағдарламаны әзірлеуді қолға алу. Сол себепті, Қазақстан мен Ре­сей үкіметтерінің бірлескен күш-жігер­лері негізінде Қырғызстанның Дағ­дарыс­қа қарсы бағдарламасының жобасы әзірленді. Бұл жобаның шеңберінде Дү­ние­жүзілік банктен, Азия даму банкі мен ЕурАзЭҚ-тің Дағдарысқа қарсы қорынан жеңілдетілген қарыз тартылмақ. Бұған қоса, Қазақстан Президентінің бас­шы­лы­ғымен арнайы гуманитарлық қор құры­латын болады. Бұл орайда, Қазақ­стан аталған гуманитарлық қорға алғаш­қы құрылтайшылық жарна есебінде 10 млн. АҚШ долларын салуды да мақсат етіп отыр. – 10 қазандағы Жогорку Кенештің сайлауы еш талас-тартыссыз, демократия талаптарына сай өткені жария етілді. Енді оның нәтижелерінен не күтуге болады? – Қазақстан биылғы жылдың 10 қазанында Қырғыз Республикасының Жогорку Кенешіне сайлау өткізу үдері­сіне бақылау жүргізуді жоғары деңгейде ұйымдастыра білді. Ал ол ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросының (ДИАҚБ) және басқа да құрылымдардың тарапынан жоғары бағаланды. ЕҚЫҰ-ның Қазіргі төрағасы ретінде Қазақстан парламенттік сайлаулардың бейбіт түрде өтуіне мүдделілік танытып, көршілес елде саяси тұрақтылық пен қоғамдық келі­сімнің орнауына өз тілектестігін біл­діргені де белгілі. Жалпы, бұл сайлаудан күтетініміз көп. – Биылғы жылдың 1-2 желтоқсаны Қазақстан үшін тарих парағына үлкен оқиға болып енетінін білесіз. Мемлекет басшыларының жоғары деңгейдегі бас­қосуында Қырғызстандағы жағдай қарастырылуы әбден мүмкін. Астана төрінде өтетін ЕҚЫҰ Саммиті Қырғыз­стан­ның кейінгі тыныс-тіршілігіне қаншалықты әсер етеді деп ойлайсыз? – Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төраға­лығы кезінде Қырғызстандағы жағдайды ретке келтіру өте жоғары деңгейде ұйым­дас­тырылып отыр. Бұл ретте әлемдегі жетекші Ұйымға төрағалық ету шең­бе­рін­де Қазақстанның бастамалары бола­шақта ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететін басқа елдерге үлгі болады деп ойлаймын. Бұған қоса, халықаралық қоғамдастық Қазақ­стан­да тәуелсіздік алған жылдардан бері қалыптасқан этносаралық татулық пен конфессияаралық келісім үлгісіне айрық­ша мән беруі қажет деп санаймын. Бұл модельді ксенофобия, діни және ұлттық төзімсіздік орнаған Еуропаның және әлем­нің өзге де елдеріне үлгі боларлық әмбебап тәжірибелер жиынтығы деп қарас­тыруға болады. Сол себепті де Қыр­ғызстан 130 ұлт пен ұлыс татулықта тір­ші­лік кешіп жатқан Қазақстанның аталған үдерісті де оңтайландыруға елеулі үлес қосатынына сенім білдіріп, оның кө­терген бастамаларын жоғары бағалайды. Өзімнің бір сөзімде айтқанымдай, халық­аралық және аймақтық ұйымдар пост­кеңестік кезеңнің тарихында алғаш рет өздерінің күш-қайраттарын Қырғыз­стан­дағы дағдарысты бәсеңдетуге, сондай-ақ, елдегі саяси өмірді тұрақ­тан­ды­руға бағыттады. Бұл Қазақстан төрағалығы кезінде жүзеге асып отыр. Осы­ның өзі біраз нәрсені аңғартады деп ойлаймын. – ЕҚЫҰ – 56 мемлекеттің басын біріктіретін ауқымды Ұйым болғандықтан, ол бірінші кезекте қауіпсіздікті нығайту, жалпыұлттық татулықты бір ізге түсіру, бітімгершілік идеясын алға тарту секілді қағидаттарға сүйенетіні анық. Ал бұл әлемдегі экономикалық, саяси үдеріс­тер­дің, толеранттылықтың орнығуына әсер етпей қоймасы анық. Осыған бай­ланысты сіздің ойыңызды білсек дейміз. – Егер естеріңізде болса, Қазақ­стан­ның ЕҚЫҰ-ға төрағалық тізгінін ұстау қарсаңында халықаралық қоғамдастық пен оның кейбір өкілдері әр түрлі ой-пікірлер айтқан болатын. Яғни, олар Қазақстан секілді Орталық Азия мем­ле­кеті төрағалыққа дайын емес деген же­леу­мен кейбір кереғар пікірлердің ұшы­ғын шығарып, сол арқылы Қазақстанға қатысты оң пікірлерді көмескілендіруге ты­рысты. Кейін Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі барысында өзінің Ұйым­ды ұтымды басқара алатындығын көр­сет­ті. Сол арқылы дүние жүзінің жетекші Ұйымына өзінің жоғары деңгейде төраға бола алатынына халықаралық қоғам­дас­тық­тың көзін жеткізді. Олар ЕҚЫҰ-ның жоғарғы мінберінде тұрған Қазақстанның көтерген бастамаларын, оларды орындау кезіндегі мемлекеттің күш-жігерін жо­ға­ры бағалады. Қырғызстан бұл пайымдаулар мен бағалауларға толығымен қосылады. Себе­бі, Қазақстан Ұйым Саммитін өткізудің жаңа заманғы бастамасын ұсына білді. Ал тұтастай алғанда мұндай саммиттер халықаралық саяси конъюнктураның та­ла­бы негізінде, сондай-ақ, мемлекет­тердің арнайы келісімі бойынша екі-үш жылда бір рет өткізілуі керек. Ал мұндай сам­миттердің 11 жыл бойына өткізіл­меуін 1999 жылдан кейін Ұйымға төрағалық еткен ел үкіметтерінің түрлі себептерге байланысты әлемдік держа­ва­ларды ЕҚЫҰ-ның түрлі бағыттағы қызметтері бойынша ортақ ұйғарымға кел­тіре алмауынан деп түсіндіруге болады. Десек те, Қазақстан бұл түйткілді мә­селенің түйінін шешуге алғашқы болып қадам басты. Бұл ретте айрықша атап өтерлігі, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге күрделі кезеңде келіп отыр. Яғни, бү­гінде әлемдік қоғамдастық жаһандық эко­номикалық дағдарыс, жаппай қырып-жою қаруын таратпау, терроризм, гу­ма­нитарлық және экологиялық апаттар, ке­дей­шілік, аштық, энергетикалық ресурс­тар­дың азаюы, этносаралық және дінара­лық қақтығыстардың салдарынан орын алатын шиеленістер сияқты күрделі мә­се­лелермен бетпе-бет қалып отыр. Бірақ та, осындай қиындықтарға қарамастан, Қазақстан Президенті өзінің батыл бастамаларға толы қадамдары ар­қылы өз елінің әлемнің жетекші Ұйы­мы­на төрағалық ете алатынына кім-кімнің де көзін мықтап жеткізді. Яғни, Қазақ­стан басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бел­сенді ұстанымы ЕҚЫҰ-ға қатысы бар барлық құрылымдарға жаңа міндеттеме жүк­теп қана қоймай, олардың жаңаша бағытта жұмыс істеуіне және тың бас­та­малар көтеруіне жол ашты. ЕҚЫҰ-ға жаңа реформалық өзгерістер енгізу мәселесі қазақстандық төрағалыққа дейін де көтерілген болатын. Ал Қазақстанның реформаторлық қадамдары ЕҚЫҰ-ның құрылымына ғана емес, сонымен қатар, ондағы түрлі себеттердің арасындағы теңгерімділікті ұстап тұру үшін де қажет болды. Қазірдің өзінде Қазақстан ЕҚЫҰ-ның қызметіне жаңаша серпін берді деп үлкен сеніммен айтуға болады. – Әңгімеңізге рахмет. Қырғыз елі мен халқына тыныштық пен түсіністік, өсіп-өркендеу, берекелі де бақуатты өмір тілейміз. Әңгімелескен Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.